O’zbekistan respublikasi baylanis informaciyalastiriw ha’m telekommunikaciya texnologiyalari ma’mleketlik ministirligi tashkent informaciyaliq texnologiyalari universiteti no’kis filiali

Kompyuter injiniringi fakulteti

Kompyuter injiniringi qa’niygeligi

Web – betler jaratiw pa’ninen

Kurs JuMISI

Tema: CMS ha’m Joomla ortalig’inda sayt jaratiw.

Orinladi: Kojanov N.

Qabilladi: Risnazarov A.

No’kis - 2017 jil.

Tema: cms ha’m Joomla ortalig’inda sayt jaratiw. Reje:

• Kirisiw

• Tiykarg’i bo’lim

CMS ler tu’rleri ha’m olardin’ payda boliwi

Qaysi CMS den paydalang’an maqul?

CMS paydali jaqlari

CMS texnologyasi – Joomlada sayt jaratiw

• Juwmaqlaw

• Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Internet texnologiyalarinin’ jaratiliwi tu’rli resurslardan tez ha’m an’sat jol benen informaciya aliw imkaniyatlarin ha’mme ushin a’piwayi puxaradan baslap u’lken sho’lkemlergeshe misli ko’rilmegen da’rejede asirip jiberdi. Xalq jiyinlari, pa’n – ta’lim jiyimlari, sawda karxanalari ha’m ayriqsha shaqislar informaciyani electron ko’rnisinde jaratilip saqlap basladi. Bul ortaliq a’wellen fizikaliq saqlawg’a qarag’anda u’lken qolayliqlar tuwdiradi: saqlaw ju’da’ iqsham, uzatiw bolsa bir onda ju’z beredi ha’m tarmaq arqali bar mag’iwmatlar bazalarina mu’ra’jet qiliw imkaniyatlari ju’da’ ken’. Informaciyadan effektiv paydalaniw imkaniyatlari informaciya ko’lemin tez ko’beyiwine alip keledi. Biznes qatar tijarat bo’limlerinde bu’gin informaciyani o’zinin’ en’ qimbatli mu’lki dep biledi. Bul a’lbette barliq informaciya ha’m ha’mme biliwi mu’mkin bolg’an informaciya haqqinda ga’p barg’anda o’te jaqsi ha’diyse. Braq jasirinsha (konfidenciyal) ha’m jasirinsha informaciya ag’imlari ushin internet texnologiyalari qolayliqlar benen bir qatarda jan’a muammalar keltirip shig’aradi. Internet ortalig’inda informaciya qawipsizligine tahdid keskin asadi:

- Informaciyani urlaw;

- Informaciya mazmunin buzip qoyiw, iyesinen ruhsatsiz o’zgertiriw;

- Tarmaqqa ha’m serverlerge urilarsha sug’ilip kiriw;

Tadbiq qiliw, quraw etiw ha’m proektler effektivligi bo’liminde web saytlardin’ inkaniyatlari, effektivligi ha’m rawajlaniwi keleshekdegi haqqinda mag’liwmatlar keltirilgen.

Tiykarg’I bo’lim

CMS ler tu’rleri ha’m olardin’ payda boliwi

Ba’rshemizge belgili, duniya ju’zlik tarmaqtag’i web-betler ku’nnen ku’nge ko’beyip barmaqta. Bul jag’day O’zbekistanda, yag’niy Uznetde ha’m tezlik benen a’melge asirilmaqta. Kimdir o’zinin’ jeke betin jaratsa, kompaniya ha’m firmalar korporativ saytlarin jaratpaqta. Ja’ne basqalar o’z ku’ndeliklerin, yag’niy bloglarin alip baradi.

Sol benen birge, u’lken portlar jumisi ha’m rawajlanbaqta. Bulardin’ ha’mmesi bolsa birar programmaliq qollanba ja’rdeminde jaratiladi. Kimdir HTML tilinde, kimdir PHP de, ja’ne basqalar CMS dep ataliwshi sistemalar ja’rdeminde Web-saytlardi jaratpaqta. Xosh, CMS degeni o’zi ne? Bul sistemanin’ ne ekenligin tu’siniw ushin, kelin’, birinshi, web-betler qanday jaratiliwi haqqinda bilip alamiz.

