İnformatsiya sistemalardιn’ rawajlanιw basqιshlarι

Esaplaw texnikasι qurallarι, programmalastιrιw ha’m matematikalιq ta’miynat tillerinin’ rawajlanιp ha’m qa’liplesip barιwι menen komp’yuterler, mag’lιwmatlarg’a qayta islewdin’ avtomatlasqan sistemalarι rawajlanιwιnιn’ bir neshe basqιshlarιn basιp o’tti. Da’slepki basqιshlarda komp’yuterler tsifrlι wazιypalardι sheshiwde ju’da’ awιr esaplaw jumιslarιn adam ornιna orιnlag’an. Bul jag’dayda u’lken ko’lemdegi yad talap etilmegen, paydalanatug’ιn programmalastιrιw tilleri bolsa tsifrlι mag’lιwmatlar menen islewge ha’m injenerlik esap-kitaplarιn orιnlawga mo’lsherlengen.

U’shinshi ha’m to’rtinshi a’wlad komp’yuterlerinin’ payda bolιwι, simvollι informatsiyalarg’a qayta islewge mo’lsherlengen ku’shli operatsion sistemalardιn’ ha’m programmalastιrιw tillerinin’ islep shιg’ιlιwι esaplaw texnikasι qurallarιnan paydalanιwdιn’ jan’a jollarιn ashιp berdi. Komp’yuterler tiykarιnda ha’r qιylι informatsiya wazιypalarιn sheshiw ha’m paydalanιwshιlarg’a informatsiya xιzmetin ko’rsetiwge mo’lsherlengen İQİSS lar jaratιla baslandι. Usι sistemalardιn’ o’zine sa’ykes qa’siyeti sonnan ibarat, ha’r bir İQİSS o’z informatsiya fondιna iye ha’m bul informatsiya fondιnan paydalanatug’ιn ayrιm a’meliy ma’selelerdi sheshiwge bag’darlang’an. Jaratιlatug’ιn mag’lιwmatlar ko’plikleri a’meliy programmalarda bayan etiledi ha’m tek g’ana usι programmalar menen g’ana paydalanιwι mu’mkin. Basqa paydalanιwshιlar ha’m qollanbalar bul mag’lιwmatlardan o’z maqsetleri jolιnda paydalanιw imkaniyatιna iye emes.

Mιsal: Joqarιda aytιlg’anlardι to’mendegi mιsal menen tu’sindiremiz. Meyli, ka’rxanada ayιrιm xιzmetler wazιypalarιnιn’ bir bo’legin ka’rxananιn’ esaplaw orayιnda bar bolg’an komp’yuter ja’rdeminde avtomatlastιrιwg’a qarar qιlιndι. Sonda bulxgalteriya o’z maqsetleri ushιn ka’rxananιn’ rabochiyleri ha’m xιzmetshileri haqqιndag’ι mag’lιwmatlardan ibarat bolg’an mag’lιwmatlar ko’pligin jaratadι ha’m bul ko’plikten o’z wazιypalarιn orιnlaw jolιnda paydalanadι.

Kadrlar bo’limide o’z wazιypalarιnan kelip shιqqan jag’dayda mag’lιwmatlar ko’pligin jaratadι, bul ko’plikte ka’rxananιn’ kadrlarι haqqιndag’ι mag’lιwmatlardan ibarat boladι, onιn’ u’stine, bul ko’pliktin’ bir bo’legi birinshi ko’pliktegi mag’lιwmatlardι sa’wlelendiredi. Na’tiyjede komp’yuter yadιnda saqlanιp atιrg’an ko’plegen mag’lιwmatlar bir-birin ta’krarlaydι, bul bolsa komp’yuter yadιnιn’ aqιlsιz sarιplanιwιna alιp keledi ha’m ekonomikalιq ta’repten de paydalι bolmaydι. Bunnan tιsqarι, esaplaw orayι texnikalιq qurallar quramιnιn’ o’zgeriwi menen barlιq qollanbalar o’z programmalarιna tiyisli o’zgerttiriwlerdi kiritiwge ma’jbu’r boladι. Ka’rxananιn’ barlιq bo’linbeleri paydalanιwι mu’mkin bolg’an jalg’ιz bir g’ana mag’lιwmatlar ko’pligin jaratιw ekonomikalιq ta’repten de ju’da’ paydalι bolar edi.

