4-tema lekciya teksti

birlesken ekenligin esapqa alamız. Sonıń menen birge bul sferalardı biriktirip turǵan ulıwmalıq barma, pútkil kóp túrli dúnyanıń birligi tuwralı aytıw múmkinbe degen soraw payda boladı.

Bunday birlik ideyası putkil ómir súrip turǵan ulıwma tiykarı tuwralı kóz-qarasqa alıp keledi hám bunı ańlatıwda filosofiyada, burın eskertkenimizdey-aq, substanciya (lat substantia - tiykarında jatqan degendi ańlatadı) túsinigi qollanıladı. Substanciya konkret zatlardıń, qubılıslardıń hám processlerdiń kóp túrliliginiń ishki birligi hám usılardıń arqasında substanciya ómir súredi. Dúnyanıń birligin bir ǵana substanciyadan shıǵıp túsindiretuǵın táliymatlar, burın eskertkenimizdey-aq, monizm filosofiyasına tiyisli. Ruwx penen materiallıqtıń birinshiligin esapqa alıw boyınsha materialistlik monizm, idealistlik monizm boladı. Monizmge qarama-qarsı dúnyanı túsindiriwdiń dualistlik baǵdarı hám bar.

Materialistlik kóz-qaras dástúrine ılayıq bolmıstıń kóp-túrliligi olardıń materiallıq birligi kóz-qarasınan qaraladı. Sana substanciya emes, al materiyanıń qásiyeti, ondada onıń shólkemlesiwiniń joqarǵı formasına tán. Strukturalıq háreket, keńislik hám waqıt materiyanıń atributivlik minezlemesi boladı.

Materiya «materiallıq zat», «atomlar», «promateriya» túsiniklerine salıstırǵanda hám keńirek, ulıwmalıraq, bolmıstıń obyektiv real formasın sáwlelendiriwshi eń ulıwma túsinik. Shınında da ulıwma materiya - bul abstrakciya. Aqırı, olarda ulıwma materiya emes, materiyanıń konkret kórinisleri ushıraydı.

Materiyanıń filosofiyalıq túsinigi pútkil predmetlik, materiallıq haqıyqatlıqtı óz ishine aladı, universallıq belgilerge iye hám pútkil obyektiv reallıqtı ańlatadı.

Materiyanıń filosofiyalıq táliymatı tiykarǵı úsh momentke iye, birinshiden, materiya túsinigi filosofiyalıq kategoriya, ekinshiden, bul kategoriya obyektiv reallıqtı, materiallıq qubılıstı ańlatadı, úshinshiden, materiyanı tanıp biliwdiń múmkinliligi.

Materiya óziniń barlıǵın óziniń esapsız qásiyetleri arqalı ámelge asıradı. Hár qıylı ilimler bul ózgesheliklerdi izertleydi. Tábiyat tanıw hám konkret ilimler materiyanıń anaw ya mınaw konkret qásiyetin úyretedi. Materiyanıń eń ulıwma qásiyetlerin filosofiya ilimi úyretedi. Materiyanı adamnıń tanıp biliwi, álbette, onıń qásiyetlerin úyreniwden baslanadı. Bul ushın átrapımızda qorshap turǵan materiallıq obyektlerdiń dúzilisin hám qásiyetlerin biliwimiz kerek.

Aytayıq, birdey túrli kórinistegi, formadaǵı, qásiyetlerge iye materiallıq obyektler, qubılıslar qorshap turadı. Olar túrli dúzilislerge iye. Bir waqıtları barlıq qubılıslar materiyanıń bólinbes forması atomlardan quralǵan degen túsinik húkim súrdi. Házirgi zaman ilimleriniń juwmaqlarına qarasaq, dógeregimizdegi hár qanday materiallıq qubılıs molekulalardan, molekulalar atomlardan quralǵan. Atomlar neytron, pozitron, yaǵnıy yadro hám elektron qabatlarınan quralǵan. Vodorod atomınıń yadrosı bir protonnan quralǵan. Quramalıraq atomlardıń yadrosı bir qansha proton hám neytronlardan turadı. Proton hám neytronlar kvarklar hám olardı tutastırıp, bir-birine baylap turıwshı glyuonlardan (glyuon - lat. glutinus - jelim sózinen alınǵan bolıp jelimlewshi mánisin atqaradı) turadı. Proton hám neytronlar nuklonlar (latınsha ózek, yadro) esaplanadı, nuklonlar hám giperonlardan (grekshe ústinde, joqarı) tısqarı barionlar hám adrionlar (grekshe adtoss -awır) dan ibarat boladı. Bular awır bóleksheler sıpatında kúshli óz-ara tásir maydanında bolıp, adrionlar (grekshe adron - kushli) gruppasına kiredi.

Organikalıq hám organikalıq emes materiallıqlar bir-birinen molekulalarınıń dúzilisi, óz-ara jaylasıw tártibi, sisteması menen parıq qıladı. Janlı organizmler quramalı formadaǵı organikalıq materiallıqtan shólkemlesken boladı. Jer sharın qorshap turıwshı biosferanı bir pútin janlı sistema dep alıw múmkin. Ol mikroorganizmler, ósimlikler, haywanlar hám insanlardan uyımlasqan bolıp, biosferanıń tiriligin támiynleydi. Adam hám onıń aqıl-oy iskerligi tásirinde payda bolǵan jańa bolmıs noosferanı quraydı.

Jansız tábiyat tuwralı gáp bolǵanda eń dáslep Kosmostaǵı baylanıslar názerde tutıladı. Jer hám onıń tábiyiy joldası Ay birgelikte Quyash átirapın bir jılda tolıq bir mártebe aynalıp shıǵadı. Quyash biosferanıń naǵız ómirlik orayı sıpatında onı jaqtılıq, ıssılıq hám elektromagnit nurları menen támiynleydi. Jerdiń óz orbitasına ılayıq aǵılma jaylasıwı Jerdegi

11

máwsimlerdiń almasıwına hám onda túrli ıqlım regionlarınıń payda bolıwına sebep bolǵan. Demek, jerdegi bárshe ómirlik processler Jer, Quyash hám Ay ortasındaǵı óz-ara baylanıslar menen belgilengen. Quyashtıń átirapında jerden basqaları hám, máselen, asteroidlar, kishi planetalar, meteoritler hám kometalar hárekette. Bulardıń hámmesi Quyash sistemasın quraydı. Quyash sisteması hám basqa quyashlı juldızlar sisteması millionlaǵan juldızlardı óz ishine alıwshı Galaktika sostavına kiredi. Ol disk tárizli formada bolıp, ortasha diametri 94, 6 mln. jaqtılıq jılına teń. Galaktikamızǵa 30 day galaktikanı birlestiriwshi galaktikalar kiredi. Júdá úlken galaktikalar ózine 10 mıńday galaktikanı birlestiredi. Bul sistemalar tábiyattanıw ilimleri tárepinen izertlenedi. Filosofiya ilimi bunday sistemalardı filosofiyalıq tamannan ulıwmalastırıp, materiyanıń sapalıq hám sanlıq kórinisi formaları, struktura dárejelerin birbirinen parıqlaydı.