1989-jilda Tim Berners-Li ta’repinen World Wide Web, yag’niy du’niya ju’zlik o’rgimshek tori jaratilg’annan baslap onin’ ha’r bir paydalaniwshisi a’piwayi bolsada, o’z web-betin jarata aliw imkanina iye boldi. Braq, bunin’ ushin HTML (Hyper Text Markup Language) tilin biliw sha’rt edi. Ha’r tu’rli IT-kompaniyalari ta’repinen bul jumisti jen’illestiriwshi bir qansha programmaliq paketler, solardan Adobe Dreamweaver ha’m Microsoft FrontPage uqsag’anlar jaratildi. Bunday programmalardan ayrimlari sayt jaratiwdin’ ba’rshe basqishlarin (HTML-kodin jaziwdan bul kodlardi serverge ju’klewge shekem) basqariwin o’zine aladi. Sol menen birge, ko’p hallarda (yag’iniy a’piwayi betlerdi jaratiwda) paydalaniwshi bul kodlardi biliwi sha’rt bolmag’an. Sebebi bul programmada web-betlerdi jaratiwdin’ visual usillari paydalanilg’an.

Braq, HTML-redaktorlarinin’ ba’rshe paydali ta’replerine qaramay, saytti basqariw waqit o’tken sayin ha’m jan’a mag’liwmatlar qosiliwi benen qiyinlasip baraberedi. Sonin’ ushin informaciyon texnologiyalari rawajlaniwi menen web-saytlar ha’m rawajlanip bardi. Sayt kartasin jaratiwday a’piwayi funkciyani qosiw ushin ha’m web-jaratiwshilar ta’repinen ko’plegen miynet talap etiletug’in edi. Aqiri bunin’ ushin ba’rshe qollanbalardi ko’rip shig’iw, betler arasindag’i baylanislardi tekseriw, menyudi jaratiw, forumdi qosiw siyaqli jumislardi islew lazim edi. Bul o’z gezeginde dayim diqatti ha’m ju’da’ ko’p waqitti talap etetug’in edi.

CMS "Content Management System" dep jayilip jaziladi, yag’niy kontentti basqariw sistemasin yamasa saytin basqariw sistemasi. Bul saytti tez jaratiw, Bitrix (Saytti Basqariw Sistemasi) jumisin a’piwayilastiriw ushin xizmet qiladi. Birinshi: saytti basqariw sistemasi klientke saytti ga’resiz ekspluatatciya qiliwda, yag’niy bizlerdin’ injiner benen emes, ba’lkim o’zinin’ kompaniya xizmetkerin’iz (menedjer, katip, marketolog) benen sayttag’i qa’legen mag’liwmatti ha’m onin’ strukturasin o’zgertiriwin’izge imkan beredi.

Eger siz saytin’iz marketin’li u’skene ha’m ondag’i ha’r ku’ngi mag’liwmatinda kompaniyan’izdin’ aqirg’i aktsiyalarin ko’riwin qa’lesen’iz ol jag’dayda CMS sizdin’ saytin’izg’a qollaniliwi sha’rt. Bul-saytin’izdi rawajlandiriw yaki modernizaciyalaw jumislarinda oylanbay qiling’an ha’reketler yaki a’piwayi qateliklerden asraydi.

Ekinshi: Saytti basqariw sistemasi ja’rdeminde saytti rawajlaniwi sezilerli a’piwayilasadi ha’m janlanadi. Saytta taza bo’lim jaratiw, qa’legen bette reklama bloklarin, ishki banerlerin yamasa tovardin’ mu’ra’jetleri jaylastiriwdi buyirtpashi g’aresiz ha’m waqit benen o’lshenetug’in waqit aralig’inda islew mu’mkin. Bunnan tisqari, buyirtpashi g’aresiz, bizlerdin’ ja’rdemimsiz, CMS ja’rdeminde saytti taza interaktiv bo’limlerin jaratiwi (ma’selen, forum) yaki ol yaki bul betlerdi parol benen jawip ha’m olarg’a tek tan’lang’an paydalaniwshilarg’ag’ana kiriwge imkan beriw mu’mkin.

U’shinshi: Bizlerdin’ saytti basqariw sistemamiz (CMS, Bitrix) sizdin’ saytin’iz tiykarinda jatiwshi bo’lg’an, basqa proektte ko’p ma’rtebe ornatilg’ani (3500 ma’rteden ko’brek), ushin ol saytin’iz oni ekspluatatciya qiliw processinde programmaliq qa’telerden asrawg’a kepillik beredi.

CMS - bul Content Management System den aling’an ken’eytpe, ol so’zbe-so’z perevod qiling’anda "Sayt kontentin Basqariw Sistemasi" yamasa "Saytti Basqariw sistemasi" larin an’latadi. Bazida CMS di sayttin’ "Ha’reketlendiriwshisi" depte ataydi. CMS – bul dinamik mag’liwmatli web-betlerdi islep shig’ariw ha’m ta’menlewge imkan beriwshi programmaliq ta’miynatdir. Ha’r qiyli CMS ha’r qiyli quramaliqtag’i saytlardi proektlewge imkan beredi. Internet magazinlerden informacion portallarg’asha, ha’messinen ha’m, CMS informaciyali ha’m kontentli saytlardi jaratiw ushin mas keledi.