Tuwrιdan-tuwrι paydalanιw mu’mkin bolg’an sιrtqι yad qurιlmalarιnιn’ payda bolιwι menen bunday wazιypanι orιnlaw imkaniyatι tuwιldι. İnformatsiya massivlerin sho’lkemlestiriwdin’ sonday kontseptsiyasι islep shιg’ιldι, ol jalg’ιz informatsiya massividan ha’r qιylι paydalanιwshιlardιn’ ha’r qιylι qollanbalar ushιn paydalanιwlarιna imkaniyat berdi. Ob’ektlerdin’ ayιrιm klasslarιn su’wretlewshi bunday informatsiya massivlerinin’ jιynag’ι mag’lιwmatlar bazasι (MB) degen at aldι. MB jaratιw ha’m onι aktual jag’dayda saqlap turιwdι a’melge asιratug’ιn, bunnan tιsqarι, ha’r qιylι paydalanιwshιlardιn’ MB da saqlanιp atιrg’an informatsiyalardan o’z maqsetleri ushιn paydalanιw imkaniyatlarιn ta’miyinleytug’ιn programmalar jιynag’ι mag’lιwmatlar bazasιn basqarιw sistemasι (MBBS) dep ataladι. MB da barlιq mag’lιwmatlar menen orιnlanatug’ιn operatsiyalar MBBS basqarιwι astιnda avtomat ta’rizde a’melge asιrιladι. MB nιn’ islewi mag’lιwmatlar bazasι administratorι dep atalatug’ιn qa’niyge yamasa qa’niygeler ja’a’ma’ti ta’repinen ta’miyinlenedi. Mag’lιwmatlar bazasι, MBBS, bunnan tιsqarι, MB da a’melge asιrιlg’an texnikalιq qurallar jιynag’ι mag’lιwmatlar bankin payda etedi. Mag’lιwmatlar bankinin’ programmalιq ta’miynatι quramιna, bunnan tιsqarι, mag’lιwmatlar bankinin’ o’zin basqaratug’ιn programmalar jιynag’ι da kiredi.

MB da saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlardan ha’r qιylι paydalanιwshιlardιn’ paydalanιw imkaniyatι MB nι su’wretlewshi ha’m saqlawshι programmalardι paydalanιwshιlardιn’ a’meliy programmalarιnan ajratιw jolι menen ta’miyinlenedi. Sistema ha’m paydalanιwshιlardιn’ programmalarι ortasιndag’ι baylanιs MBBS quramιna kiretug’ιn arnawlι baylanιstιrιwshι qosιmsha programma bloklarι ja’rdeminde a’melge asιrιladι. Qosιmsha programmalar paydalanιwshιg’a MB dag’ι ko’plegen mag’lιwmatlar arasιnan onιn’ ma’selesin sheshiw ushιn za’ru’r bolg’an mag’lιwmattι ajratιp beredi. MB da saqlanιp atιrg’an ha’m bul paydalanιwshιnι qιzιqtιrmaytug’ιn basqa mag’lιwmatlar onιn’ ushιn «ko’rinbes» bolιp turadι. Paydalanιwshιlardιn’ programmalarι sonday sho’lkemlestirilgenligi sebepli MB ha’m mag’lιwmatlar bankinin’ texnikalιq ta’miynatιndag’ι o’zgerislerge baylanιslι bolmaydι, yag’nιy erkin boladι. O’zgerisler ju’zege kelgen ta’g’dirde bolsa, MB administratorι qosιmsha bloklarg’a za’ru’r o’zgerttiriwlerdi kiritedi, paydalanιwshιlardιn’ programmalarι bolsa o’zgerissiz qaladι.

MB da saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlar real, haqιyqιy du’n’yadag’ι ob’ektlerdin’ su’wretleniwin beredi, usι sebepli, mag’lιwmatlardιn’ du’zilisi ob’ektler ha’m olardιn’ xarakteristikalarι ortasιndag’ι bar anιq qatnaslar ha’m logikalιq baylanιslardι sa’wlelendiriwi za’ru’r. MB nιn’ jumιs qa’bileti ha’m na’tiyjeligi ko’pshilik jag’daylarda mag’lιwmatlar du’zilisi qanshalιq tuwrι sho’lkemlestirilgenligi ha’m ol komp’yuter yadιnda qanday sa’wlelendirilgenligi menen belgilenedi.

MB ayιrιm nιzam-qag’ιydalarg’a muwapιq du’ziledi ha’m bir qatar talaplarg’a juwap beriwi za’ru’r bolιp, olardan tiykarg’ιlarι to’mendegilerden ibarat:

• mag’lιwmatlardιn’ artιqsha ta’krarlanbaslιg’ι (en’ kem artιqshalιq). Mag’lιwmatlardιn’ ha’r bir elementi MB g’a bir ma’rte kiritiledi ha’m ol jerde jalg’ιz nusqada saqlanadι. Mag’lιwmatlardι kiritiwde MBBS olardιn’ ta’krarlanbaslιg’ιn tekseredi;

