4-tema lekciya teksti

Qarama-qarsılıqlar birligi nızamı. Qarama-qarsılıqlar – predmettiń birin-biri biykarlawshı hám birin-biri kózde tutıwshı tárepleri bolıp tabıladı. Qarama-qarsılıqlar – ózara baylanıslı bolǵan túsinikler. Túrli aspektlerden alınǵan táǵdirde, olar óz-ara birlikti quramaydı hám bir-birine qayshı bolmawı múmkin. Qarama-qarsılıq – nárseler hám qubılıslardaǵı birin-biri talap qılıwshı hám birin-biri biykarlawshı tarepler, qásiyetler, tendenciyalar, processlerdi sáwlelendiriwshi filosofiyalıq kategoriya (assimilyaciya – dissimilyaciya, ózgeriwsheńlik – tuwmalıq, óndiris – tutınıw, jaqsılıq – jamanlıq hám t.b.).

Qarama-qarsılıqlar ortasında eki qıylı múnásibet orın aladı: birlik múnásibeti hám qarsı háreketke tiyisli múnásibet (nızamnıń klassikalıq táriypinde «gúres» ataması qollanıladı, ol nızamnıń mánisin ápiwayılastıradı, óytkeni bul atama kóbirek jámiyetke tiyisli bolıp tabıladı).

Qarama-qarsılıq birligi ne? birinshiden, qarama-qarsılıqlar birligi – bul olardıń ajıralmaslıǵı. Hár bir qarama-qarsılıq basqa bir qarama-qarsılıqtıń lrın alıwının shárti esaplanadı. Olar jeke-jeke orın alıwı múmkin emes (eger qarama-qarsılıqlardan biri joq bolsa, olardıń ekinshisi de joq boladı). Ekinshiden, qarama-qarsılıqlar birligi olar birin-biri talap etken hám bir-birine ótken halda ǵana belgili bir mazmunǵa iye boladı. Hár qanday qaramaqarsılıq ózinde bar bolmaǵan, lekin basqa qarama-qarsılıqta bar bolǵan aspektke mútáj boladı.

Olar bir-biri menen óz-ara tásirge kirisedi. Qarama-qarsılıqlar bir-birine tásir kórsetiw arqalı bir-birine ótedi. Bul qarama-qarsılıqlar keńislikte bir-birinen ajıratılǵan, túrli jınslı qubılıslar sıpatında bar bolmaslıǵın, olardıń hár biri ózinde basqasınıń belgili bir aspektin jámlestiretuǵınlıǵın ańlatadı (máselen, oqıw procesi okıtıwshı hám oqıwshılardıń bar bolıwın kózde tutadı).

Qarama-qarsılıqlardıń qarsı háreket («gúres»)ke tiyisli múnásibeti ne? Qaramaqarsılıqlar birin-biri talap eter hám rawajlanar eken, biri basqasına «biypárwa» bolmaydı, al bálkim bir-birine óz-ara tásir kórsetedi. Olardıń ortasında qarsı háreket, gúres baradı. Onıń mánisi jalǵızlıqtı toqtatıwdan ibarat. Qarama-qarsılıqlardıń hár biri ekinshisin ózinen iyterip shıǵaradı, onnan qutılıwǵa háreket qıladı. Solay etip, qarama-qarsılıqliklar gúresi qaramaqarsılıqlar birin-biri biykarlaytugın, birin-biri tısqarı qılatuǵın jaǵdayda júz beredi.

Qarama-qarsılıqlar birligi nárseniń turaqlılıǵın sáwlelendiredi hám salıstırmalı, ótkinshi esaplanadı. Qarama-qarsılıqlardıń gúresi absolyut ózgeshelikke iye boladı, ol hesh qashan toqtamaydı.

Qarama-qarsı múnásibetler – nárse yaki qubılıstıń qarama-qarsı táreplerdiń birinbiri tısqarı etiw hám bir-birine ótiw múnásibetleri bolıp tabıladı. Qarama-qarsı múnásibetler bolmıstıń barlıq qubılısları hám processlerine tán bolıp, ózgeris hám rawajlanıwdıń deregi, háreketlendiriwshi kúshi sıpatında ámel qıladı. Áyne sol sebepli qarama-qarsı múnásibetler dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamınıń mánisini ashıp beriwshi bas kategoriya esaplanadı. Qarama-qarsı múnásibet – bul qarama-qarsılıqlar múnásibeti ǵana emes, bálkim olardıń tarqalıw procesi de. Sol sebepli de, Gegel` ideyalarına tiykarlanıp, qarama-qarsı múnásibetler tarqalıwınıń tómendegi basqıshları (fazaları) parıqlanadı: birdeylik, parıq, qarama-qarsılıq, qarama-qarsı múnásibet hám tiykar (yaǵnıy qarama-qarsı múnásibettiń sheshiliwi).

Dialektikalıq qarama-qarsı múnásibet – birin-biri tısqarı qılıwshı qaramaqarsılıqlardıń qıya birligi bolıp tabıladı. Qarama-qarsılıqlar – qarama-qarsı múnásibetlerdiń negizi, baylanıstırıwshı buwınlar bolsa – olardı sheshiw mexanizmi bolıp tabıladı. Tómendegi faktlar baylanıstırıwshı buwınlar roli hám qarama-qarsılıqlar túsinigine mısal bolıwı múmkin: Genetika hám ózgeriwsheńlik polyuslarında tek ǵana organizmniń dáslepki halatı emes, al bálkim ózlestirilgen jańa belgileri hám saqlanıwın támiyinlewshi genetikalıq kod baylanıstırıwshı buwın esaplanadı. Sociallıq turmısta jámiyettiń kútá bay hám kútá jarlı qatlamlarınıń qarama-qarsılıqları ortasında baylanıstırıwshı buwın wazıypasın orta klass atqaradı. Orta klasstıń mámleket xalkınıń basım bólegin qurawı lazımlıǵı, keri jaǵdayda jámiyet awhalı udayına turaqsız bolatugınlıǵın Aristotel` áyyemgi zamanlarda-aq atap ótken edi. Óytkeni mayda menshik iyeleri alǵan dárematınıń bir bólegini óz isin rawajlandırıwǵa baǵdarlaydı, bazar kon`yunkturasın úyrenedi hám oǵan kútá tez beymlesedi, bazarni zárúr tovarlar hám xızmatler menen boyıtadı. Jáne bir mısal – shaxs hám jámiyet múnásibetleri.

21

Belgili bolǵanınday, shaxs hám jámiyet qarama-qarsılıqlar esaplanadı, shaxs aǵza bolǵan sociallıq guruhlar olardıń ortasında baylanıstırıwshı buwın sıpatında ámel qıladı.

Bul hám basqa dáliller biliwde ishki qarama-qarsılıqlar barlıǵın da, baylanıstırıwshı buwınlardı da esapqa alıw áhmiyetli ekenligin kórsetedi. XX ásir 30-jıllardıń basında anglichan fizigi Rol` Dirak pozitronlar, yaǵnıy elektronlarǵa uqsas, lekin oń zaryadqa iye bolǵan bóleksheler bar ekenligin boljaydı. Alım óz teoriyasında birer-bir qáte tappaǵan bolsa da, antizaryadlar bar ekenligine onıń isenimi joq edi.

Solay etip, qarama-qarsılıqlar baylanısı hám qarama-qarsı múnásibetlerdi sheshiwdiń bir-biri menen qıya baylanıslılıǵı ulıwmalıq ózgeshelikke iye boladı, baylanıs usılı bolsa baylanıs ózgesheligi menen belgilenedi. Baylanıstırıwshı buwınlardıń ózi qarama-qarsı múnásibet aǵzalarınıń qásiyetleriniń uyǵınlıǵınan quraladı.