CMS din’ eki tiykarg’i tu’bi bar:

1. Internette islewshi ha’m jaylasiwshi CMS.

2. Kompyuterge ornatilg’an ha’m sayt benen avtomatik yamasa fayllardi jan’alaw interfeysi arqali jalg’ang’an CMS.

CMS din’ sayt benen integraciysinan keyin, kompaniyan’izdin’ xizmetshisi sayt qurami ha’m strukturasin basqariwlari, jan’aliqlardi ja’riyalawlari, tekstlerdi analiz qiliwi ha’m grafikani jaylastiriwlari, katalogdag’i tovardi o’zgertiwleri ha’m tovarlardi qosiwlar taza betlerdi, bo’limlerdi jaratiw ha’m ko’p basqa jumislardi islewi mu’mkin. CMS tiykarinda du’zilger dinamik saytlardin’ u’stinligi dizaynnin’ informaciya toltiriwdan ajratilg’anda bul hu’jjet aylanbasin, biznes processin jekelestiriw mexanizimlerin avtomatlastiriwg’a inkan beredi. Bunnan tisqari, CMS sayt quramin an’sat, a’piwayi ha’m tez basqariwg’a imkan beredi. Bul CMS den paydalaniwdin’ ekonomikaliq paydasi sezilerli da’rejede boliwin ta’minleydi.

CMS din’ maqseti ha’m waziypasi – klient ta’repinen mag’liwmat ha’m grafiklardi basqariw, toltiriw ha’m analiz qiliw. A’piwayiraq qilip aytqanda, bul sistema – sizge bo’limlerdi o’zgertiw ha’m toltiriw, sayt quramin analiz qiliw, sayt grafika ha’m dizaynin o’zgertiwge imkan beredi. CMS siz bunday saytti basqariw ma’selelerin qimbat turiwshi programmisler aralaspasa hal qilinbaydi.

CMS sayt kontentin basqariw sistemsai web – saytlardi jaratiw ha’m ta’minlew bahasin pa’seytiredi, sonin’ menen materiyallardi jan’alaw tezligin asiradi, yag’niy sayt iyesinde material payda bolg’aninan saytqa shig’arilg’ang’a shekem ketken waqit CMS di sharapati menen minimal boladi. Bunin’ u’stine CMS de mag’liwmatlardi shig’aradi tayarlaw processi ju’da a’piwayi. CMS kontenti basqariw sistemasinin’ ekileniwi siz jaqsi ta’repi sonda, saytti basqariw ha’m ta’minlew bahasi pa’seyedi. Bul web – master ayliq, aylig’ina hu’jjetlerdi izlewge ekileniw ha’m qa’teliklerdin’ aldin aliwg’a ketken jog’altiwlardin’ pa’seyiwi, doslar ha’m klientler benen baylanisiw tezliginin’ artiwi esabinan ju’z beredi. Sizge proektti ta’minlew ha’m rawajlandiriw ushin master jallawin’iz tuwri kelmeydi.

CMS ja’rdeminde siz saytqa jaylastirilg’an mag’liwmatlardin’ ko’lemi sayt bahasina ta’sir qilmawina guwah bolasiz. CMS kontenti basqariw sistemasi sizge saytta qa’legen ko’lemdegi mag’liwmatlardi jaylastiriwg’a imkan beredi. A’dette CMS ge tiykarlang’an sayt betleri pu’tinligishe saqlanbaydi, ba’lkim olarg’a mu’rajet qiliwda ju’da’ tez payda boladi, bul betlerdi ju’klewdegi tezlikti asiriwg’a imkan beredi, aniqrag’i bet shabloni (dizaynerlik hu’jjetlestirilgen) tek bir ma’rte ju’klenedi ha’m son’inda ha’r bir taza bet sorawinda paydalaniwshi kompyuterinen ashilaberedi. Saytti basqari sistemasinda a’dette keshlestiriw mexanizmi a’melge asiriladi, bul qurilmalarg’a tu’setug’in ju’klemler kemeytiriwge imkan beredi ha’m islewinin’ ha’m sayttin’ kiritiw qabiletinin’ tezligi asiwina imkan beredi. Bul isler mag’liwmatlar bazasi ha’m static materiallarg’a soraw na’tiyjelerin saqlawina baylanisli boladi. A’dette CMS sistemani sayttin’ kompaniya islep shig’ariwshisi ornatiwdi mu’rajet qiladi. Bul a’nshe tuwri variant aniqrag’i sistema a’wellen basinanaq sizdin’ saytin’izg’a jaylasip, maslasip ketedi. Sonin’day, CMS sistemalari qosimsha funkciyalari mu’rajet etedi ha’m son’inda sayt forum, qonaq kitabi, sawallar ha’m juwaplar ha’m.t.b lardi jaylastiriwg’a imkan beredi. CMS nin’ biypul ha’m bar, olar sayt quramin basqariw ushin jeterli da’rejede u’lken imkaniyatlardi payda etedi. Biypul CMS ler ko’p paydalaniwshilarg’a iye, olar biypul kontentti basqariw sistemasi ja’rdeminde saytti basqariw problemalarin hal qiliwg’a ja’rdem beredi. Biypul CMS larg’a u’lken ko’lemdegi ken’eytpe ha’m qosimshalar bar, olar saytti basqariw processin anshe qolay ha’m funkciyanal qiliwg’a imkan beredi. Braq biypul CMS lardin’ salbiy ta’repi ra’smiy texnik qollap quwatlawdin’ joqlig’i ha’m sayt quramin basqariw sistemasinda kritik qa’telerdi tuwirlaw, tezliginin’ pa’sligidir.