• kul’minatsiyalaw imkaniyatι. MB da saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlar eskiriwi mu’mkin, bunda jan’a mag’lιwmatlardι kiritiw za’ru’rligi tuwιladι. Mag’lιwmatlardιn’ du’zilisi jan’a mag’lιwmatlardι kiritiw ha’m eskirgenlerin shιg’arιp taslaw, bunnan tιsqarι saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlarg’a o’zgertiw kiritiw imkaniyatιn beriwi za’ru’r. Bunda MB nιn’ ulιwma sxemasι ha’m paydalanιwshιlardιn’ programmalarι o’zgermesligi kerek. MB sxemasιna o’zgerttiriwlerdi tek g’ana administrator g’ana kirite aladι;

• mag’lιwmatlardιn’ pu’tinligin ta’miyinlew. Sistemada paydalanιwshιlardιn’ abaysιz ha’reketleri aqιbetinde tosιnallι qa’telikler ju’z beriwi, programmalarda qa’teler ha’m u’skenelerdin’ toqtap qalιwι ju’z beriwi mu’mkin. MBBS bunday jag’daylarda mag’lιwmatlardιn’ jog’alιp ketpesligin ha’m buzιlg’an mag’lιwmatlardι qayta tiklew imkaniyatιn ta’miyinlewi za’ru’r.

• qιdιrιwdιn’ joqarι tezligi. Yad qurιlmalarιnda mag’lιwmatlardι saqlaw usιlι mag’lιwmatlar bankinin’ dialog rejiminde islewin ta’miyinlewi za’ru’r;

• qa’wipsizlik ha’m sιrlιlιq. Paydalanιwshιlar tek g’ana olardι kerekli mag’lιwmatlar menen g’ana islewleri za’ru’r. Basqa mag’lιwmatlardan paydalanιw olar ushιn sheklengen bolιwι kerek. Sistemada saqlanιp atιrg’an mag’lιwmatlardan bug’an tiyisli huquqι bolmag’an shaxslar paydalanmaslιqlarι za’ru’r. MBBS, a’dette, paydalanιwshιlardι identifikatsiyalaw qurallarιna iye boladι, bunnan tιsqarι, sιrlι informatsiyalardι saqlawshι MB ushιn sιrlιlιqtι ta’miyinlewdin’ arnawlι qurallarι islep shιg’ιldι;

• ha’r qιylι paydalanιwshιlardιn’ ha’r qιylι sorawlarιn ta’miyinlew imkaniyatι. Bul MB ushιn tiykarg’ι talap esaplanadι.

Mag’lιwmatlar banki, a’dette esaplaw texnikasι tarawιnda qa’niyge bolmag’an paydalanιwshιlarg’a informatsiya xιzmetin ko’rsetiwge mo’lsherlengen boladι. Onιn’ ushιn MBBS quramιna ayιrιm lingvistikalιq qurallar: arnawlι islep shιg’ιlg’an sorawlar tili yamasa bir neshe operatordan ibarat ha’m mag’lιwmatlardι izlew, oqιw, jazιp alιw, o’zgertiw imkaniyatιn beretug’ιn mag’lιwmatlar menen manipulyatsiyalardι a’melge asιrιw tili kiritiledi.

Ha’zirgi waqιtta tayar universal MBBS larι jaratιlg’an bolιp, olardι ayιrιm informatsiya sistemalarιn proektlewde tiykar sιpatιnda alιw mu’mkin.

Avtomatlasqan informatsiya sistemalarι ayιrιm teritoriya boylap tarqalg’an ha’m o’z-ara bir-biri menen baylanιsqan bir neshe ayrιqsha mag’lιwmatlar bazasιnan ibarat bolg’an bo’lingen (bo’listirilgen) mag’lιwmatlar banki tiykarιnda islewi mu’mkin. Bo’listirilgen mag’lιwmatlar bankinin’ islewin ta’miyinlewshi esaplaw texnikasι qurallarιnιn’ jιynag’ι ko’p mashinali sistemanι payda etedi ha’m informatsiya-esaplaw tarmag’ι (İET) dep ataladι. Komp’yuter ha’m abonent qurιlmalarι bunday tarmaqtιn’ buwιnlarι esaplanadι, olar mag’lιwmatlardι uzatιw kanallarι menen o’z-ara baylanιsqan jeke komp’yuterler tiykarιnda du’zilisi mu’mkin. Ayrιqsha informatsiya bazalarι ka’rxanalar, sho’lkemlerdin’ esaplaw oraylarιnda sho’lkemlestiriledi ha’m isletiledi, olar ha’r qιylι tarawlar boyιnsha qa’niygelesken bolιwι mu’mkin. Bo’listirilgen mag’lιwmatlar banki shegarasιnda ayrιqsha alιng’an MB ha’m tarmaqtιn’ ayrιqsha buwιnlarι ortasιnda informatsiya menen erkin almasιw ta’miyinlengen