Birdeylik hám parıq. Predmettiń rawajlanıwı hám qarama-qarsı múnásibetlerdiń sheshiliwi bir neshe basqıshtanan ótedi. Dáslepki basqısh – predmettiń óz-ózi menen salıstırmalı birdeylik halatı. Tábiyatta absolyut birdeylik joq. Mısalı, hár bir organizm hátteki belok molekulasınıń dúzilisi dárejesinde de ózine tán belgilerga iye. Hár qanday predmet hesh qashan óz-ózi menen birdey bolmaydı. Mısalı, aynaǵa kelar ekensiz, siz óz kelbetińizde hesh qanday parıq kórmeysiz. Óz dostıńız benen aradan bes jıl ótip ushırasqannan keyin ekewińiz de: «Ol kútá ózgerip ketipti!», dep oylasańız kerek.

Parıq - dáslepki halattan saqlanıp qalǵan qásiyetler ústinlik qılǵan halda, áyne bir predmet qásiyetleriniń sáykes kelmesligi bolıp tabıladı. «Parıq» - hár qıylılıq, óz-ózine, basqa nárseler, qubılıslar, aspektlerga sáykes kelmeslik múnásibeti. Parıq kúshli yaki áhmiyetsiz bolıwı múmkin. Kúshli parıq – predmettiń óz-ózi menen qaram-qarsılıqqa kirisiw faktorı. Bul qarama-qarsılıq basqıshı bolıp, onıń sheshiliwi predmettiń pútkilley ózgeriwine alıp keledi. Solay etip, qaram-qarsılıq múnásibetiniń kuchayishi hám óz sheshimin tabıwı rawajlanıw deregi esaplanadı.

Rawajlanıw deregi hám rawajlanıwdı háreketlendiriwshi kúshti parıqlaw lazım. Rawajlanıw deregi – ishki qubılıs, predmettiń ishki ziddiyatları bolıp tabıladı. Solay eken, sırtqı ziddiyat ham rawajlanıwdı háreketlendiriwshi kúsh bolıwı múmkin. Mısalı, siz shamallap qaldıngız. Áyne halda sırtkı ortalıq siziń halatınız ózgerisin háreketlendiriwshi kúsh bwldi. Dialektikalıq qarama-qarsı múnásibet quramıda tiykarǵı tárep teris ózgeshelikke iye, óytkeni ol usı qarama-qarsılıq múnásibetin, tısqarı qılıwǵa qaratılǵan. Oń tárep usıqarama-qarsılıq múnásibetti saqlawǵa qaratılǵan.

«Birdeylik» túsinigi qarama-qarsı múnásibettiń tarqalıwınıń dáslepki basqıshın ańlatadı. Bul bir qıylılıq, nárse, qubılıs, aspekttiń óz-ózine yaki basqa nárseler, qubılıslar, aspektlerge uqsaslıq múnásibeti. Qarama-qarsı múnásibettiń júzege keliwi jalǵızdıń ekileniwi sıpatında, jalǵızdıń ózin-ózi qarama-qarsılıqlarǵa differenciaciya qılıwı sıpatında júz beredi. Ekileniw payıtında bir waqıttıń ózinde áyne shu múnásibette qarama-qarsılıqlar birligi de, olardıń gúresi de júzege keledi. Qarama-qarsı múnásibettiń qáliplesiw procesinde qaramaqarsılıqlar gúresi birinshi orınǵa shıǵadı hám rawajlanıwdıń ishki, tereń deregine aynaladı. Qarama-qarsı múnásibettiń ózinde qarama-qarsılıqlar hár qıylı rol` oynaydı. Belsendirek, háreketsheńirek qarama-qarsılıq qarama-qarsı múnásibettiń jetekshi tárepi esaplanadı. Qarama-qarsılıqlar gúresi aqır-aqıbetinde jańa sapa halatına alıp keledi. Payda bolıwshı jańa qubılıslar ózlerine tán bolǵan jańa qarama-qarsı múnásibetlerge iye boladı. Bul qarama-qarsı múnásibetler usı qubılıslar rawajlanıwınıń háreketlendiriwshi kúshi esaplanadı.

Qarama-qarsı múnásibetlerdiń rawajlanıw procesine jáne de tereńirek kiriw ushın olardıń tarqalıw basqıshları (fazaları)nan tısqarı, olardıń halatların da parıqlaw zárúr. Predmetli-materiallıq, «jetilgen» qarama-qarsı múnásibettiń halatı degende qaramaqarsılıqlardıń ámel qılıw usılı, «birligi hám gúresi»niń kórinis tabıw ózgesheligi túsiniledi. Áyne usı ózgeshelik bul qarama-qarsılıqlardıń rawajlanıw ózgesheligi hám belsendilik dárejesin belgileydi. Qarama-qarsı múnásibettiń rawajlanıw procesinde basqıshlardı yaki tarqalǵan, «jetilgen» qarama-qarsı múnásibetti sıpatlawshı halatlardı da parıqlaw múmkin. Sociallıq sistemalarǵa baylanıslı qollanıw qarama-qarsı múnásibetlerdiń rawajlanıw

22

basqıshlarına bolǵan bunday jantasıw olardıń tómendegi halatların anıqlaw imkaniyatın beredi: garmoniya, disgarmoniya, konflikt.

Sonı atap kórsetiw áhmiyetli bolıp tabıladı, qarama-karsı múnásibetler rawajlanıp atırǵan hár qanday sistemada usı sistema jasawınıń basınan aqırına shekem orın aladı. Halatlar, muǵdar kórsetkishleri, qarama-qarsılıqlardıń óz-ara baylanısı ózgesheligi, olardıń sistemadaǵı roli ǵana ózgeredi.

Qarama-qarsı múnásibetlerdiń túrleri. Qarama-qarsı múnásibetlerdiń pútkil reńbáreńligi túrli tiykarlarǵa kóre klassifikaciyalanadı. Atap aytqanda, 1) kórinis tabıw formasına kóre – ishki hám sırtqı qarama-qarsı múnásibetler;

2)rawajlanıwdaǵı roline kóre – tiykarǵı hám ekinshi dárejeli qarama-qarsı múnásibetler;

3)júzege keliw ózgesheligine kóre – zárúriy hám tosın qarama-qarsı múnásibetler;

4)jámiyettegi tipine kóre – antagonistlik hám naantagonistlik qarama-qarsı múnásibetler parıqlanadı.

Tiykarǵı qarama-qarsı múnásibetler strukturanıń qarama-qarsı tárepleri ortasında, ekinshi dárejeli qarama-qarsı múnásibetler bolsa – baylanıstırıwshı buwınlar ortasında júzege keledi. Tiykarǵı qarama-qarsı múnásibetler sapalı, áhmiyetli hám zárúr bolıp tabıladı. Tiykarǵı qarama-qarsı múnásibetlersiz predmet, onıń sapa aspektinen belgili birligi hám bir pútinligi orın almaydı. Ekinshi dárejeli qarama-qarsı múnásibetler tosın ózgeshelikke iye boladı, olardıń barlıǵı yaki joqlıǵı predmettiń sapaini ózgertpeydi. Zárúriy qarama-qarsı múnásibetler – bir momentlik qarama-qarsı múnásibetler: olar ishki yaki sırtqı, tiykarǵı yaki ekinshi dárejeli bolıwı múmkin. Mısalı, insan ómiri qıl ústinda turatuǵın avtomobil` avariyası júz bergen paytta barlıq ishki qarama-qarsı múnásibetler (psixologiyalıq konfliktler, stresslar hám fiziologiyalıq patologiyalar) ekinshi dárejeli áhmiyetke iye boladı.