Qaysi CMS den paydalang’an maqul?

Ha’zirgi da’wirge kelip, CMS tuykarinda ko’rilgen bir qansha sistemalar jaratilg’an. Olarg’a missal qilip, Drupal, PHP-Nuke, WebDirector, Joomla!, NetCat, Slaed, Microsoft CMS, WordPress, PHPShop lardi keltiriw mu’mkin. Bul sistemalardin’ bazilari uliwma biypul bolsa, bazi birewlerinde bolsa haqqin to’lep paydalaniw mu’mkin. CMS di tanlaw bir ta’repten an’sat ha’m a’piwayi ko’rinsede, bul ju’da’ qiyin ma’sele. Internette olardin’ tu’rli jo’nelistegi onlap (eger ju’zlep bolmasa): ju’z dollar turatug’inan baslap ashiq kodli biypul tu’rine shekem, belgili bir tarawdag’i taliqlisidan ihtiyariy quramaliqtag’i sayt ko’riw imkanin beretug’ing’ shekem, an’sat basqarilatug’in administrator ushin u’lken qiyinshiliqlar keltiretug’in tu’rin tabiwin’iz mu’mkin. Hullasi, eger CMS lar benen islew boyinsha hesh qanday ta’jriyben’iz bolmasa, kereklisin tanlaw qiyinlasip ketiwi tayin. Birinshi kelin’, pulli CMS lardi qollanbawg’a ha’reket qilamiz. Ahiri ko’p pul to’lep, CMS di isletiwde effektiv islete almasaq ne ha’jet. Usi jerde bir na’rseni aytip o’tiw kerek: bul benen o’zimizge qiyinshiliq tuwdiramiz. Basqa ta’repten bolsa, qa’nsheli quramali bolsa, sonsheli qiziq boliwi aniq, sonday emespa? Endi CMS larg’a ja’ne bir talap qoyamiz: universalliq. Bul degeni, biz isletpekshi bolg’an CMS qa’legen konfiguraciyadag’i kompyuterlerde ha’m isley aliwi. Sonliqtan, saytti lokal serverden haqiyqiy serverge ko’shirgenimizde yamasa a’piwayi serverdin’ o’zinde jaratip atirg’animizda CMS benen hesh qanday qiyinshiliqlar payda bolmawi kerek. Bul talapqa bolsa, afsuski, ko’pshilik pulsiz CMS lar juwap bere almaydi.

Ba’rshe programmaliq ta’miynatlarg’a qoyilatug’in talaplarg’a ja’ne bir – qa’wipszlik (ahiri siz ha’ptelep – aylap jaratqan saytin’izdi quri qizig’iwi ushin bir ku’nde buziwin qa’lemesen’iz kerek?). Sonin’ ushin CMS lardin’ qa’wipsizlik da’rejeleri dayim jan’alanip turiwi sha’rt. Na’tiyjede, talaplarimizg’a deyerli toliq juwap beretug’in usilar: PHP Nuke, Drupal, Joomla!, Slead CMS sistemalari qaladi. Endi usi CMS lardi aniqraq ko’rip shig’iwimiz ha’m o’zimizge kerekli juwmaqlardi shig’aramiz.