Bizdi qorshap turǵan obyektiv dúnyanıń dúzilisiniń ózgesheliklerin kelip shıqqan halda materiallıq sistemalardıń mınaday strukturalıq dárejelerin bólip kórsetiw múmkin

a)Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri

b)Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri

Materiyanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejeleri - bular shólkemlesiw hám aktivlik dárejesi boyınsha ayrılıp turatuǵın materiallıq sistemalardıń dárejeleri. Olar materiyanıń keńislik - waqıtlıq dúzilisiniń sapalı ózgeshelikleri menen xarakterlenedi. Olarǵa organikalıq emes dáreje (tiri emes tábiyat), organikalıq dáreje (tiri tábiyat) hám sociallıq dáreje (jámiyet) kiredi. Bul dárejeler óz-ara tásirdiń sanı hám sarası boyınsha keńislik penen waqıttıń anaw ya mınaw dárejedegi dúzilisin quraydı. Organikalıq emes dárejede jetekshi rol`di óz-ara tásirdiń fizikalıq hám ximiyalıq formaları atqaradı, al organikalıq dárejede qosımsha óz-ara tásirdiń biologiyalıq forması enisedi hám biologiyalıq keńislik hám waqıttıń ózgesheligin quraydı. Sociallıq dárejede sociallıq óz-ara tásir qılıp sociallıq keńislik hám waqıttı boldıradı.

Materiyanıń strukturalıq-masshtablıq dárejeleri - materiallıq óz-ara tásirler arqalı ajıralıp turatuǵın materiallıq sistemalardıń dárejeleri, anaw ya mınaw dárejeniń keńisliklik-waqıtlıq birligin (edinicasın) quraydı. Strukturalıq-masshtablıq dárejelerge mikro, makro hám megamirler yamasa dárejeler kiredi.

Megamir bul sonday dúnya, onda gravitaciyalıq óz-ara tásir húkim súrse, mikromirde kúshli hám ázzi yadrolıq óz-ara tásir húkim súredi. Gravitaciyalıq óz-ara tásir planetalardıń, juldızlardıń, galaktikalardıń iskerligin belgilep, álemniń tiykarǵı belgilerin belgileydi. Elektromagnitlik óz-ara tásir atomlardıń tutas ómir súriwi ushın juwapker hám ol Jer betindegi hám barlıq belgili qubılıslardı belgileydi. Ázzi yadrolıq óz-ara tásir principinde Jer betinde hám Álemniń basqada oblastlarında awır elementlerdiń ómir súriwi ushın juwapker. Kúshli yadrolıq óz-ara tásir proton, neytronlardıń geliydiń, litiy, berilliy, uglerod, urannıń h.t.b. yadrolarında birlestiredi. Termoyadrolıq sintez sıyaqlı qubılıslar hám yadrolardıń bóliniw házirgi yadrolıq reaktorlarda ótip, bul óz-ara tásirdiń hár túrli kórinisin ańlatadı. Eger materiallıq sistemanıń strukturalıq-shólkemleskenlik dárejelerinde keńisliklik-waqıtlıq strukturanıń rawajlanıwı tómennen joqarıǵa baǵdarlansa, materiallıq sistemanıń keńisliklikwaqıtlıq strukturası hár bir dárejede ózinshe rawajlanadı.

Materiyanıń ajıralmas qásiyetleri tuwralı másele hám bar. Nárselerdiń ajıralmas qásiyetleri filosofiyada atribut ataması menen ataladı. Atribut (latınsha attributhum).

Materiyanıń atributlarınıń biri - háreket. Materiyanıń hár qanday kórinisiniń yaxlitlıǵı háreket arqalı saqlanadı. Eger háreket bolmaǵanda hárqanday jismniń sostav bóleklerin tutastırıp turıwshı óz-ara tásir kúshler hám bolmaǵan bolar edi. Nátiyjede hesh bir nárseniń pútinligi hám saqlanbas edi. Bul átirapımızdaǵı nárselerdi háreket arqalı, yaǵnıy olar jaqtılıq nurları urılıp, biziń kózimizge túskenligi ushın kóremiz. Háreket arqalı hawa terbelisleri qulaqlarımızǵa dawıs tolqınların alıp keledi hám biz esitemiz. Háreket arqalı atomlar hám molekulalarda ózgerisler boladı, ósimliklerde zat almasadı, energiya hám informaciya boladı, hárekettiń arqasında haywanat álemi hám insan álem menen baylanısta boladı, jámiyet rawajlanadı. Háreket arqalı quyash nurları Jerge jetip keledi, dár`yalar aǵadı, ósimlikler ósedi, máwsimler almasadı, Quyash sisteması, galaktikamız hám pútkil kosmostaǵı turmıslıq processler dawam etedi.

12

Háreket, bir jaǵınan, materiallıq qubılıslardıń uyımlastırıwshı elementler hám qubılıslar ortasındaǵı baylanıslardıń nátiyjesi sıpatında, basqa tamannan olarda kóringen ózgerisler sıpatında boladı.

Hárekettiń bir-birinen parıq qılatuǵın birqansha formaları bar. Háreket formaların klassifikaciyalawda tómendegi qádelerge súyeniledi.

1)háreket formaları bir-biri menen sapa jaǵınan parıq qılıp, olardıń hár biri materiyanıń shólkemlesiw dúzilme dárejeleriniń basqıshında payda boladı.

2)háreket formaları bir-birinen kelip shıǵıw (genetikalıq) jaǵınan hám baylanǵan, yaǵnıy hárekettiń quramalıraq formaları onıń ápiwayı formalarınan kelip shıqqan.