Bolmıstıń ishten qarama-qarsı múnásibetliligi – obyektiv qubılıs, tábiyat hám jámiyettiń tiykarǵı hám ulıwmalıq qásiyetleri. Hár bir insan ómirine kelsek, ol qarama-qarsı múnásibetler menen hár kúni toqnasadı, qararlar qabıl qıladı, bahalar beredi, óz qılwalarınan pushayman boladı, kóbinese jol qoyǵan qátelerinen ókinedi. Hár qanday waqıya, situaciya, boljawdıń ishki qarama-qarsı múnásibetlerin kórip, ózi qabıl qılıp atırǵan qararlardıń unamlı hám unamsız táreplerin tárezige salıw oydıń jetiklik belgisi bolıp tabıladı.

Bizdi qorshaǵan dúnyada qarama-qarsı múnásibetler kútá kóp qırlı; olardı túrli tiykarlarǵa kóre klassifikaciyalaw ádet túsine kirgen.

Joqarıda aytılǵanlardan kelip shıǵıp, sonı atap kórsetiw múmkin, dialektikalıq qaramaqarsılıq nızamı barlıq nárseler, sistemalar, qubılıslar hám processler ishki qarama-qarsı múnásibetler, qarama-qarsı tárepler hám tedenciyalar menen sıpatlanıwın kózde tutadı. Olardıń óz-ara baylanısı, olar ortasındaǵı «gúres» ózgeriw hám rawajlanıw deregi esaplanadı, qarama-qarsı múnásibetlerdiń kúsheyiwine sebep boladı. Bul qarama-qarsı múnásibetler aqıraqıbetinde belgili bir basqıshda eskiniń joq bolıwı hám jańanıń júzege keliwi menen sheshiledi.

Dialektika sistemasında bul nızamnıń oraylıq ornı ne menen belgilenedi? Birinshiden, bul nızam hár qanday háreket hám rawajlanıw deregin ashıp beredi, yaǵnıy rawajlanıw teoriyasınıń eń áhmiyetli sorawlarına juwap beredi. Ekinshiden, bul nızam dialektikanıń qalǵan barlıq nızamları hám kategoriyalarınıń tiykarı esaplanadı. Kórsetilgen nızamlar hám kategoriyalardıń hár birinde biz birlik hám gúres múnásibeti menen baylanıslı bolǵan qaramaqarsılıqlarǵa dus kelemiz. U`shinshiden, dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamı jalǵızdı oyda ekilendiriw hám onıń qarama-qarsılıqların olardıń analizin sintez benen birlestiriw arqalı úyreniwdi talap qılıp, biliw dialektikalıq metodınıń bas mazmunın belgileydi.

Rawajlanıw deregin ashıp beriwshi dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamınan parıqlı túrde, muǵdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiwi nızamı rawajlanıw procesiniń mexanizmini ashıp beredi, ol qay tárizde hám qanday formalarda ámelge asırılıwın kórsetedi (Bul nızamnıń ózgesheligin, onıń qanday kórinis tabıwı hám ámel qılıwın anıqlaw ushın onıń tiykarǵı túsinikleri: sapa, muǵdar, Ólshem, sekiriwdiń mazmunın ashıp beriw talap etiledi).

23

Muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi nızamı. Qubılıslarǵa keńislik-waqıt

ólshemi kóz-qarasınan sıpatlama beriw procesinde «qay jerde?» hám «qashan?» sorawları birinshi orınǵa shıǵadı. Olardı biliwge bolǵan taǵı bir jantasıw «ne?» sorawı menen baylanıslı. Belgili orında hám belgili waqıtta orın alǵanusı qubılıs neden ibarat? Ol qalay qásiyetler menen sıpatlanadı? Basqa qubılıslardan onıń parqı neda hám qay aspektten olarǵa uqsas? Bunday sorawlarǵa juwap qubılıslardı sapa hám muǵdar aspektinen sıpatlaw arqalı beriledi. Bul sıpatlama predmeti sapa hám muǵdar kategoriyaları menen ańlatıladı. Eń tereń analiz de qubılısta sapa yaki muǵdar aspektinen sıpatlaw múmkin bolmaǵan nárseni anıqlaw imkaniyatın bermeydi. Solay eken, sapa hám muǵdar – qubılıstıń qaldıqsız «bólshekleniwshileri» yaki tárepi bolıp tabıladı.

Muǵdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiwi nızamı rawajlanıw procesiniń mexanizmini ashıp beredi, ol qay tárizde hám qanday formalarda ámelge asırılıwın kórsetedi. Bul nızamnıń ózgesheligin, onıń qanday kórinis tabıwı hám ámel qılıwın anıqlaw ushın onıń tiykarǵı túsinikleri: sapa, muǵdar, Ólshem, sekiriwdiń mazmunın ashıp beriw talap etiledi.

Sapa nárselerge tán hám olardıń bolmısı menen áyne bolǵan hámde olardı belgili bir baylanıslar sistemasıdaǵı basqa nárselerden parıqlaw imkaniyatın beretuǵın ózine tán

ózgeshelikti sáwlelendiredi. Nárselerdiń sarası olardıń shekliligi menen uyǵın baylanıslı, óytkeni usı sapa joq bolıwı menen nárseniń ózi de joq boladı, ol basqa nársege aynaladı. Barlıq nárseler, processler, qubılıslar sapa menen bir qatarda belgili bir muǵdarǵa da iye boladı. Olar sózsiz tárizde belgili bir ólshem, kólem, massa hám usı kibiler menen sıpatlanadı. Sapa – nárseniń ishki ózgesheligi, predmetti usı aspektten parıqlaw ushın zárúr hám jetkilikli bolǵan qásiyetler jıyıntıǵı. Sapa – qásiyetlerdiń ápiwayı jıyıntıǵı emes, al bálkim olardıń belgili bir birpútinlikten orın alǵan hám predmettiń ayrıqsha mánis sıpatında orın alıwın belgilewshi sisteması bolıp tabıladı. Predmetlerdiń múnásibetleri hám baylanıslarınıń reńbáreńligi áyne bir predmette qarama-qarsı qásiyetler hám sapalar bar bolıwın túsindiredi. Bir aspektten jeńil nárse basqa bir aspektten awır boladı, bir baylanısda aq nárse basqa bir baylanısta qara boladı hám t.b. Máselen, suw hám puw bir-birinen sapa aspektinen parıq qıladı ma yaki muǵdar aspektinen be? Zattıń agregat halatın salıstıratuǵın bolsaq, suw hám puw sapa aspektinen parıq qıladı. Salıstırıw suw hám puwdıń ximiyalıq quramın anıqlawdı kózde tutsa, olardıń ortasında muǵdarlıq parıq orın aladı. Biraq hár qanday nárse bir aspektten bir sapaǵa hám túrli aspektlerden kóplegen sapalarǵa iye boladı

Qásiyet - predmettiń aspekti bolıp, onıń basqa predmetlerden parqı yaki olar menen uqsaslıǵın belgileydi hám olar menen óz-ara baylanısda kórinis tabadı. Qásiyetler áhmiyetli hám ekinshi dárejeli bolıwı múmkin. Áhmiyetli qásiyetler predmettiń sarasın belgileydi. Olardıń joǵalıwı mánisin usı qásiyetler quraytuǵın predmettiń de joǵalıwın ańlatadı. Ekinshi dárejeli qásiyetler ózlestiriliwi yaki predmettiń sarasın ózgertpesten joǵalıwı múmkin. Hár qanday qásiyet (temperatura, kólem, energiya hám t.s.s.) belgili bir muǵdar hám sapaǵa iye boladı. Hár qanday predmet óziniń orın alıwın belgilewshi barlıq qásiyetlerdiń jıyıntıǵı bolıp tabıladı.

Muǵdar - predmettiń belgili bir qásiyetiniń kórinis tabıwı, intensivligi dárejesi. U sapa aspektinen uqsas qásiyetler yaki pútinniń bóleklarin salıstırıw jolı menen anıqlanadı. Muǵdarlıq múnásibetler sapaǵa baylanıstırılmastan anıqlanıwı múmkin. Sonday-aq, muǵdar túrli predmetlardiń ayırım ulıwmalıq qásiyeti sıpatında, predmetlerdi sapa aspektinen teńlestiredi. Usı mániste muǵdar sapanıń qarama-qarsısı bolıp tabıladı. Biraq predmettiń sapa ózgesheligin abstraktlastırıw sapa aspektinen hár qıylı dúzilmelerdi úyreniwge izertlewdiń muǵdarlıq metodların tartıw imkaniyatın beredi. Mısalı, ólshew, salıstırıw úyrenilip atırǵan obyekttiń muǵdar kórsetkishlerin anıqlawshı ayırım kórinisi sıpatında, sapa haqqında anıǵıraq juwmaq shıǵarıw imkaniyatın beredi. Matematikada muǵdarlıq múnásibetler san, baha, funkciya, toplam túsiniklerinde ańlatıladı. Házirgi zaman ilimi anıq matematikalıq apparattan paydalanıp, mikrodúnyanıń tereń qatlamlarına kiredi, Álemniń sheksiz keńisliklerin izertleydi. Matematika tábiyat hám jámiyetti úyreniwdiń nátiyjeli qurallarınıń birine aynalǵan.

Hár qanday predmet muǵdar hám sapa qarama-qarsılıqlarınıń belgili bir sintezi. Onıń bolmısı obyektke tán bolǵan áhmiyetli qásiyetlerdi saqlawdı kózde tutadı. Álemniń kóp

24

sapalılılıǵı onıń elementleriniń salıstırmalı turaqlılıǵı hám ǵárezsizligi menen támiyinlenedi. Biraq álem, sonıń qatarında hár qanday predmet turaqlı ózgeriste boladı. Hesh nárse máńgilik emes. Pútkil bolmıs qashanlardur payda bolǵan hám qashandur nabıt boladı. Dúnya ózgeredi hám áyne payıtta ózligin saqlap qaladı, óz-ózine salıstırmalı birdey boladı.

Ólshem-predmet bolmısınıń shegarası. U predmet qásiyetleriniń muǵdar hám sapa ózgerisleri ózgesheligi menen belgilenedi. Ólshem – bul muǵdar hám sapanıń sonday bir birligi bolıp,bunda belgili bir sapa tek belgili bir muǵdar menen baylanıslı. Ólshem – bul muǵdar kórsetkishleri yaki ózgerisleriniń tiyisli sapa orın alıwı múmkin bolǵan belgili bir aralıǵı da bolıp tabıladı. Ólshem – bul sonday bir shegara, onda muǵdar ózgerisleri nárseniń sarasına zıyan jetkizbeydi. Gegel` pikirinshe, «Hámme nárse óz ólshemine iye, yaǵnıy muǵdar aspektinen anıq»4. Máselen, vodorod peroksidi hám suw bir-birinen molekulalardaǵı kislorod atomlarınıń muǵdarına kóre parıq qıladı. Huqıqıy, ádep-ikramlılıq hám estetikalıq qubılıslar sıpatlamasında ólshem túsinigi normativlik ózgeshelikke iye. «Áyne «kóbirek» hám

«kemirek» arqalı jeńilteklik ólshemi buzıladı hám pútkilley basqa nárse – jınyayat kórinis tabadı, áyne «kóbirek» hám «kemirek» arqalı ádalat haqsızlıqqa, pazıylet nuqsanǵa ótedi»5. Mısalı, huqıqta qılmıstıń sociallıq qáwiplilik dárejesi hám jaza sharası ortasındaǵı muwapıqlıqqa ámel qılınadı. Ólshem túsiniginde muǵdar hám sapa qásiyetleriniń óz-ara baylanısı sáwlelenedi. Tábiyatta baqlanatuǵın nárselerdiń bir halattan basqa halatqa ótiwi dúnya evolyuciyasınıń áhmiyetli hám keń tarqalǵan mexanizmlerinen birin sáwlelendiredi. Ólshem túsinigi evolyuciya tendenciyaların anıqlaw, túrli sistemalardıń ótmishi hám kelashegi tuwralı gipotezalar dúziw imkaniyatın beredi. Muǵdar sapa aspektinen bir jınslı qubılıslardıń belgili bir obyektiv kórsetkishi bolıp, ol usı qubılıslardıń úlkenligin, orın alıw múddetin hám umıwma qubılıstıń yaki onıń ayırım tárepleriniń rawajlanıwınıń belsendilik dárejesini sıpatlaydı.

Solay etip, nárseler hám qubılıslar sapa hám muǵdar ózgesheliklerine iye boladı. Biraq nárseler hám qubılıslardıń bul tárepleri ortasında ajıralmas baylanıs bar emestey, olardıń biri ekinshisine baylanıslı emestey bolıp túyiliwi múmkin. Lekin ámelde bunday emes. Muǵdar hám sapa ortasında dialektikalıq baylanıs orın alǵan: belgili bir sapanı sáwlelendirmeytuǵın muǵdar orın almaydı hám sonıń menen bir waqıtta muǵdarsız sapa da joq. Usı sapaǵa qosımsha tárizde udayı qandayda bir emes, al bálkim anıq, belgili bir muǵdar juwap beredi. Biz, mısalı, uzınlıǵı Ámiwdár`yanıń ústinde qurılǵan kópirdiń uzınlıǵına teń bolǵan stoldı kórmegenbiz. Sonday-aq ayaqlarınıń uzınlıǵı 5 metr bolǵan adamdı kóz aldına keltiriw qıyın. Solay etip, hár qanday sapa filosofiyada ólshem dep atalatuǵın muǵdar shegarasına iye boladı.

Muǵdardıń ólshem shegarasındaǵı ózgerisi sapanıń ózgerisine sebep bolmaydı, lekin ólshemnen asırılǵanda nárse óziniń dáslepki mánisin joǵaltadı. Muǵdar hám sapa ózgerisleriniń bunday óz-ara tásirine kóp sanlı faktlerdi keltiriw múmkin. Máselen, deneniń tezligi sekundına 1000, 2000, 1910 metr bolsa, ol erga jıǵıladı. Eger deneniń tezligi bar bolǵanı bir birlikke asırılsa hám ol sekundına 1911 metrge jetkizilse, dene Jerden kóteriledi hám onıń joldasına aynaladı. Demek, muǵdar ózgerisleri, eger olar ólshem sheńberinde júz berse, sapanı pútkilley ózgertpeydi. Biraq, eger bul ózgerisler ólshem shegarasınan shetka shıqsa, óziniń belgili bir muǵdarı hám óz ólshemine iye bolǵan jańa sapa júzege keledi.

Muǵdar hám sapa ózgerisleriniń óz-ara baylanıslılıǵı haqqındaǵı qaǵıyda ulıwmalıq áhmiyetke iye. Ol qorshaǵan bolmıstıń barlıq nárseleri hám qubılıslarına bay lanıslı orınlı, yaǵnıy dialektika nızamı kúshine iye. Ol tómendegishe sıpatlanadı.

Muǵdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiwi nızamı nárseniń muǵdar hám sapa tárepleriniń sonday bir óz-ara baylanısın sáwlelendiredi, onıń tásirinde muǵdar ózgerisleri ólshem shegarasınan shetke shıǵıp, álbette túpkilikli sapa ózgerislerine sebep boladı, bul sapa ózgerisleri bolsa, óz gezeginde, jańa muǵdar kórsetkishlerine alıp keledi. Bul nızamǵa muwapıq rawajlanıw bir-birinen parıq qılatuǵın, lekin óz-ara baylanısqan eki basqısh – úzliksizlik hám uzlikliliktiń birligi sıpatında júz beredi. Rawajlanıwda úzliksizlik – bul kútá

4Гегель Г.В. Энциклопедия философских наук. Соch. Т. 1. -М.: – С.145

5Гегель Г.В. Наука логики. Т. 1. – М.: 1970. – С. 467.

25

ásten, kózge kórinbes muǵdar ózgerisleri basqıshı. Rawajlanıwda uzliklilik sekiriw dep ataladı.

Sekiriw - bul bir sapanıń basqa sapaǵa aynalıw waqıtı, forması, usılı, muǵdar ózgerisleriniń úzliksizligi, basqıshpa-basqıshlıgındaǵı úzilis. Mısalı, sekiriw - bu jerde tirishiliktiń payda bolıwı, haywanlar dúnyasınan insannıń ajıralip shıǵıwı, bir sociallıq dúzim ornına basqa sociallıq dúzimniń keliwi, ullı ilimiy hám texnikalıq ashılıwlar. Hár qanday sekiriw rawajlanıwda ótiw dáwirin sıpatlamalaydi. Wz tábiyatiga kóre ol udayı qarama-qarsı múnásebetler, óytkeni jańanıń tuwılıwınan da, eskiniń qarsılıǵıdan da dálalat beredi.

Sekiriwlerdiń formaları reń-báreń bolıp, rawajlanıp atırǵan qubılıstıń tábiyatı, sonday-aq onda sapa ózgerisleri júz berip atırǵan konkret shárayat penen belgilenedi. Sekiriwler:

1) ózgeristiń dawamlılıǵına kóre (jedel, ásten);

2)ózgeris formasına kóre (bir ret, kóp ret);

3)ózgeristiń tereńlilik dárejesine kóre (jartılay, tolıq);

4)ózgeristiń baǵdarına kóre (progressiv, regressiv, baǵdarsız) parıqlanadı.

Sekiriwlerdi analizlew paytında «evolyuciya», «inqilob», «reforma» kibi atamalar

ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı. «Evolyuciya» túsinigi keń hám tar mánislerinde qollanıladı. keń mánistegi «evolyuciya» áste-aqırın rawajlanıw procesi bolıp, ol muǵdar ózgerislerin ǵana emes, bálkim sapa ózgerislerin, sonıń qatarında revolyuciyalardı da óz ishine aladı. Tar mániste «evolyuciya» degende revolyuciyadan, onıń tayyorlanishidan oldingi dáwir túsiniledi. «Revolyuciya» túsinigi sociallıq qubılıslardı sıpatlaw ushın qollanıladı. Bul jámiyetti áste-aqırın ózgertpeytuǵın, al bálkim onda túpkilikli ózgeris jasaytuǵın sekiriwdir. Reforma jámiyet turmısınıń qanday da bir áhmiyetli tárepini ózgertiw bolıp, bunda onıń ekonomikalıq hám mámleket tártibi tiykarları saqlanıp qaladı.

Solay etip, muǵdar hám sapa ózgerisleriniń bir-birine ótiw nızamı, rawajlanıwdıń ulıwmalıq nızamı sıpatındaǵı mazmunı haqqında bir pútin kóz aldına keltiriwdi payda etiw imkaniyatın beretuǵın «sapa», «muǵdar», «ólshem», «sekiriw» kategoriyaları járdeminde birlestiriledi. Bul nızam Pútin bolmıstıń rawajlanıwı, háreketi hám ózgerisi qanday, qay tárizde júz beredi, degen sorawǵa juwap berip, obyektiv reallıqtıń hár qanday tarawında jańa sapaǵa ótiwdiń ishki mexanizmin ashıp beredi. Kórip shıǵılǵan nızamlar rawajlanıw deregi hám onıń mexanizmin ashıp berse, biykarlawdı biykarlaw nızamı – rawajlanıwdıń ulıwmalıq tendenciyasın, onıń baǵdarın sáwlelendiredi.

Biykarlawdı biykarlaw. Biykarlawdı biykarlaw nızamınıń mánisi neden ibarat? Áyne bir atama bunday izbe-iz qollanılıwınıń mánisi nede? Biykar kategoriyası rawajlanıp atırǵan obyekt tariyxındaǵi bir momentti ǵana sıpatlamalaydı. Bir biykarlaw háreketi ózgeris qaysı baǵdarda júz berip atırǵanın, aldıńǵı hám keyingi waqıyalar aǵımında ol qanday áhmiyetke iye ekenligin, júz bergen waqıyanıń mazmunın anıqlaw ushın udayına da imkaniyat jarata bermeydi. Basqasha aytganda, biykarlawdı biykarlaw túsinigi rawajlanıw procesiniń áhmiyetli ózgesheliklerini anıqlaw imkaniyatın beredi.

«Biykarlaw» hám «biykarlawdı biykarlaw» kategoriyaları dialektikaǵa Gegel` tárepinen kirgizilgen bolıp, áyne usı oyshıldıń iskerligi sebepli olar ulıwmalıq filosofiyalıq kategoriyalar statusın alǵan. Biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw kategoriyalarınan Gegel` rawajlanıwdıń ózine tán ózgesheliklerin ashıp beriw quralı sıpatında paydalanǵan. Gegel`, sonday-aq onıń aldında hám onnan keyin jasaǵan filosoflar kórsetip bergen bazı bir ózine tán ózgesheliklerdi kórip shıǵamız.

Birinshiden, biykarlawdı biykarlaw rawajlanıw baǵdarın kóriw ushın imkaniyat jaratadı.

Bul qubılıs progress yaki regress belgisi ekenligin bir biykarlaw háreketiniń ózinen anıqlaw qıyın. Sonlıqtan, mısalı, qabıl qılınǵan belgili bir nızam, saylov nátiyjeleri hám usı kibiler haqqında juwmaq shıǵarıwǵa asıqpaw kerek.

Ekinshiden, biykarlawdı biykarlaw rawajlanıw formasınıń sıpatlaması bolıp xızmet qıladı. Belgili bolǵanınday, Gegeldiń dialektikalıq sistemasında rawajlanıw logikalıq qaramaqarsılıq múnásibetiniń júzege keliwi hám onıń saplastırılıwı sıpatında xarakterlenedi. Bul process «tezis – antitezis – sintez» formulasına muwapıq júz beredi. Dialektika kontekstinde rawajlanıwdıń úsh basqıshı sociallıq hám tábiyiy sistemalar rawajlanıwınıń kóp sanlı

26

scenariylariniń biri sıpatında kórinis tabadı. Biraq Gegel` atap ótken rawajlanıwdıń ciklliligi, onıń sızıqsızlıǵı tábiyat hám jámiyette processler keshiwiniń bir qansha keń tarqalǵan forması esaplanadı.

U`shinshidan, tábiyiy hám sociallıq cikllerde rawajlanıw da, krizis te bolmawı múmkin:

ózgeris aylanba háreket qıladı. Biykarlawdı biykarlawda rawajlanıwdıń tómengi basqıshınıń ózine tán ózgeshelikleriniń joqarıraq basqıshda tákirarlanıwı júz beredi.

Dáslepki halatlarǵa qaytıw imkaniyatı, yaǵnıy ótilgen halatlardıń ayırım qásiyetleri rawajlanıwdıń joqarıraq basqıshında tákirarlanıwı biliw hám tariyxtıń rawajlanıwın túsiniw ushın óz áhmiyetin saqlap qaladı.

Demek, biykarlaw rawajlanıwda jańa sapa payda bolıwına alıp keletuǵın anıq baǵdarlandırılǵan, qaytpaytuǵın ózgeris sıpatında xarakterlenedi. Forma kóz-qarasınan rawajlanıw bir sızıqlı da, aylanba da emes, bálkim reń-báreńirek hám quramalıraq, óytkeni: bir sızıqlı hám kóp sızıqlı, tuwrı sızıqlı hám zigzagsıman, ulıwmalıq hám jeke, uyǵın hám nauyǵın bolıp tabıladı.

Baǵdar aspektinen rawajlanıw progressiv hám regressiv bolıwı múmkin. Rawajlanıw sistema ayırım elementleriniń krizisi menen baylanıslı bolıwı múmkin. Pútkil sistema kriziske ushırawı, onıń ayırım elementleri bolsa rawajlanıwı múmkin emes. Obyektke bolǵan sırtqı kúshler tásirinde júz beriwi múmkin bolǵan háreketten parıqlı túrde, rawajlanıw óz-ózinen háreket, ishki process bolıp, qarama-qarsılıq, birin-biri biykarlawshı tárepler, tendenciyalar onıń deregi esaplanadı.

Joqarıda aytıp ótilgenindey, Gegel` filosofiyasında rawajlanıw túsinigi biykarlaw hám biykarlawdı biykarlaw kategoriyalarında ashıp beriledi. Usı terminologiya oyshıldıń logika sisteması negizine aynaldırılǵan obyektiv-idealistlik filosofiyası kontekstinde tosın bir hal emes. Dáslep «biykarlaw» kategoriyasınıń mazmunın anıqlaymız. Biykarlaw ne? Oǵan eki qıylı – metafizikalıq hám dialektikalıq múnásibet orın alǵan.

Metafizikalıq «biykarlaw» tiykarǵı itibardı eskiniń joq bolıwına qaratadı, jańanıń saqlanıwı hám onı jaratıw processlerin derlik itibarǵa almaydı. Solay etip, metafizikalıq biykarlaw - biykar qılıw, joq qılıwdı ańlatadı.

Dialektikalıq biykarlaw bolsa sapadan jańa sapaǵa ótiw bolıp, bunda eski sapanıń belgili bir tárepleri, mazmunı hám funkciyasınıń elementleri ózgergen kóriniste jańa sapaǵa ótedi. Dialektikalıq biykarlaw – bul nárseni pútkilley joq qılıw emes, bálkmi eski sapanıń bazı bir aspektlerin saqlaǵan hám ózgertken halda onı jańa nársege aynaldırıw bolıp tabıladı. Ol jańa hám eski sapa ortasında baylanıs barlıǵınan dálalat beredi. Dialektikalıq biykarlaw úsh áhmiyetli aspekt penen sıpatlanadı:

1)eskini wayran qılıw, buzıw;

2)eskiniń elementlerin saqlaw (miyrasxorlıq);

3)jańasın jaratıw, dúziw.

Biz biykarlaw kategoriyasınıń metafizikalıq hám dialektikalıq interpretaciyası mánisin anıqladıq. Endi qos biykarlaw neden ibarat ekenligin kórip shıǵamız.

«Biykarlawdı biykarlaw» sonı atap kórsetedi, rawajlanıw procesi eski sapani biykar qılıwdan baslanadı, onı bolsa aradan belgili waqıt ótkennen keyin jańa sapa biykarlaydı. Biraq rawajlanıw qalay júz beredi? Tuwrı (joqarılap barıwshı) sızıq boylap pa yaki qıysıq sızıq boylap pa? Bul másele qurǵaq gáp emes, bálkim ol mańızlı áhmiyetke iye. Óytkeni rawajlanıw procesinde eski hám jananıń baylanısı bolmaǵanda, miyrasxorlıq ta bolmas edi, eski pútkilley joq bolar, rawajlanıwdı grafik kóriniste jańa eskiden parıqlanatuǵın, eski bolsa jańada tákirarlanbaytuǵın tuwrı (joqarılap barıwshı) sızıq sıpatında súwretlew múmkin bolar edi. Biraq ámelde jańada eski saqlanadı, onıń elementleri jańada tákirarlanadı. Biraq bul tákirarlanıw joqarıraq dárejede júz beredi. Eskiniń aspektleri, elementleriniń joqarıraq tiykarda tákirarlanıwı biz talqılap atırǵan nızamnıń ózine tán ózgesheligi esaplanadı. Bunnan nızamnıń taǵı bir ózgesheligi kelip shıǵadı. Eskiniń joqarı tiykarda qaytalanıwı orın alar eken, rawajlanıw tuwrı sızıq boylap emes, bálkim spiralsıman sızıq boylap júz beriwi, cikldenciklge eskige jaqınlasıwı (óytkeni tákirarlanıp turıwshılıq orın aladı) hám unnan uzaqlasıp barıwı (óytkeni bul jańa) ayan boladı.

27

Ne ushın bul tákirarlanıp turıushılıq sózsiz?

Gáp sonda, biykarlaw qayshılıq penen ajıralmas baylanıslı, ol usı qarama-qarsı múnásibettiń sheshiliwi menen belgilenedi. Ózine tán qayshılıq penen júzege kelgen hár qanday jańa nárseni alayıq. Qarama-qarsı múnásibettiń rawajlanıw procesinde nárse óziniń qarama-qarsılıǵına aynaladı. Biraq biykarlawdıń usı basqıshında dáslepki nársede jámlengen qayshılıq tek jartılıy sheshiledi. Bul tolıqsızlıq nárse ózin biykar qılıwda dawam etiwin belgileydi. Birinshi biykarlaw ornına ekinshi biykarlaw keledi hám ekinshi nársege qaramaqarsı bolǵan jańa, úshinshi nárse júzege keledi, ol ekinshi nárseniń biykarlawı, yaǵnıy birinshi nárseniń biykarlawınıń biykarlawı esaplanadı. Ekinshi biykarlaw basqıshıda birinshi nársege tán bolǵan qayshılıq tolıq sheshiledi.

Qos biykarlaw nátiyjesinde, dáslepki noqatqa qaytıwı menen rawajlanıwdıń joqarıraq dárejesine erisiledi, rawajlanıwdıń baslanǵısh, lekin bayıtılǵan forması tiklenedi.

Rawajlanıw sızıǵı misli «spiral oramı» aylanbasın quraydı, lekin onıń bası aqırı menen tutaspaydı. Solay etip, rawajlanıw hárekettiń basqıshpa-basqıshlıǵı hám ciklliligi aspektlerin ózida birlestiredi. Bul qaǵıyda da ulıwmalıq áhmiyetke iye. Rl qorshaǵan bolmıstıń barlıq nárseleri hám qubılıslarına baylanıslı orınlı, yaǵnıy dialektika nızamı kúshine iye. Ol tómendegishe táriyiplenedi.

Biykarlawdı biykarlaw nızamı – bul sonday bir nızam bolıp, oǵan muwapıq rawajlanıw procesi jańanıń eskini dialektikalıq biykar etiwleriniń sheksiz shınjırınan ibarat boladı, bunda rawajlanıw dáslepki basqıshlarınıń barlıq áhmiyetli aspektleri jańada saqlanadı hám ulıwma bul process hújimker, joqarılap barıwshı baǵdarga iye boladı. Áyne waqıtta rawajlanıw procesinde onıń joqarı basqıshlarında dáslepki basqıshlardıń ayırım aspektleri hám tárepleri sapa aspektinen jańasha tiykarda tákirarlanadı hám áyne jaǵday tuwrı sızıq, tutas sheńber boylap emes, bálkim spiralǵa jaqındasıwshı qıysıq sızıq boylap joqarılawın belgileydi. Hárekettiń spiralsımanlıǵı rawajlanıwdıń ciklliligin sáwlelendiredi.

Dialektikanıń tiykarǵı nızamları birden-bir rawajlanıw procesiniń túrli aspektlerin sıpatlap, jeke-jeke emes, bálkim ajıralmas dialektikalıq birlikte ámel qıladı. Mısalı, muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi hám bunıń kerisi qayshılıqtı da, dialektikalıq biykarlawdı da óz ishine aladı. Qarama-qarsılıqlar birligi hám gúresi muǵdar-sapa múnásibetlerin hám biykarlawdı biykarlawdı óz ishine aladı. Tap sonday-aq biykarlaw procesinde birliktiń (jalǵızdıń) eski hám jańaǵa ekileniwi, olardıń ortasında qarama-qarsılıq, sonday-aq muǵdar ózgerisleriniń sapa ózgerislerine ótiwi júz beredi. Basqasha qılıp aytqanda, materiallıq dúnyanıń birligi nızamlar ámel qılıwınıń ulıwmalıqligini kózde tutadı. Biraq sonı itibarǵa alıw lazım, dialektika nızamları bir waqıtta ámel qılǵanda, olardıń hár biri salıstırmalı ǵárezsiz boladı, óytkeni rawajlanıw mánisiniń belgili bir aspektin (derek, mexanizm, baǵdar) sáwlelendiredi. Rawajlanıwdıń zárúriy shárti sıpatında xarakterlenedi: óziniń bar bolıwınıń dáslepki formaların biykar etpeytuǵın rawajlanıw bolıwı múmkin emes. Biykarlaw háreketinde rawajlanıwǵa qarsılıq qılatuǵın nárselerdiń biykarlanıwı, joq qılınıwı júz beredi. Ulıwma alǵanda biykarlaw - obyektiv process. Mısalı, házirgi zaman ilimi maǵlıwmatlarına kóre, keńeyip baratırǵan plazmanı joq qılıp taslaǵan U`lken jarılıwsız biz jasap atırǵan Álem, onıń galaktikaları, juldızları hám planetaları da, insan da bolmas edi. Biraq biykarlawdı sap joq bolıw sıpatında interpretaciya qılıwdan ıqtıyat bolıw lazımlıǵın Gegel` de, basqa filosoflar da atap ótken. Bunday biykarlaw «biypayda», metafizikalıq biykarlaw dep tán alınadı. Ol tábiyatta da, jámiyette de bar. Lekin ápiwayı joq bolıw jámiyetti artqa ılaqtırıp taslaydı ǵana. Solay eken, tariyx kúltóbesinde jónli bir nárse júzege keliwi múshkil.

Dialektikalıq biykarlaw rawajlanıw faktorı esaplanadı, óytkeni ol saplastırıwdı óz ishine aladı. Gegel`diń pikirinshe, saplastırıw «eki qıylı mániske iye: ol asırawdı, saqlap qalıwdı hám áyne waqıtta toqtatıw, shek qoyıwdı ańlatadı»6. Gegel` interpretaciyasında biykarlaw rawajlanıw faktorı sıpatında jasaw qábiletin joǵaltqan nárseni joq qılıw hám erisilgen rawajlanıwdı saqlawdı kózde tutadı. Mısalı, A.Eynshteyn jańa hám eski teoriyalardıń óz-ara

6 Гегель Г.В. Соch. Т. 5. – М.: 1997. – С.99.

28

proporciyasın tómendegishe sıpatlaydı: «Jańa teoriya... eski teoriya tabısların shetke shıǵarıp taslaydı dep esaplaw tuwrı bolmaydı. Jańa teoriya eski teoriyanıń abzallıqların da, kemshiliklerin de kórsetedi hám bizge eski túsiniklerge tereńirek kóz-qarastan baha beriw ushın imkaniyat jaratadı... Biz eski teoriya orınlı bolǵan tarawda faktlar úyrenilip atırǵanda hár saparı onnan paydalanıwımız múmkin» 7 . Biraq hár qanday qubılıs bir pútin bolǵanı sebepli, saplastırıw haqqındaǵı máseleniń qoyılıwı abstrakt ózgeshelikke iye. XIX ásir filosofiyalıq táliymatlarında saplastırıwdıń tábiyat hám tariyxtaǵı kórinislerin erisilgen rawajlanıwdı ózgertilgen halda saqlash sıpatında ashıp berilip, bul túsinikti toltıradı. Jańalıq hám eskiliktiń ishki qayshılıqlarına shek qoyıw sıpatındaǵı ózin-ózi biykarlaw dialektikalıq biykarlawdıń áhmiyetli ózgesheligi bolıp, bul rawajlanıwdıń hújimkerligin belgileydi. Bul nızam dialektikanıń basqa nızamların ulıwmalastıradı, olardı sintezleydi.

Kategoriya túsinigi hám onıń klassifikaciyası. Kategoriya ne? bul sorawǵa juwap beriw ushın biz qalay pikirlewimiz hám óz pikirlerimizni basqa adamlarǵa qalay jetkiziwimizdi kórip shıǵamız. Biz túsinikler, oylar hám baqlawlar kórinisinde pikirleymiz.

Pikirlew procesiniń tiykarǵı materiali túsinikler bolıp, predmetler óz ulıwmalıq hám áhmiyetli belgilerinde olar arqalı pikirlenedi. Túsinikler járdeminde biz waqıya hám qubılıslar mánisin anglaymiz, olardıń ózimiz ushın áhmiyetin anıqlaymiz. Túsinik hám túsiniw túbirles sózler, sol sebepli biziń dúnyanı túsiniwimiz, dúnyaǵa sanali múnásibetimiz insan ıxtıyarında orin alǵan túsinikler apparati menen belgilenedi. Biz óz pikirlerimizni sózler járdeminde ańlatamız.

Sóz – pikir hám dúnya ortasındaǵı qural. Ol pikirlew faktorı, fikrdi ańlatıw, onı basqalarǵa jetkiziw quralı esaplanadı. Sóz baylıǵımız qansha úlken bolsa, biziń dúnyanı ańlaw barısındaǵı imkaniyatlarımız sonsha keń boladı. Obyektiv bolmıstı anıǵıraq hám tereńirek sáwlelendiriw ushın insan pikirlew logikalıq qurallarınıń belgili bir kompleksin, túsinikleriniń belgili bir sheńberin jaratadı. Túsinik – bul sonday bir pikr, onda nárseniń tákirarlanıwshı qásiyetleri, baylanısları hám tárepleri sáwlelenedi. Tilde túsinik sóz benen ańlatıladı. Mısalı, «talaba», «universitet», «auditoriya» sózleri belgili dárejede ulıwmalıq, abstrakt. Biraq sonday túsinikler de bar, olarda tek ǵana ulıwmalıq emes, bálkim kútá ulıwmalıq nárseler hám qubılıslar atap ótiledi. Bunday túsinikler júdá joqarı dárejedegi abstraktlasıw ónimi esaplanadı.

Pikir biziń dúnya menen óz-ara baylanıs qılıw tájiriybemizdi anaw yaki mınaw dárejede umumlashtiradi. Dúnya óz qásiyetleri, nárseleri hám múnásibetleriniń reń-báreńligi aspektinen sheksiz dárejede bay bolıp tabıladı. Biziń sóz bayliǵımız ózimiz jasap atırǵan dúnyadan jarlıraq. Ilimde jańa ashilǵan qubılıslardı ańlatıw ushın sáykes keletuǵın atamanı tabıw zárúrligi tez-tez júzege keletuǵınlıǵıi tosın jaǵday emes. Biziń dúnya haqqındaǵı túsiniklerimizdi ańlatıwshı sózlerdiń mánis baylıǵı qansha anıq bolsa, oyımız sonsha tereńirek boladı, biziń túsinikler apparatımız qansha keń bolsa, pikirlew qábiletimiz sonsha úlkenirek boladı.

Hár qanday túsinik belgili bir nárseler hám qubılıslardıń jıyıntıq ańlatpası esaplanadı. Biraq onıń kólemi, yaǵnıy onda pikirlengen nárseler hám qubılıslar muǵdarı hár qıylı boladı. Mısalı, hár qanday xalıqtıń tariyxıy júzege kelgen tilinde adamlardıń kúndelikli turmısı hám iskerliginng tájiriybesi atap kórsetiletuǵın hám ańlap jetiletuǵın túsinikler orın alǵan. Sociallıq turmıstıń quramalasıwı tábiyiy til sóz baylıǵınıń keńeyiwi hám bayıwına túrtki beredi. Ilim hám filosofiyanıń rawajlanıwı ayrıqsha statusqa iye bolǵan hám biliw procesinde arnawlı funkciyaların atqaratuǵın túsinikler qáliplesiwine alıp keldi. Bul túsinikler kategoriyalar dep ataladı.

Kategoriya (grek. kategoria – táriyp, pikir) – bolmıs qubılısları hám onda húkim súriwshi múnásibetlerdiń áhmiyetli, tipik mazmunın ózinde sáwlelendiretuǵın kútá keń túsinik. Solay etip, tábiyiy til túsinikleri ilim hám filosofiya kategoriyaları menen tınımsız bayıp baradı. Kategoriyalardı klassifikaciyalaw, bolmıstıń túrli formaları haqqındaǵı filosofiyalıq túsiniklerge, elesletiwlerge muwapıq ámelge asırıladı. Ádette ilim kategoriyaları, jeke-ilimiy kategoriyalar hám filosofiya kategoriyaları parıqlanadı.

7 Эйнштейн А., Инфельд Л. Эволюcия физики. – М.: 1956. – С.156.

29

Ilim kategoriyaları tábiyiy til túsiniklerinen bir qansha parıq qılatuǵın sózlar menen ańlatıladı. Kópshilik jaǵdaylarda olar áyyemgi grek yaki klassikalıq latın tilinen ózlestiriledi, bazıda olar usı qubılıstı ashqan alımnın ismi menen ataladi. Ilgeri málim bolmaǵan qubılıstı ańlatıw ushın jasalma tárizde jaratılǵan sózler – neologizmler de bir qansha kóbirek ushırasadı. Tábiyiy tilden parıqlı túrde, ilim túsinikleri hám kategoriyaları atamalar (terminler) esaplanadı, yaǵnıy erkin interpretaciyaǵa jol qoymaytuǵın anıq belgilengen kólem hám mazmunǵa iye boladı.

Hár qanday ilim bolmıstıń belgili bir táreplerin úyrener eken, álbette óz kategoriyalar apparatın qáliplestiredi. Matematika «san», «differencial», «integral» kibi kategoriyalar menen baylanıslı. Biologiyada «túr», «genetika», «ózgeriwsheńlik» kibi kategoriyalar bar. Biraq, belgili bir ilimlerdiń kategoriyaları málim dárejede ulıwmalıq bolsa-da, bolmıstıń ayırım tarawlarında ǵana qollanıladı hám usı tarawlarǵa tán bolǵan baylanıslar hám múnásibetlerdi sáwlelendiredi.

Jeke ilimiy kategoriyalar dara alınǵan jeke ilimiy pánlerde qollanılatuǵın, mánis kózqarasınan basqa ilimlerde qollanılıwı múmkin bolmaǵan kategoriyalar bolıp tabıladı. Mısalı, fizika, ximiya, geologiya, geografiya ilimleri kategoriyaları jeke xarakterge iye

Filosofiyalıq kategoriyalar ilim kategoriyalarınan pútkilley parıq qıladı.

Filosofiyalıq kategoriyalardıń áhmiyetli ózgesheligi, olar kútá keń túsinikler ekenliginde. Áyne sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar hesh qashan kólemi jaǵınan sheklengen tábiyiy til túsinikleri dárejesinde ápiwayılastırılıwı múmkin emes.

Túsinikler sıpatında kategoriyalar pikirlewdiń zárúriy formaları esaplanadı. Kútá keń túsinikler sıpatında olar universal qollanıwǵa hám pútkil álemdi sıpatlawǵa dawager bolıwı múmkin. Sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar dúnyanıń kelbetin jaratıw quralı bolıp xızmet qıladı, bul, ulıwma alǵanda, filosofiyanıń bas wazıypası esaplanadı. Hár qanday túsinikler kibi, kategoriyalar instrumental funkciyanı atqaradı, pikirlew faktorı hám quralı sıpatında ámel qıladı. Sonday-aq filosofiyalıq kategoriyalar insannıń túrli qubılıslardı biliw hám ózlestiriw usılı sıpatında da instrumental funkciyanı atqaradı. Filosofiyalıq kategoriyalar ilimiy biliwdiń belgili bir metodologiyasın, ulıwma bolmıstı, ásirese insan bolmısın túsiniw ólshemlerin jaratıw arqalı normativ funkciyanı da atqaradı. Kategoriyalardıń áhmiyeti hám universallıǵı sonıń menen belgilenedi, biliw nátiyjeleri sózsiz tárizde kategoriyalarda atap ótiledi, kategoriyalar forma-kóriniske iye boladı. Olar ilim quramınıń zárúriy bólegi esaplanadı.

Óytkeni ilim obyekti tek kategoriyalar járdeminde pikirleniwi hám túsiniliwi múmkin.

Filosofiyanıń júzege keliwi hám rawajlanıwı procesinde filosofiyalıq biliw predmetiniń ózine tánligin hám filosofiyalıq oy ózgesheliklerin sáwlelendiriwshi kategoriyalar sisteması orın alǵan. Olardı mazmun tárepten interpretaciyalaw dúnyaǵa kóz-qarastıń qáliplesiw procesi menen organikalıq baylanıslı bolıp, ilim, filosofiya hám ulıwma mánawiy mádeniyattıń rawajlanıwına qarap ózgerip baradı. Filosofiyalıq kategoriyalar quramı da keńeyedi. Ilimniń kópshilik kategoriyaları filosofiyalıq statusqa iye boladı. Aldın orın almaǵan jańa processler hám qubılıslar júzege keliwi menen baylanıslı sociallıq rawajlanıw tiyisli tárizde filosofiyalıq jaqtan ańlanıladı, bul filosofiyanıń túsinikler apparatın jáne de bayıtadı. Filosofiyalıq túsinikler hám kategoriyalar menen is kóriw sheberligin ózlestiriw talabanıń filosofiyalıq mádeniyatın, ulıwma pikirlew mádeniyatın qáliplestiriwdiń áhmiyetli shártlerinen biri esaplanadı.

Filosofiyalıq kategoriyalar – bolmıstıń ulıwmalıq, áhmiyetli tárepleri, qásiyetleri, baylanısları hám múnásibetleri haqqında pikirlew ushın qollanılatuǵın kútá keń túsinikler majmuidir. Filosofiyalıq kategoriyalar sistemasında shártli ráwishte úsh áhmiyetli topardı parıqlaw múmkin.

1.Filosofiyalıq kategoriyalardıń birinshi hám eń áhmiyetli toparı – hár qanday filosofiyalıq mashqalalardı analizlewde qollanılatuǵın ulıwmalıq kategoriyalar, yaǵnıy bolmıs kategoriyaları bolıp tabıladı (filosofiyalıq ádebiyatlarda bul kategoriyalardı dialektika kategoriyaları dea ataw ádet túsine kirgen).

2.Ekinshi topardı filosofiyanıń túrli bólimlarine tiyisli bolǵan arnawlı kategoriyalar quraydı. Mısalı, ontologiya bolmıs hám bolımsızlıq, substanciya, dúnyanıń birligi, materiya,

30