PHP Nuke. En’ birinshi CMS lerden biri bolip, afsuski, ko’p waqittan beri jan’alanbay kelmekte. Biraq, onin’ ko’plep adashlari ushin tiykar bolip xizmet qilmaqta (ma’selen, DotNetNuke, PostNuke). Bul bir –birine ati jag’inan jaqin bolg’an sistemalar paydalaniwshi diqqatina na’wbetpe – na’wbet shig’ip turadi. Funkciyonalliq ta’repten sistema a’nshe quramali bolip, onin’ ushin ko’plep qosimsha moduller jaratilg’an. Ma’selen, xabarlar lentasi, forum, maqalalar, sorawlardi jaratiw, statistikani alip bariw ha’m t.b. Braq, saytlardin’ du’zilisi ta’repinen bir qiyli baqlanadi. Sol menen birge, bul sistema ju’kleniwi qiyin boladi, yag’niy qosimsha moduller betti ju’kleniwin a’stenlestiredi. Bul ko’plegen paydalaniwshilarg’a unamawi aniq. Ju’kleniw tek betke emes, sonin’day, serverge ha’m tu’sedi, bul bolsa xostin’ xizmetin ko’rsetiwshilerge unamaydi. Eger sizdi sonday sha’rayat qaniqtirsa, aynan sol CMS di tanlawin’iz mu’mkin.

Drupal. Ha’r qiyli o’zgertiriwler arqalio’zimizge qolaylap aliwimiz boyinsha en’ qiyin CMS dep ataw mu’mkin. Ol jerde aytiw kerek, "Tamshi" (bul sistema ati english tilinde sonday qilip awdariladi) tiykrinda, CMS emes, ba’lkim "CMS di du’ziwshi sistema". Onin’ ja’rdeminde siz tayar bloklardan kerekli CMS di jiynaysiz. Soni aytiw mu’mkin, funkciyanalliqa ha’m dizayn ta’repten o’zin’izdi qanatlandiriwshi CMS di jaratasiz. Standart moduller toplamina blog, forum, xabarlar lentasi, fayllardi ju’klew, dawis beriw, qidiriwlari kiredi. Bunda ko’rinetug’in kemshilik birew: PHP ha’m MySQL di jaqsi biliw kerek. Eger bul qisqartpalardi tu’sinbegen bolsan’iz, keyingi CMS ge o’teberin’, keri halda bolsa bul sistemag’a jaqsilap itibar berin’.

Slead CMS. Bu’gingi ku’nde ko’p tarqalg’an CMS bolip, ha’r tu’rli saytlarda isletiledi. Eki tu’rli variant bar: pulli ha’m pulsiz (OpenSlead). Ekewi ha’m bir yadroda qurilg’an (bul degeni qa’wipsizlik da’rejesi birdey) ha’m tek g’ana funkciyanallig’ina ta’sir qiliwshi moduller sani menen ajralip turadi. Pulsiz varianti birar temadag’i kerisinshe kishi portlardi jaratiwin’iz mu’mkin. Braq, bunnan artig’in emes. Dizayni h’am onsheli u’lken qiyinshiliqlarsiz o’zgertiriliwi mu’mkin. Sistema tiykarinda Possiyada jaratilg’anlig’i ushin rus tilindegi ja’rdem (slead.net) haqqinda qayg’imasan’iz ha’m boladi.

Joomla! Bu’gingi ku’ned en’ quramali dvijoklerden biri (eger pulsizlari ishinde en’ quramali bolmasa) bolip, onin’ ushin sonshelik ko’p qosimsha modulleri jaratilg’an, olar ja’rdeminde o’zin’izdin’ saytin’izg’a ba’rshe qa’legen funkcionalliqti beriwin’iz mu’mkin. Bul dizayng’ada tiyisli bolip, oni o’zgertiriw ushin ha’m ju’da’ ko’plegen shablonlarda bar. Braq, bul jerde bir kemshilik ha’m bar: shablonlar sistemasi sonday du’zilgen, betlerdi jaratiw ha’m toltiriw processinde sayt bo’leksheleri kishi – kishi bo’lekler bolip, ajralip qaliwi mum’kin. Yag’niy, bul bo’lekler kesteler arqali jaratiladi.

CMS lardin’ paydali jaqlari ha’m qiyinshiliqlari

Statik ha’m dinamik Web – betler

Endi soraw tuwiliwi mu’mkin: a’piwayi HTML kodda jazilg’an bet penen CMS nesi menen ayirmashilig’i nede? En’ aldi menen, HTML da jazilg’an sayt static halda bolsa, zamanagoy saytlar dinamik ko’rniske iye.

A’piwayi sayt qanday princip tiykarinda islewin ko’rip shig’amiz. Paydalaniwshi birar – bir, ma’selen, page.html betine mu’ra’jet qildi deylik. Web – server o’zindegi Web – betler karalogin ko’rip shig’adi ha’m eger page.html bolsa paydalaniwshig’a oni ko’rsetedi, Keri halda bolsa - 404-chi xabardi ("FAyl tabilmadi") jetkizedi.