3)hárekettiń joqarı formaları sostavında tómen dárejedegi háreket formaları qatnasadı, yaǵnıy hárekettiń tómengi formaları onıń joqarǵı formalarına hám minásirdur, biraq hárekettiń joqarǵı forması ózinen keyingi formadaǵı háreketke minásir emes. Usı qádelerge ılayıq hárekettiń birneshe formasın ajıratıp kórsetiw múmkin. Olar tómendegiler: mexanikalıq háreket, ıssılıq, jaqtılıq, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi hám organikalıq ómir. Bularǵa jámiyetlik háreketti qossaq, tómendegi háreket formaları hasıl boladı.

1)mexanikalıq háreket (qubılıslardıń keńisliktegi jıljıwı).

2)fizikalıq háreket (ıssılıq, jaqtılıq, elektr, magnetizm).

3)ximiyalıq háreket (ximiyalıq birigiw ya buzılıw, agregat halatlarınıń bir-birine ótiwi).

4)biologiyalıq háreket (organikalıq turmıs).

5)jámiyetlik háreket.

Keńislik hám waqıt materiyanıń tiykarǵı jasaw formalarınan bolıp, obyektiv reallıqtaǵı qubılıslar hám olardı payda etiwshi eleentlerdiń óz-ara jaylasıw tártibi, kólemi hám olar menen baylanıslı bolǵan hádiyselerdiń dawamlılıǵın sáwlelendiredi. Háreketleniwshi materiya keńislik hám waqıtta óziniń túrli formların payda ete aladı.

Keńislik materiyanıń dúzilis tártibi, kólemin, álemdegi nárselerdiń óz-ara jaylasıw jaǵdayın sáwlelendirse, waqıt processlerdiń dawamlılıǵın, waqıyalardıń izbe-izlik tártibin ańlatadı.

Keńislik hám waqıttıń bárshe esap sistemalarda hám materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde bir halda payda bolatuǵın qásiyetleri ulıwma qásiyetleri, ózgeshelikleri dep ataladı. Bunday qásiyetlerge, ózgesheliklerge keńislik hám waqıttıń obyektivligi, materiallıǵı, sheksizligi, háreket hám materiyaǵa qarata payda bolıwshı ózinsheligi yaǵnıy túrli esap sistemalarında túrlishe belgilerge iyeligi kiredi.

Bulardan tısqarı keńislik hám waqıttıń túrli esap sistemalarında túrlishe bolatuǵın, sanlıq úlkenlikler menen yaǵnıy ólshew ásbapları, saat yaki lineykalar járdeminde ólshew múmkin bolǵan sırtqı baylanıslarda kózge taslanatuǵın, ózgergish hám ózine tán xarakterdegi qásiyetler bar, olardı muǵdarlıq yaki metrikalıq qásiyetler dep ataymız. Keńisliktiń gomogenlik, izotropik (antiizotropik hám) qásiyetleri kiredi. Bul qásiyetler materiyanıń túrli shólkemlesken struktura hám masshtab-struktura dárejelerinde túrlishe kórinis tabadı. Olar keńislik hám waqıt penen baylanıslı bolǵan materiallıq baylanıslardıń muǵdarlıq belgilerin ańlatadı. Metrikalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi materiya sarasınıń ózgeriwine onsha tásir qılmaydı.

Keńislik hám waqıttıń sonday qásiyetleri hám bar, olar bárshe esap sistemalarında, materiyanıń bárshe struktura dárejelerinde mikrodun`yada hám jámiyette hám bir túrde saqlanadı. Olar keńislik hám waqıttıń túp sapalı qásiyetlerin ańlatıwshı fundamental qásiyetler bolıp tabıladı. Bunday qásiyetlerdi topologiyalıq qásiyetler dep ataydı. Topologiyalıq qásiyetler materiallıq baylanıslardıń ishki, túp sapalı tamanların sáwlelendiredi. Topologiyalıq qásiyetlerdiń ózgeriwi menen materiallıq obyektlerdiń dúzilisinde túp sapalı ózgerisler payda bolǵan. Tómendegi qásiyetler keńisliktiń topologiyalıq qásiyetleri bolıp esaplanadı: úzliksizlik hám úzliklilik, ólshemlik, baylanıs, kompaktlıq, shegarasızlıq.

Fizikalıq keńislik hám waqıt penen birge jámiyetlik keńislik hám waqıt formaları haqqında hám ilimiy izlenisler bar.

Materiyaǵa ómir baǵıshlawshı atribut háreket bolsa, keńislik hám waqıt oǵan forma baǵısh etedi, onı qáliplestiredi, rawajlandırdı.

13

halınsha emes, al bálki insan turmıs iskerliginiń konkret-tariyxıy mashqalaları kóz-qarasınan qarala baslaǵan.

Klassikalıq dialektika. Klassikalıq dialektikanıń ózine tán ózgesheliklerin atap ótemiz. Birinshiden, klassikalıq dialektika dúnyanı túsiniwdiń sonday bir usılı bolıp, bunda bolmıs nárseler hám qubılıslardıń ulıwmalıq óz-ara baylanısı, olardıń birin-biri talap etiwi hám turaqlı ózgerisi kóz-qarasınan ańlap jetiledi. Biraq sonı yadta tutıw kerek, dialektika hár qanday ózgeris, hár qanday háreket teoriyası emes, bálkim ózgerislerdiń tek ǵana bir forması

– rawajlanıw teoriyası esaplanadı. Dialektika rawajlanıwdıń tereń, tolaqanlı hám mazmun jaǵınan bay teoriyası. Ol ózgeris halatında bolmaǵan birer-bir nárse tábiyatta da, jámiyetda de, oyda da orın almaydı, óytkeni barlıq bar nárseler óz ishki qarama-qarsılıqlarına iye hám olar bul nárselerdi ózgeriske, jańa forma-kóriniske iye bolıwǵa, rawajlanıwǵa májbúr qıladı, dep

úyretedi.

Ekinshiden, dialektika obyektiv hám sub`ektiv dialektikanıń orın alatuǵınlıǵın tán aladı.

Obyektiv dialektika – bul tábiyiy hám sociallıq qubılıslardıń óz-ara baylanısı hám rawajlanıwı. Ol sub`ektten, insan hám insaniyattan ǵárezsiz orın aladı. Sub`ektiv dialektika – bul sub`ekttiń pikirlew dialektikası hám onıń obyektiv dúnyanı biliwi. Obyektiv hám sub`ektiv dialektikanıń óz-ara qatnası qanday? Materialistlik dáwir kóz-qarasınan sub`ektiv dialektika obyektiv dialektikanı sáwlelendiredi. Obyektiv hám sub`ektiv dialektika mazmun jaǵınan birbirine sáykes keledi (olardıń ulıwmalıq aspekti mazmun-bolmıs rawajlanıwınıń birden bir dialektikalıq nızamlıǵı). Biraq, sonıń menen bir waqıtta, olar forma jaǵınan bir-birinen parıq qıladı, óytkeni oy, bolmıstıń basqa tarawları menen salıstırǵanda, rawajlanıwdıń óz ishki logikasına iye. Obyektiv dialektika oyda, sub`ektiv hám ideal formalarda sáwlelenedi.

Obyektiv hám sub`ektiv dialektika-qarama-qarsılıqlar, lekin bul qarama-qarsılıq sociallıq-tariyxıy ámeliyatta «joǵaladı». Sub`ektiv dialektika obyektiv dialektikanı sáwlelendirer eken, insan obyektiv dialektikanı biliw hám usıǵan muwapıq óziniń izshil ámeliy iskerligin shólkemlestiriw, bul iskerlik procesinde obyektiv dúnyanı hám ózin-ózi

ózgertiwge qábiletli. İnsan hám jámiyet ámeliyatında bilimler sáwleleniw formasınan iskerlik formasına aynaladı.

Úshinshiden, ilim sıpatındaǵı dialektikanıń ishki mazmunı hám logikalıq «sınshı» onıń principleri, nızamları hám kategoriyaların jaratadı. Dialektika ulıwmalıq halda obyektiv dúnyanı hám onı úzliksiz ózgeris hám rawajlanıw procesinde biliwdi sáwlelendiriwshi principler, nızamlar hám kategoriyalar sisteması sıpatında xarakterlenedi. Bunda principler ulıwmalıq hám universal, tiykarǵı ideyalar sistemasında basqa barlıq elementlerdiń roli hám mazmunın belgilewshi ólshemler túsiniledi. Dialektikanıń házirgi koncepciyalarında baylanıs principi hám rawajlanıw principi ásirese áhmiyetli rol` oynaydı. Dialektika nızamları rawajlanıw procesindegi ulıwmalıq áhmiyetli baylanıslardı sáwlelendiredi. Olar dialektikanıń teoriyasın jaratıwda áhmiyetli metodologiyalıq funkciyanı atqaradı. Dialektikada ulıwmalıq nızamlar úshew: dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamı, muǵdar hám sapa ózgerisleriniń birbirine ótiwi nızamı sonday-aq biykarlawdı biykarlaw nızamı. Dialektika kategoriyaları – bul eń fundamental, tiykarǵı túsinikler bolıp, olarda hám olardıń járdeminde filosofiyalıq pikirlew ámelge asırıladı. (Dialektika principleri, nızamları hám kategoriyaların biz tómende hár tárepleme kórip shıǵamız.)

Tórtinshiden, dialektikanıń ózine tán ózgesheligi sonda, ol teoriya wazıypasın da, metodologiya wazıypasın da atqaradı. Dialektika nızamları, kategoriyalarınıń mazmunına hám biliw procesiniń ámel qılıw hám rawajlanıw nızamlıqlarına muwapıq pikirlewshi sub`ektke qoyılatuǵın tiyisli talaplar qáliplestiriledi hám usılayınsha oǵan biliw iskerliginde jol kórsetiledi. Kórsetilgen sub`ekt bolmıstı biliw hám ámelde ózgertiw máselelerinde ámel qılıwı lazım bolǵan tiyisli normalar hám qaǵıydalar da islep shıǵıladı. Dialektika bergen metodologiyalıq aspektten tuwrı baǵdarlar izertlewdiń tuwrı jolın tańlawǵa, kóp sanlı qátelerdi, awıtqıwlardı shetler ótiwge, artıqmash is, kereksiz háreketlerge kúsh hám qımbatlı waqıttı biypayda jumsamawǵa járdem beredi.

Solay etip, házirgi interpretaciyadaǵı dialektika-bul:

15

a) qubılıslardıń olarǵa tán bolǵan qarama-qarsılıqlar júzege keliwi, óz-ara tásirge kirisiwi hám sheshiliwine muwapıq rawajlanıwdan ibarat bolǵan obyektiv process;

b) tábiyat, jámiyet hám oydıń háreket hám rawajlanıw universal nızamları haqqındaǵı filosofiyalıq koncepciya; dúnyanı biliw hám ózgertiw metodı. Onıń sistemasına kiriwshi rawajlanıwdıń ulıwmalıq nızamların biliw ótmishti ańlap jetiw, házirgi dúnyada júz berip atırǵan processlerdi tuwrı túsiniw hám keleshekti boljaw imkaniyatın beredi.

Naklassikalıq dialektika. Sońǵı jıllarda ayırım izertlewshiler Gegel` dialektikası hám materialistlik dialektikanı klassikalıq dialektika sıpatında xarakterlep, dialektikanıń tórtinshi, naklassikalıq formasın da parıqlamaqta. Házirgi dáwir Batıs filosofiyasında dialektikanıń kórsetilgen formasınıń eń áhmiyetli elementleri filosofiyalıq diskussiya júrgiziwdiń oǵan tán bolǵan germenevtikalıq usılında kórinis tappaqta. Biraq bul jerde dialektikalıq metod dáslep mazmundı interpretaciya qılıw quralında anıqlaw ushın (P.Riker), sonday-aq ańlanıp atırǵan obyektti situativ analizlew ushın qollanıladı. Biraq XX ásirde dialektikanıń bir qansha naklassikalıq koncepciyaları júzege keldi. Olardıń qatarına tómendegiler kiredi:

a)«tragediyalıq dialektika». Onıń avtorı francuz filosofı Raymon Aron (1905-1983) házirgi zaman dialektikasın analizlep, házirgi dáwir jámiyeti progressten insaniyat máplerinde paydalanıwǵa qábiletli emes, degen juwmaqqa keledi;

b)«dialektikalıq teologiya» yaki «krizis teologiyası» (shveycariyalıq protestant teologı hám filosofı Karl Bart (1886-1968) hám nemec-amerika xristian teologı Maul` Tillix (18861965)). Bul kreacionistlik táliymat dúnyanıń rawajlanıwı negizinde bul dúnyanı qandayda bir ǵayrıtábiyiy qurılıs materialı – materiyadan jaratqan ilahiy substanciya jatadı, degen ideyaga tiykarlanadı. Sol sebepli dúnya «Quday kibi baqıy» emes, onıń bası hám aqırı bar. Biraq bul jaratılǵan dúnya quday menen birer-bir ulıwmalıq aspektga iye emes, degen mánisti ańlatpaydı. Olardıń ortasında belgili bir uqsaslıq orın alǵan bolıp, ol aqırǵı maksette, jaratılǵan nárselerdiń rawajlanıw jolların túsinip jetiw imkaniyatın beredi.

B) «Unamsız dialektika». (Teodor Adorno 1903-1969 hám Jan Rol` Sartr 1905-1980). T.Adorno – nemis filosofı, sociologı, Frankfurt mektebiniń wákili, kóp sanlı filosofiyalıq shıǵarmalar, atap aytqanda «Negativ dialektika» (1966) kitabınıń avtorı J.P.Sartr – francuz filosofı hám jazıwshısı, ateistlik ekzistencializm wákili. Ol filosofiya mashqalalarına baǵıshlanǵan bir qansha shıǵarmalar, sonıń qatarında «Dialektikalıq aqıl kritikası» (1960) kitabınıń avtorı. Onıń interpretaciyasında dialektika eki formada – «kritikalık» hám «dogmatikalıq» formalarda orın alıwı múmkin. Birinshisi «unamsız dialektika» bolıp tabıladı.

«Unamsız dialektika» bir tárepleme, sub`ektiv koncepciya bolıp, ol biykarlawdı absolyutlestiredi, pútkil bolmıstıń ulıwmalıq buzılıwınan, jalpı kriticizmnen, hár qanday unamlılılıqtı biykar etiwden, ózin-ózi biykarlawdan kelip shıǵadı hám sol sebepli metafizika shegarasından shetke shıqpaydı. «Unamsız dialektika» - bul mánis-mazmunına kóre antidialektika bolıp tabıladı.

Dialektikanıń al`ternativaları. Ádette rawajlanıwdıń dialektikaǵa qayshı bolǵan yaki oǵan uqsamaytuǵın koncepciyaları, biliw metodları, dúnyanı mánawiy ózlestiriw usılları, yaǵnıy dialektikadan parıq qılıwshı dúnyaqarasqa tiyisli hám metodologiyalıq baǵdarlar kózde tutıladı. Dialektikanıń sonday al`ternativalarının biri metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika metodları bolıp tabıladı.

Ulıwmalıq óz-ara baylanıs hám rawajlanıwdıń dialektikalıq principleri. Hár qanday koncepciyanıń mazmunın ashıp beriwde onıń principlerin analizlew ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı. Dialektika da bunnan tısqarıda emes. Principler degen ne?

Filosofiyalıq mániste «princip» túsinigi fundamental qaǵıyda, birinshi tiykardı, birerbir koncepciya yaki teoriyanıń eń áhmiyetli tiykarın ańlatadı. Filosofiyalıq teoriya sıpatındaǵı dialektikaǵa principler bir pútin tús beredi, onıń nızamları hám kategoriyaların izshil sistemaǵa saladı. Dialektikanıń házirgi koncepciyalarında biliw, obyektivlik, ulıwmalıq baylanıs hám rawajlanıw principleri áhmiyetli rol` oynaydı.

Dialektikalıq baylanıslar. Dúnya kútá reń-báreń. Hár bir obyekt kóp sanlı qásiyetlerge iye bolıp, olar basqa obyektler menen óz-ara baylanıs procesinde kórinis tabadı. Basqasha qılıp aytqanda, hár qanday dúzilme basqa dúzilmeler menen baylanısqa kirisiw arqalı kórinis

16

tabadı. Solay etip, hár bir obyekt ózge obyektler menen nızamlı baylanıs qıladı hám bul obyektler menen óz-ara tásirge kirisiw procesinde qatnasadı.

Baylanıs. Filosofiyada baylanıs degende keńislik yaki waqıtta bir-birinen belgili bir qashıqlıqtaǵı uzaqlıqta jaslasqan eki yaki bir nesha qubılıs yaki obyekttiń óz-ara baylanıs procesi túsiniledi. Obyektler diskretlik, qálipleskenlik hám proporcional ǵárezsizlikten ajıralǵan jerde baylanıslar bar bolıwı múmkin be? Óz-ózinen kórinip turıptı, qáliplesken, salıstırmalı ǵárezsiz nárseler bar bolmaǵan jerde baylanıs orın alıwın kóz aldına keltiriw de múmkin emes. Sol sebepli ulıwmalıq baylanıs kategoriyası «nárse», «úzliksizlik», «sheksizlik», «tawsılmaslıq» túsinikleri menen sıpatlanadı. Házirgi ilimiy bilimge tayanıwshı bolmıstıń filosofiyalıq interpretaciyası álemniń universal bir pútinligini, dúnyanıń birligin ashıp beredi. Dialektika kategoriyaları bolmıstıń universal baylanısların biliw forması esaplanadı.

Baylanıslardıń universallıǵı olardıń tipleri hám túrleriniń reń-báreńliginde kórinis tabadı. Baylanıslardı klassifikaciyalaw túrli tiykarlarǵa kóre ámelge asırıladı. Atap aytqanda, bir tárepleme hám óz-ara baylanıslar, tuwrı hám keri baylanıslar, tikkeley hám qıya baylanıslar, ishki hám sırtqı baylanıslar parıqlanadı. Kólem aspektinen baylanıslar ulıwmalıq, ayrıqsha hám jeke bolıwı múmkin. Mazmun aspektinen genetikalıq, funkcional, strukturalıq, energetikalıq, materiallıq, informaciyalıq hám basqa baylanıslar parıqlanadı. Baylanıslardıń pútkil reń-báreńligi ilimnin qandayda bir tarmaǵı sheńberinde izertleniwi múmkin emes. Olardıń belgili bir túrleri arnawlı pánlerdiń predmeti esaplanadı. Dialektika bolmıstıń barlıq processlerine tán bolǵan ulıwmalıq, áhmiyetli, universal baylanıslardı úyrenedi. İlim bolmıstıń universal nızamların quraytuǵın ishki, zárúriy, áhmiyetli, túraqlı, tákirarlanıwshı baylanıslarǵa ayrıqsha itibar beredi. ulıwmalıq baylanıslar dialektika kategoriyalarında ashıp beredi

Óz-ara baylanıs. Real bolmısta hár bir obyekt kóp sanlı sebeplik shınjırlardıń quramalı «túyini» esaplanadı. Ol basqa obyektlerden tásirleniw menen bir waqıtta ózi de olarǵa keri (reaktiB) tásir kórsetedi. «Sırtqı» hám «ishki» sebeplik shınjırlar onda uyǵınlasadı, kesilisedi hám tarmaqlanadı. Olar bir-biri menen óz-ara baylanısqa kirisedi hám bul óz-ara baylanıs obyektte júz beriwshi barlıq processlerdiń negizine aynaladı.

Obyektti biliw ushın aqırǵı nátiyjede onda júzege kelgen sebeplik baylanıslar «túyinin» sheshiw talap etiledi. Barlıq qubılıslar mánisine túsindiriwlerdi óz-ara baylanıstan izlew kerek. Ol qubılıslardıń barlıq qásiyetleri hám ózgesheliklerin belgileydi, ámelde orın alǵan barlıq imkaniyatlar, tosınlıqlar hám zárúrliklerdiń dereklerin ózinde jámlestiredi. Óz-ara baylanıstı túsiniw – ulıwma obyektti túsiniw bolıp tabıladı.

Biraq hár qanday obyekt basqa obyektler menen óz-ara baylanıs qılǵanı sebepli, onıń barlıq óz-ara baylanısların biliw ushın onnan basqa obyektlerdi úyreniwge, olardan – úshinshi obyektlerge ótiwge tuwra keledi hám t.b. Ayırım obyekttiń tábiyatın belgilewshi óz-ara baylanıstı biliw procesi sheksiz bolıp tabıladı. Paskal` sózi menen aytqanda, ilgektiń basın biliw ushın pútkil Álemdi biliw talap etiledi.

Baylanıs ushın tiykar. Baylanıs, baylanıs ushın tiykar hám baylanıs shárt-shárayatları túsiniklerin parıqlaw lazım. Baylanıs júzege keliwine imkaniyat jaratıwshı ayırım qásiyet, belgi yaki múnásibet baylanıs ushın tiykar boladı. Tiykardıń bar bolıwı baylanıs ornatıw ushın zárúr, lekin jeterli emes, óytkeni onıń ornatılıwı udayına emes, bálkim belgili bir shárayatta ǵana júz beredi. Shárt-shárayatlar – bul dáslep predmet orın alǵan ortalıq bolıp tabıladı. Ol baylanıs ornatıw ushın qolay yaki naqolay bolıwı múmkin. Shárt-shárayatlar óz halınsha baylanıs ornatıw faktorı bolıwı múmkin emes, olar tek ǵana baylanıstıń júzege keliwine kómeklesedi yaki tosqınlıq qıladı.

Nárseler ortasında baylanıs birer-bir belgili bir tiykarǵa kóre júzege keledi. Ulıwmalıq tiykar ayırım ulıwmalıq tiykarǵa iye bolǵan túrli obyektler ortasında ulıwmalıq baylanıs jolın da júzege keltiradi. Máselen, belgili bir máp toparları óz máplerin qorǵaw ushın siyasiy toparlarǵa birlesedi, mámlekettegi siyasiy ortalıqqa kúshli tásir kórsetedi. Biraq basqa, máselen, etnikalıq, diniy hám basqa tiykarlarǵa kóre olar óz-ara baylanıslı bolmaslıǵı da múmkin. Solay etip, usı mısalda baylanıs jolı baylanıstıń júzege keliwi ushın tiykar, basqa

17

belgiler – bunıń shárti ekenin kóremiz. Óz-ara baylanıs ulıwmalıq ózgeshelikke iye bolıp, ol pútkil bolmısqa tán bolıp tabıladı. Sol sebepli baylanıs túsinigi dialektikada eń ulıwmalıq túsiniklerden biri esaplanadı. Basqa barlıq kategoriyalar óz-ara baylanıstıń belgili bir túrleri menen sıpatlanadı.

Baylanıs túsinigi óz-ara baylanıs, háreket, múnásibet túsinikleri arqalı ashıp beriledi. «Házirgi zaman filosofiya sózliginde» 3 múnásibet túsinigi «nárselerdiń óz-ara jasaw usılı, olarda jasırın qásiyetlerdiń kórinis tabıw faktorı» sıpatında táriyplengen. Bul táriypte múnásibetti sıpatlawshı tómendegi aspektler parıqlanadı: birinshiden, nárselerdiń óz-ara jasawı, jaqınlasıwı, birlesiwi. Ekinshiden, múnásibet nárseniń qásiyetlerin kórsetiw, yaǵnıy háreketke keltiriw usılı sıpatında ámel qıladı. U`shinshiden, nárselerdiń birlesiwi sıpatındaǵı múnásibet tásirinde kooperativ effekt, yaǵnıy nárseler halatlarınıń birin-biri ózgertiwi júz beredi. Bunda múnásibet júzege kelgenge shekem jasırın halda orın alǵan nárselerdiń qásiyetleri bir-birine ótedi hám kórinis tabadı.

Qullası, múnásibet, bir tárepten, nárselerdiń óz-ara baylanısın, ekinshi tárepten bolsa – olardıń jeke-jeke orın alıwın kózde tutadı.

Óz-ara tásir. Nárseler bir-birine tásir kórsetiwi nátiyjesinde júzege keletuǵın hám olardıń birin-biri ózgertiwine sebep bolatuǵın baylanıs. Yaǵnıy, óz-ara tásir nárselerdiń ózara baylanıslılıǵın, olar bir-birine tásir kórsetiwi hám birin-biri ózgertiwin ańlatadı. Biraq ózgeris – háreket filosofiyalıq túsiniginiń sinonimi. Solay eken, ulıwmalıq baylanıstıń tán alınıwı bizdi sózsiz tárizde bolmıstıń ózgeriwsheńliginiń ulıwmalıq ózgesheligini tán alıwǵa alıp keledi. Ulıwma ózgeris sıpatında túsiniletuǵın háreket pútkil álemdi qamtıp aladı, dúnyada hámme nárse belgili bir paytta júzege keledi, evolyuciyalıq rawajlanadı, ózgeredi hám ǵayıp boladı (óledi, nabıt boladı, saplastırıladı). Demek, hár qanday qubılıs óz tariyxına iye. Áyne sol sebepli tábiyat hám jámiyet qubılısların úyreniwge bolǵan salıstırmalı tariyxıy jantasıw zárúr. Ózgerisler óz ózgesheligi hám baǵdarına kóre bir qıylı bolmaydı. Tártipsiz ózgerisler, aylanba háreketler, denelerdiń keńislikte bir jerden basqa jerge mexanikalıq kóshiwin parıqlaw múmkin. Rawajlanıw ózgeristiń ayrıqsha tipi esaplanadı.

Dialektika kategoriyaları ulıwmalıq baylanıslardıń ózgeris hám rawajlanıw deregi sıpatındaǵı sıpatlamasın toltıradı, háreketlenip atırǵan, evolyuciyalıq rawajlanıp atırǵan dúnyanıń keń kórinisin jaratıw imkaniyatın beredi. Birer-bir baylanıslar hám óz-ara tásirlersiz bar bolıwı múmkin bolǵan obyektler ámelde orın almaydı. Dialektikanıń áhmiyetli belgilerinen biri hám ulıwmalıq baylanıs principiniń mazmunı áyne obyektlerdiń hár tárepleme óz-ara baylanısları hám óz-ara tásirlerin esapqa alıwdan ibarat.

Solay etip, dialektika materiallıq dúnyada húkim súriwshi ulıwmalıq baylanıstı anıqlawdı talap qıladı.

Baylanıslardıń klassifikaciyası hám ózgesheligi

3 Qarań: Современный философский словарь / Под ред. В.Е.Кемерова. – М.: 2004. – С.497.

18

Baylanıslar tómendegi aspektler menen sıpatlanadı. Birinshiden, olar obyektiv

ózgeshelikke iye boladı, yaǵnıy adamlar sanasınan qat`i nazar, obyektiv nızamlıq sıpatında mavjud boladı.

Ekinshiden, baylanıslar universal bolıp tabıladı, óytkeni barlıq jerde hám hár qashan, barlıq qubılıslarda, barlıq dárejeler hám basqıshlarda kórinis tabadı.

U`shinshidan, óz-ara baylanıs óziniń mánisi hám tábiyatına kóre kóp qırlı bolıp tabıladı, óytkeni hár bir predmet, hár qanday qubılıs basqa qubılıslar menen mıńlap jipler arqalı baylanısadı hám bul baylanıs materiallıq hám mánawiy dúnya qubılısları hám processleri ortasındaǵı múnásibetlerdiń aqırı kórinbeytuǵın tarmaǵı menen sıpatlanadı.

Tórtinshiden, real baylanıslar óz ózgesheligi, tereńlik hám quramalılıq dárejesi, kórinis tabıw formalarına kóre sheksiz dárejede reń-báreńdir. Dialektika bolmıstıń reń-báreń baylanısların analizlewge bolǵan differenciaciyalanǵan jantasıwdı kózde tutadı. Bunda ol tómendegi baylanıslardı parıqlaydı:

-materiyanıń tiykarǵı túrlerine hám onıń háreket formalarına tán bolǵan baylanıslar (mexanikalıq, fizikalıq, ximiyaalıq, biologiyalıq, sociallıq baylanıslar);

-materiyanıń jasawınıń tiykarǵı formalarına tán bolǵan baylanıslar (keńislikke tiyisli, waqıtqa tiyisli, strukturalıq, genetikalıq, sebeplik, funkcionallıq baylanıslar).

Biraq baylanıslardıń kóp sanlı konkret formaları arasında dialektikanı bolmıstıń barlıq qubılısları hám processlerinde kórinis tabıwshı ózine tán baylanıslar (baylanıslar ózgesheligi) qızıqtıradı. Baylanıslardıń bunday formaları qatarına tómendegilar kiredi: ishki hám sırtqı baylanıslar; áhmiyetli hám áhmiyetsiz baylanıslar; zárúriy hám tosın baylanıslar; turaqlı hám turaqsız baylanıslar; ulıwmalıq hám jeke baylanıslar.

Rawajlanıwda bul baylanıslardıń roli bir qıylı emes: olardıń ayırımları járdeminde predmet óz tábiyatın júzege shıǵaradı, yaǵnıy olar bas roldi oynaydı, basqa baylanıslar bolsa ekinshi dárejeli áhmiyetke iye boladı. Usıǵan muwapıq «nızam baylanıs demek» degen ibora payda bolǵan. Bul durıs pa? Durıs, eger nızam – bul hár qanday baylanıs emes, dep qosımsha qılınsa.

Qanday baylanıs nızam esaplanadı? Nızam dep, bir qansha zárúriy belgilerga iye bolǵan óz-ara baylanısqa aytıladı:

-baylanıstıń obyektivligi. Bul jerde gáp búgin qabıl qılınıp, erteń biykarlanatuǵın yuridikalıq nızamlar haqqında baratırǵanı joq. Energiya hám zattıń saqlanıw nızamları yaki pútkil ádemlik tartılıs nızamı haqqında sóz etetuǵın bolsaq, biz olardı biykarlawımız yaki olardıń ámel qılıwın sanalı ráwishte toqtatıwımız múmkin dep aytıw aqılǵa sıymaydı. Demek, nızamnıń nárselerdiń obyektiv halatın, nárseler hám qubılıslar ortasındaǵı obyektiv baylanıstı sáwlelendiriwi onıń áhmiyetli belgisi boladı;

-baylanıstıń áhmiyetliligi. Áhmiyetli baylanıs – bul nárseniń bar bolıwın, onıń háreketi hám rawajlanıwın belgilewshi baylanıs. Aytayıq, elementlerdiń periodlıq nızamı atom awırlıǵı, atom ózeginiń zaryadı hám elementleriniń ximiyalıq qásiyetleri ortasındaǵı áhmiyetli baylanıstı sáwlelendiredi;

-baylanıstıń zárúriyligi. Zárúriy baylanıs – bul belgili bir shárayatta zárúriy tárizde kórinis tabıwshı baylanıs. Máselen, fizikada belgili bolǵan ótkizgish qarsılıǵınıń ótkizgish quramı, onıń uzınlıǵı hám kese kesiminiń júzine (betine) baylanıslılıǵı nızamı ótkizgishte elektr togı ótken hár bir halda zárúriy tárizde kórinis tabadı, óytkeni ol ótkizgish qaysı zattan jasalǵan bolsa, sol zattıń tábiyatı, oǵan tán bolǵan obyektiv ózgeshelikler menen belgilenedi;

-baylanıstıń turaqlılıǵı. Turaqlı baylanıs – bul isenimli tárizde saqlanatuǵın baylanıs. Ol materiya háreketiniń tiyisli forması (materiya rawajlanıwınıń belgili bir basqıshı) yaki ol orın alǵan dáwir dawamında, qashanǵa shekem bul nárseler hám qubılıslar orın alsa, ámelde orın aladı;

-baylanıstıń ulıwmalıǵı. baylanıstıń ulıwmalıǵı sonda kórinis tabadı, oǵan obyektiv dúnyanıń basım kópshiligi yaki hátteki barlıq nárseleri, qubılısları hám processleri boysınadı.

Rawajlanıwdıń ulıwmalıq nızamları. Qubılıslardı sıpatlawdan olardıń mánisini ańlap jetiwge ótiw qubılıslarda ulıwmalıq aspektlerdi tabıwdı talap etedi. Bunda wazıypa túrli

qubılıslar ortasında ulıwmalıq aspektlerdi tabıwdan ǵana ibarat emes. Qubılıslardı

19

birlestiriwshi hám olardıń birligin belgilewshi tiykardı túsinip jetiw zárúr. Bul tiykar – qubılıslardı «biriktiriwshi» hám olardı bir-birine joldas bolıw, uyǵınlasıw hám muwapıqlasıwǵa májbúr qılıwshı ámelde bar bolǵan turaqlı baylanıstı sáwlelendiriwshi nızam bolıp tabıladı.

Nızamlardı biliwge qubılıslardı ilimiy úyreniw nátiyjesinde erisiledi. Ádette, bul alımlardan oydıń kúshli uzaq miynet etiwin talap etiwshi júdá awır is bolıp tabıladı. Reallıqtıń birer-bir nızamın anıqlaw ushın alım úyrenilip atırǵan qubılıslar haqqındaǵı dáslepki maǵlıwmatlardıń kóp sanlı toplamlarına tayanıwına tuwra keledi. Bul maǵlıwmatlar sonday tártipke salınıwı hám ulıwmalastırılıwı lazım, qubılıslardıń usı tarawı tiykarǵı elementler hám múnásibetlerdi parıqlaw imkaniyatın beretuǵın sistema sıpatında kórinis tabatugın bolsın. Sonnan soń elementlerdiń reń-báreń múnásibetleri arasında sistemanıń hám sistemanıń ayırım elementleriniń hár qanday ózgerislerinde saqlanıp qalıwshı ulıwmalıq, ózgermes, invariant baylanıslardı anıqlaw talap etiledi.

Nızam – sistemanıń elementleri ortasındaǵı ulıwmalıq hám invariant baylanıs.

Olardıń úsh túri bar.

Reallıq nızamları biziń sanamızdan, biz olardı biliw-bilmewimizden ǵárezsiz orın aladı hám ámel qıladı.

İlim nızamları Adamlar tárepinen ańlap jetilgen reallıq nızamlarınıń sanamızdaǵı sáwleleniwi esaplanadı. Hár bir ilim reallıqtıń belgili bir tarawın óz predmeti sıpatında úyrener eken, usı tarawda ámel qılıwshı nızamlardı anıqlaydı. İlimiy teoriya menen qamtıp alınǵan taraw qansha keń bolsa, onıń nızamları sonsha ulıwmalıq boladı. İlimde nızamlardıń ulıwmalıq dárejesine kóre quramalılıq ierarxiyası orın alǵan. Ulıwmalıq dárejesi pásirek bolǵan nızamlar ulıwmalıq joqarı nızamlardıń ayırım kórinisleri sıpatında ámel qıladı hám sońǵı atap ótilgen nızamlardan olardıń aqıbetleri sıpatında keltirip shıǵarıladı.

Máselen, geometriyalıq optikada jaqtılıqtıń sáwlalaniwi hám sınıwı nızamları elektromagnit tolqınlar tarqalıwınıń ulıwmalıǵı jokarı nızamlarınan, olar bolsa, óz gezeginde, elektromagnit maydonı teoriyasınıń onnan da ulıwmalıraq nızamlarınan kelip shıǵadı.

Hár qanday nızam belgili bir shárayatta ámel qıladı. Nızam ámel qılıwınıń bazis hám lokal shárayatların parıqlaw lazım. Bazis shárayatlar qatarına nızamnıń ámel qılıw tarawın belgilewshi shárayatlar kiredi. Usı shárayatlardan tısqarıda nızam ámel qıla almaydı (olar joq bolǵan táǵdirde olarda ámel qılıp atırǵan sistema da joq boladı). Lokal shárayatlar qatarına nızamnıń ámel qılıw tarawındaǵı shárayatlar kiredi. Nızam bul shárayatlardıń hár qanday variaciyasında óz kúshin saqlap qaladı, lekin olardıń ózgerisleri nızamnıń ámel qılıw nátiyjelariniń ózgerislerine sebep boladı. Aytıw múmkin, nızam lokal shárayatlarǵa baylanıslı invariant, lekin ol bazis shárayatlarǵı baylanıslı invariant emes.

Mısalı, Arximed nızamı ushın suyıqlıq hám oǵan salınǵan deneniń, awırlıq kúshiniń bar bolıwı bazis shárayatlar esaplanadı. Bul shárayatlarǵa baylanıslı Arximed nızamı nainvariant bolıp tabıladı: olar orın almasa, nızam ámel qılmaydı. Bul jerde suyıqlıqtıń quramı hám salıstırmalı awırlıǵı, deneniń fizikalıq dúzilisi hám forması lokal shárayatlar esaplanadı. Olarǵa baylanıslı nızam invariant bolıp tabıladı. Biraq onıń ámel qılıwı túrli nátiyjelerde sáwleleniwi múmkin: ayırım jaǵdaylarda dene suwda júzedi, ayırım jaǵdaylarda bolsa – ol batıp ketedi.

Adamlar nızamlardıń ámel qılıw shárayatların ózgertip, olardan ózleri qálegen nátiyjelerge erisiw ushın paydalanıw imkaniyatın qolǵa kirgizedi. Jańa bazis shárayatlardı jaratıw jolı menen bolsa olar ayırım nızamlardıń ámel qılıwın toqtatıw hám basqa nızamlardı ámelge kirgiziwge qábiletli bolıp tabıladı.

Qubılıslardıń turaqlılıgı, tákirarıylıǵında nızamlardıń ámel qılıwı (sonday-aq fenomenlogiyalıq nızam, empirikalıq baylanıC) nızamlıq dep ataladı. Nızamlıqlar – bul nızamlardıń kórinis tabıwı bolıp tabıladı.

Filosofiya nızamları sistemasında dialektikalıq qarama-qarsılıq nızamı oraylıq orındı iyeleydi. Nızamnıń áhmiyetli aspektlerin anıqlaw ushın onıń tiykarǵı kategoriyaların kórip shıǵıw kerek. Analizdi qarama-qarsılıq túsiniginen baslaymız.

20