Dinamik sayt bolsa biraz basqasha isleydi. Paydalaniwshi birar betke mu’ra’jet qiladi, biraq bul mu’ra’jette disktag’i aniq bir faylg’a emes, ba’lkim sayt dvijokqa (eger dvijok PHP tilinde jazilg’an bolsa, a’dette bunday fayl index.php boladi) qaratilg’an boladi. Dvijok paydalaniwshig’a kerekli mag’liwmatti birar derekten (ma’selen, mag’liwmatlar bazasi yamasa diskdag’i fayldan) aladi, oni HTML – betke aylandiradi ha’m web – serverge jetkiziledi, ol o’z na’wbetinde, paydalaniwshinin’ brawzerine jiberedi.

Onda ja’ne bir sawal payda boladi: eger bir fayldi sorap, oni brawzerg’a jetkiziw mu’mkin bolsa, bunsheli quramalastiriwdin’ o’zi ne ushin kerek? Sonin’ ushin, bul saytti basqariw qolay bolsin. Aytayiq, siz 100 betlik (bul onsheli ko’p emes) a’piwayi sayt jarattin’iz. Ertema – keshpa siz bul sayt dizaynin, ko’rnisin o’zgerpekshi bolasiz. Ol jag’dayda siz sol 100 betti qolda o’zgertip shig’iwin’izg’a tuwri keledi. Ja’nede, siz aldin 100 betti kompyuterin’izdegi local serverge ju’klewin’iz kerek boladi, onnan keyin analizlep, kerekli o’zgerislerdi kiritiwin’iz ha’m aqirinda ja’ne serverge ju’klewin’iz kerek boladi.

Endi dinamik sayt qanday islewin ko’rip shig’ayiq. Tiykarg’i processdi - "HTML-betti jaratiw". Yag’niy dvijok kontenti - tekstli mag’liwmatti (ol su’wret kesteler menen ha’m boliwi mu’mkin) aladi ha’m onin’ dizaynina "kiyindiriledi". Demek, sayttin’ dizaynin o’zgertiw ushin siz tek tayar grafik temani ornatiwin’iz yamasa bir – eki fayildi – sayt shabloninin’ faylin o’zgertiwin’iz kerek.

CMS sistemai betlerdi dinamik ko’rniske alp keledi: olar paydalaniwshi betti ko’rmekshi bolg’anindag’ana a’melde jaratiladi. Bul degeni, betler paydalaniwshi ta’repinen arqayin ko’rilip atirg’anda jan’alaniwi yamasa o’zgertiriliwi mu’mkin.

CMS paydali jaqlari

Bul sistemalardin’ tiykarg’i ta’repi sonda, dinamik web – betlerdi an’sat jarata aliwi ha’m olardi ha’r qiyli informaciya menen toltiriw imkaniyatinin’ beriliwi. CMS sistemalari a’dette quramali bolip, olar o’z ishine xabarlardi tarqatiw xizmetleri (RSS), formulalar ha’m internet – du’kanlardi aladi. Sol menen birge, olardi oz’gertiw ha’m an’sat. CMS tek saytdag’i tu’rli mag’liwmatlardi basqariwdi avtomatlastiradi, ba’lkim sol menen birge, sayt du’zilisinin’ texnik ta’repleri benen tanisip bolmag’an, yag’niy jaziwshi ha’m jurnalistlerge saytda o’z materiyallarin arqayin paydalaniwshi arqali qosiw imkaniyatin beredi. Usi na’rse tu’sinerli boldi, endi paydalaniwshilarg’a saytda o’z materiyallarin ko’riw ushin HTML di ha’m, saytdag’i mag’liwmatlar jan’alaniwnin’ texnologiyasin ha’m biliwi sha’rt emes.

CMS sistemasi, sonin’day, Web – sayt jaratiwdi ha’r qiyli injinerler arasinda taqlap shig’iw imkanin beredi. Sog’an ko’re, Web – dizayner o’z diqqatin sayttin’ ko’rnisine (dizayndi quramalastiriw ha’m shablonlarin ornatiwg’a) qaratsa, texnik jo’neliste bolmag’an injinerler oni mag’liwmatlar (tekst, su’wret ha’m animaciyalar) benen toltiriwg’a ha’reket qiladi. Bul ha’m ha’mmesi emes. Belgili, dvijok – CMS din’ tek bir bo’legi. Ol dizayn shabloni tiykarinda sayt mag’liwmatlarin shig’arip beredi. Bunnan tisqari, CMS de saytdag’i mag’liwmatlardi basqariw (olar sayt bo’limlerinin’ ha’m kategoriyalarin jaratiwg’a ha’m mag’liwmatlardi olar arasinda bolip shig’iwina imkan beredi) ha’m bul mag’liwmatlardi analiz qurallari ha’m bar. Sol menen birge, paydalaniwshi sayt mag’liwmatlari aynan qayerde (mag’liwmatlar bazasinda, diskda HTML – fayl ko’rinisinde yamasa uliwma sirtqi serverde) saqlanip atirg’anin biliw sha’rt emes.

CMS qollaniwi benen ko’plegen qiyinshiliqlardin’ aldin aliw mu’mkin. Joqarida missal sipatinda ko’rilgen sayt ko’rinisi ha’m avtomatik ra’wishte du’ziledi, bunin’ ushin paydalaniwshidan hesh qanday miynet talap qilinbaydi. Sol menen birge, CMS saytdag’i qosimsha funkciyalardi, ma’selen, su’wretler galereyasi yamasa dizimnen o’tiw aynasin imkanin beredi – usilar siyaqli funkciyalar CMS ken’eytpeleri arqali a’melge asiriladi. Tek g’ana ol yamasa bul ken’eytpeni ornatiw kerek.

CMS g’a o’tiwdin’ o’zine ta’n qiyinshiliqlari

CMS lardin’ sonsheli paydali ta’repleri bolg’anda ne ushin ba’she sayt iyeleri Joomla! yaki Drupal kibi CMS larg’a o’tiwge intilmey atir? Bug’an bir qansha sebeplerdi ko’rsetiw mu’mkin.

Birinshi sebep, inerciya boyinsha ketiw yamasa basqasha qilip aytqanda, o’zi bilgen na’rsege u’yrenip qaliw. Insan HTML di isletiwge u’yrenip qaladi ha’m CMS ge o’tiw saytti basqariwdi avtomatlastiriw boyinsha qansha qolayliqlar keltirmesin, birar na’rseni o’zgertiwdi qa’lemeydi. HTML den CMS ge o’tiw-jillari ishinde a’melge asiriliw mu’mkin.

Ekinshi sebebi, bar bolg’an min’lap HTML – betlerdi CMS mag’liwmatlar bazasina maslap o’zgertiriw kerek boladi. Keri jag’daylarda buni qolda islew kerek boladi. U’lken sayt ushin bul process a’nsheli ko’p waqitti aladi, bul bolsa saytti waqtinshaliq jumis processinin’ toqtawina ha’m ba’lkim, kompaniya ta’repinen ko’riletug’in ekonomikaliq ziyan’ga alip keledi. A’lbette, CMS ge o’tiw saytti basqariw boyinsha ko’p waqit tejewin esapqa alsa, keleshekte ol o’zin aqlaydi.

Endi, CMS ge o’tiw ushin tek bir tosqinliq qaldi – texnik halat. Deyerlik ba’rshe zamanagoy CMS islewi ushin xostingda PHP interpretatori ha’m MySQL mag’liwmatlar bazasi serveri boliwi kerek. Bes alti jil aldin usilar siyaqli funkciyalardi ko’rsetiwshi xosting – provayderler kem edi. Ha’zirgi ku’nge kelip, jag’day jaqsi ta’repke o’zgerdi PHP ha’mde MySQL di qollaytug’in xostin’di O’zbekistannin’ o’zinde tabiw qiyinshiliq tuwdirmaydi.

CMS texnologyasi – Joomlada sayt jaratiw

CMS texnologiyalarinin’ biri bolg’an Joomlada sayt jaratiw ushin da’slep virtual server Denwer di ornatamiz. Onnan son’ payda bolg’an X disikka kirip ishindegi home papkasina sayt ati astinda papka ashamiz, onin’ ishine WWW papka ashamiz ha’m onin’ ishine Joomla saytin taslaymiz ha’m brawzerden saytimizdi shaqiramiz. Bul aynada ornatiw tilin tan’lap alding’a knopkasi basiladi. Keyingi payda bolg’an aynamizda bolsa tekseriw jumislari baslanadi. Tanisip bolg’annan son’ alding’a knopkasi basiladi.

Usi aynada bolsa litsenziya haqqinda mag’liwmat beriledi. Keyin alding’a knopkasi basiladi.

To’mendegi aynada bolsa mag’liwmatlar bazasinin’ du’zilisi kiritiledi. Bizlerdin’ jag’dayimizda ol MYSQL bazasi bolip hosttin’ ha’m paydalaniwshinin’ ati berilgen. Aqirg’i bo’limde bolsa ati kiritiledi. Sonin’ ushin taza baza jaratamiz:

Keynindegi aynada MySQL bazasinin’ aynasi berilgen bolip taza baza atina “ajayip” dep jazamiz ha’m jaratiw knopkasi basiladi. Son’ira joqaridag’i aynada alding’a knopkasi basiladi.

Usi aynada bolsa o’zgerissiz qaldirip alding’a knopkasi basiladi.

To’mendegi aynada bolsa sayttin’ ati, pochta ma’nzili ha’m parol qayttan kiritiledi. Son’ Demo variyantin ornatiw knopkasi basiladi.

Son’ ayna to’mendegishe bolip onda installition papkasin o’shirip taslaw kerekligi ko’rsetilgen. Aytilg’an papkani o’shirip bolg’annan son’ sayt knopkasi basiladi ha’m protsess tamamlanadi.

Sayttin’ administrator aynasi to’mendegishe bolip ol 7 bo’limnen ibarat.

Site bo’liminde basqariw paneli, paydalaniwshilardi basqariw, global konfiguratsiya ha’m panelden shig’iw bo’linbeleri jaylasqan.

Menu bo’liminde sayttin’ ba’rshe bo’limindegi menyulardi basqariw imkaniyati bar:

Content bo’liminde bolsa saytqa jan’aliq ha’m maqalalar qosiw ha’m o’shiriw, kopiyasin payda qiliw, bas bettegi dag’azalardi o’zgertiwge boladi.

Components bo’liminde banner, izlew, awaz beriw, web link lar ha’m baylaniw bo’limleri jaylasqan. Ko’rinip turipti bul bo’limde joqarida ko’rsetilgenlerdi basqariw, o’zgertiriw imkani bar.

Extensions bo’liminde ornatiw, modullerin basqariw, plaginlardi basqariw, template lardi basqariw ha’m til beriliwin o’zgertiriledi.

Tools bo’liminde kelgen xabarlardi oqiw, jaziw ha’m olar u’stinde tu’rli jumislar alip bariw mu’mkin.

Help son’g’i bo’limde Joomla haqqinda mag’liwmat ha’m onin’ qanday qollaniwi barisinda mag’liwmatlar keltirilgen.

Help bo’liminin’ diziminde ja’ne bir infotmation bo’limi bolip server sistemasi haqqinda mag’liwmat beredi.

Configuration.php

<?php

class JConfig {

/* Site Settings */

var $offline = '0';

var $offline_message = 'В настоящее время сайт закрыт на техническое обслуживание.<br />Пожалуйста, зайдите позже.';

var $sitename = 'Agrosanoat kasb-hunar kolleji';

var $editor = 'tinymce';

var $list_limit = '20';

var $legacy = '0';

/* Debug Settings */

var $debug = '0';

var $debug_lang = '0';

/* Database Settings */

var $dbtype = 'mysql';

var $host = 'localhost';

var $user = 'root';

var $password = '';

var $db = 'agro1';

var $dbprefix = 'jos_';

/* Server Settings */

var $live_site = '';

var $secret = 'KVsfmoigJ2n6AXec';

var $gzip = '0';

var $error_reporting = '-1';

var $helpurl = 'http://help.joomla.org';

var $xmlrpc_server = '0';

var $ftp_host = '127.0.0.1';

var $ftp_port = '21';

var $ftp_user = '';

var $ftp_pass = '';

var $ftp_root = '';

var $ftp_enable = '0';

var $force_ssl = '0';

/* Locale Settings */

var $offset = '0';

var $offset_user = '0';

/* Mail Settings */

var $mailer = 'mail';

var $mailfrom = 'admin@mail.ru';

var $fromname = 'Agrosanoat kasb-hunar kolleji';

var $sendmail = '/usr/sbin/sendmail';

var $smtpauth = '0';

var $smtpsecure = 'none';

var $smtpport = '25';

var $smtpuser = '';

var $smtppass = '';

var $smtphost = 'localhost';

/* Cache Settings */

var $caching = '0';

var $cachetime = '15';

var $cache_handler = 'file';

/* Meta Settings */

var $MetaDesc = 'Joomla! - the dynamic portal engine and content management system';

var $MetaKeys = 'joomla, Joomla';

var $MetaTitle = '1';

var $MetaAuthor = '1';

/* SEO Settings */

var $sef = '0';

var $sef_rewrite = '0';

var $sef_suffix = '0';

/* Feed Settings */

var $feed_limit = 10;

var $feed_email = 'author';

var $log_path = 'Z:\\home\\agro.com\\www\\logs';

var $tmp_path = 'Z:\\home\\agro.com\\www\\tmp';

/* Session Setting */

var $lifetime = '15';

var $session_handler = 'database';

}

?>

Juwmaqlawshi ayna bolsa to’mendegi ko’rniske iye boladi: