salkynbek_kztarihy_umk_kz_2011

әкімшілік-территориялық құрылымы, мемлекеттік тіл төңірегіндегі пікірлер қызу талқыланды.

Бұл бірінші Конституциямыз, елімізде демократияны дамытуда, құқықтық мемлекеттің заңдық базарларын қалыптастыруда, Қазақстанның әлемдік қауымдастықпен байланысын дамытуда үлкен роль атқарды.

Сонымен бірге бұл Конституциядағы көптеген әлеуметтік жеңілдіктер, экономикадағы нарықтың заңдарымен сәйкес келмеді.

Сондай-ақ еліміздегі Президент билігін күшейту және заң шығару саласын жетілдіру қажеттігі де туындады.

Соған орай 1995 жылы шілде айының басында бүкіл халықтық талқылауға жаңа Конституцияның жобасы ұсынылды. Бүкіл халықтық талқылаудан кейін

байланысты, жерге байланысты, халыққа білім беруге байланысты, денсаулық сақтауға байланысты және тілге байланысты.

1995 жылы 29 сәуірде Президенттің өкілеттілігін 2000 жылға дейін ұзарту туралы бүкіл халықтық референдум болды. Референдумға қатысқан халықтың

демократиялық процестердің жандануына байланысты 80-жылдардың аяғы 90жылдардың бас кезінде Республикамызда түрлі бағыттағы қозғалыстар мен партиялар құрылды. Олар: экологиялық бағыттағы «Невада-Семей» қозғалысы, Балқаш пен Арал проблемалары жөніндегі комитет, Азат қозғалысы, белгілі бір ұлттың немесе ұлттық топтардың мүддесін көздейтін«Единство», «Алаш», «Желтоқсан», Қазақстан социал-демократиялық, Халық конгрессі тәрізді партиялар еді. 90 жылдардағы құрылған саяси қозғалыстардың бірі«Азат» қозғалысы еді. Халқымыздың тәуелсіздік алуы жолындағы қажырлы еңбек еткен саяси қозғалыстардың бірі «Азат» ұйымы болғандықтан оның жарғысына тоқтала кетейік.

1. Қазақстанның «Азат» республикалық қозғалысы еріктілік негізде Қазақстан азаматтарының басын қосатын саяси ұйымы. «Азат» Қазақстан жерінде гуманистық, әлеуметтік мұраттар мен ұлттық әділеттілікті мақсат ететін иманжүзді қазіргі дәуірге сай ұлттық демократиялық тәуелсіз мемлекет орнату жолында күреседі.

2. Қазақстанның толық саяси және экономикалық тәуелсіздігіне жету, ел басқаруда «Халық үкіметі» принципін қатаң сақтау, ұлттың өзін-өзі билеу саясатын іс жүзіне асыру, олардың саяси-әлеуметтік қамқоршысы болу «Азат» қозғалысының басты мақсаты.

111

Осы құрылған партиялармен қозғалыстардың ішінде ұлтарал тыныштықты бұзып, келеңсіз қылықтарымен көрінгендері де болмай қалған жоқ.

Мәселен, «Единство» партиясының қабылданған құжаттарында, партия халықтың барлық топтарын біріктіреді, ұлтына қарап бөлінуге жол бермейді, қозғалыс ұлтшылдықтың, шовинизмнің, ұлтына қарай артықшылық жасаудың кез келген көріністеріне қарсы күреседі делінген.

Ал іс жүзінде олар Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіліне қарсы күресуде. Тек славян халықтарының мүддесін көтеруде.

1994 жылға дейін Қазақстанда арнайы әділет министрлігінің тіркеуінен өткен мынандай партиялармен қозғалыстар болды.

Партиялар:

1.Қазақстан социалистік партиясы.

2.Қазақстан Республикалық партиясы.

3.Қазақстан Халық Конгресі партиясы.

4.Қазақстан коммунистік партиясы.

5.Қазақстанның халықтық-кооперативтік партиясы. Қозғалыстар:

1.«Невада-Семей»

2.«Азат»

3.«Қазақстан жұмысшы қозғалысы»

4.«Лад» республикалық славян қозғалысы.

1995 жылдан бастап елімізде жаңадан құрылған саяси партиялар пайда болды.

1995 жылы қаңтар айында Қазақстанның«Өрлеу» партиясы құрылды.

Бұлардың қатарын 2002 жылы наурыз айында құрылған «Ақ жол», 2003 жылы желтоқсан айында құрылған«Асар» партиялары толықтыра түсті. Сонымен, Тәуелсіздік алғаннан бергі саяси процесстерді қортындылайтын болсақ, бірнеше кезеңдерден тұрады.

Бірінші кезең (1991-1993 жж.) бұрынғы саяси жүйені өзгертіп, жаңа саяси жүйені қалыптастыруға бағыт алынды. Бір партияның билігі жойылып, көппартиялық жүйе енгізілді. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтары кеңейтілді. Елімізді парламенттік-президенттік басқару формасы қалыптасты.

ерекшеліктерін қарастыру процессі жүргізілді. Алғаш рет еліміздегі Жоғарғы Кеңеске баламалы түрде сайлау өткізіліп, жергілікті жерлердегі өкілетті билік өкілдері қалыптасты.

112

Төртінші жаңа кезең 1998 жылдың қыркүйегіне бастау алады. Бұл кезең Президенттің Қазақстан халқына арналған жолдауын жария етуден және1998 жылы күзде еліміздің Конституциясына және басқа заңдық актілеріне өзгеріс енгізуден, Парламенттің құқықтарын кеңейтуден басталды. Сайлау жүйесіне

байланысып жатқан екі міндетті шешу қажет болды:

-экономиканы тұрақтандыру және дағдарыстан шығару;

-нарықтық қатынастарды құру және дамыту.

Еліміздің алғашқы кездегі әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясы Президентіміз Н.Ә. Назарбаевтың 1992 жылы жарияланған «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» және 1993 жылы көрген «Қоғамның идеялық бірігуіҚазақстанның дамуының кепіл» деген еңбектерінде жарияланды.

Олар:

-реформаларды ойдағыдай жүзеге асырудың сөзсіз саяси шарты ретінде тұрақтылық пен ұлтаралық татулықты қамтамсыз етуі;

-меншіктің мемлекеттік және мемлекетті емес нысандарын қамтитын әлеуметтік рыноктың шартты және практикалық базасын жасау;

-адамның еркіндігі мен құқтарын сақтау, дүниежүзілік экономикада

113

түбегейлі қайта құрудан, яғни жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшуден басталып, ұлттық валютамызды енгізгенге дейін аралықты қамтиды. Нарықтық экономиканың заңдық базасы құрылды. Сыртқы экономикалық қатынас, оның ішінде шетел капиталын тарту, банкі саласын қалыптастыру шаралары жүргізілді.

Экономикалық реформаның екінші кезеңі1993 жылы қараша айында

экономикалық реформалар саясатының басты бағыттарының бірі болды. Содан бергі аралықта республика бойынша жеке кәсіпорындардың үлес салмағы80 пайыз, соның ішінде өнеркәсіпте – 86, ауыл шаруашылығында – 95, құрылыста

– 84, көлікте – 96 пайыз.

Ұлттық өнім өндірісінің ортақ көлеміндегі жеке сектордың үлесі 50 пайыз, оның ішінде өнеркәсіпте– 40, ауыл шаруашылығында - 90 пайызға жуық, құрылыста – 60, саудада – 85 пайыз болып отыр. Сөйтіп, ел экономикасында жеке сектор басым болып отыр. Сөйтіп, ел экономикасында жеке сектор басым

пайызын құрайды. Елімізде миллионға жуық азамат еңбек ететін400 мыңдай шағын және орта бизнес нысандары жұмыс істейді.

Республикамыздың әлеуметтік-экономикалық дамуы, негізінен алғанда шикізат кешенінің даму бағытын тікелей байланысты болып . отырОлай дейтініміз Қазақстан әлеміндегі шикізат қоры бай елдердің қатарына жатады және экономикасы шикізат өндіруге бағытталған. Қазақстан фольфрам, ванадий, уран және барий қоры жөнінде бірінші орын , алсаәлемдік мыс қорының 10 пайызын, қорғасынның – 19, мырыштың – 13, темірдің – 10, көмірдің – 9, марганецтің – 25, хромий кендерінің – 30 пайызын иеленіп отыр.

Тәуелсіз Қазақстан Республикасы экономикалық дамуда көптеген қиыншылықтарды басынан кешіре отырып, ілгері дамып келеді. Жетістіктері баршылық. Мәселен, 2000 жылы ішкі жалпы өкімінің өсімі 9,6% болды. Өндіріс көлемі – 14,6%, жүк тасымалдау – 13,3%, сыртқы тауар айналымы – 56,7% өсті.

2000 жылы елдің экономикалық өсімі10%-ға жуық көтерілді. 2001 жылы бұл көрсеткіш 12%-ға артты. Соның нәтижесінде әлеуметтік сала бойынша жалақы мен зейнетақы деңгейін көтеріп, ТМД елдері арасында алдыңғы қатарға шығуға мүмкіндік туды.

Қазақстанның ішкі экономикасын көтеру арқылы инвестициялық ахуалын жақсартуға негіз қаланды. Он жылдың ішінде еліміздің экономикасына18,5 млрд. доллар көлемінде тікелей шетелдік инвестиция құйылды.

Қазіргі кезеңдегі мәдени өмір. Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін қоғам өмірінің өзекті салаларының бірі ретінде мәдениет құрылысы саласына айрықша назар аударыла бастады. Өйткені, еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін, бұрын қағажу көрген тілімізді, өнерімізді, ұмыт бола бастаған -салт

114

Сонымен қатар, Республикамыздағы білім беру саласында проблемалық мәселелер де болды. Оның себептері мен кемшіліктері әр алуан болатын. Ең

балабақшаларды, орта мектептерді жеке меншікке сатуы немесе жалға беруі білім беру саласындағы жағдайды ұшықтыра түсті. Президентіміз Н.Назарбаев 1997 жылы Республика активінің жиналысы алдында сөйлеген сөзінде халыққа

тұрғанына қарамастан, мемлекет тарапынан мектептерді компьютерлендіруге 22 миллион АҚШ доллары бөлінетін және1988 жылдан бастап мектептердің компьютерлермен жабдықталынатыны айтылды.

Республикамыз нарық қатынасы өтуіне байланысты, білім беру жүйесі елеулі өзгеріске ұшырады. Нарық заңына сай мемлекеттік оқу орындарымен қатар, жеке меншікоқу орындары пайда болды. Республикамызда оқу жоспары

жіберудің алғашқы кезеңінен бастап-ақ, осы іске жауапты білім, мәдениет Министрліктері тарапынан және республикамыздың жоғары оқу орындары

жоспарланған, айқын шаралар қолданбаған. Әрбір степендиятпен келісім-шарт сауатты жасалмаған. Степендияттарды іріктеуде әдеп нормаларына ауытқып, тамыр-таныстыққа жол берілген. Соның салдарынан үш жыл ішінде шетелге

115

жіберген 30 степендият сабаққа үлгермеуі себебінен оқудан шығарылып, 21елге қайтып оралмады.

Еліміздегі жүргізіліп отырған мәдениет құрылысы саласында ғылымның орны ерекше болып отыр. Дүние жүзіндегі көптеген елдер экономикадағы елеулі жетістікке осы ғылым мен білімнің арқасында жетіп отырғаны белгілі.

Қазіргі таңда ел экономикасын көтерудің бірден-бір жолы ғылымды дамыту, оған айрықша көңіл бөлу болып .отырОсыған сай ең бірінші кезекте республикамыздағы барлық ғылыми-техникалық орталықтар мен мекемелердің ғылыми-зерттеу жұмыстарын бір жүйеге келтіріп, тәуелсіз мемлекетіміздің мүддесіне қызмет ететін келелі ғылыми орталықтарын құру болды.

Республика Президентінің жарлығымен: экология және табиғи ұлттық орталығы, радиоэлектроника және байланыстар жөніндегі ұлттық орталық,

жылы ұлы ақынымыз Абай Құнанбаевтың ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша 150 жылдығы дүние жүзінде аталып өтілді, 1996 жылы ұлы жырау Жамбыл Жабаевтың 150 жылдық мерейтойы республикамызда кеңінен аталып өтілді, ал 1997 жылы қазақтың классик жазушысы Мұхтар Әуезовтың100 жылдық мерейтойының аталып өтілуі және осы салада біршама істердің атқарылуы

Түркияға, Моңғолияға, Ресейге, Жапонияға, Египетке, Өзбекстанға, Арменияға, АҚШ пен Батыс Еуропа елдеріне15 ғылыми экспедиция ұйымдастырылып, Қазақстан тарихы, этнографиясы, өнері жөнінде бұрын белгісіз болып келген 500-ге жуық қолжазбалар мен баспалық басылымдар табылды. Тек Қытайға жасалған экспедиция барысында Қазақстан тарихы мен мәдениетіне қатысты бұрын зерттелмеген маньчжур тіліндегі3 мың, қытай тіліндегі 300, шағатай

116

2007 жылы 13 ақпанда Қоғамдық кеңестің 2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі кеңейтілген отырысында Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігіне «Мәдени мұраның» 2007-2009 жылдарға арналған тиісті салалық бағдарламасын әзірлеп, іске асыруды тапсырды. Қазір «Мәдени мұра» бағдарламасының 2007-2009 жылдарға арналған екінші кезеңі аяқталып, үшінші кезең бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Түптеп келгенде, «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламысы ел болашағы болып саналатын жастар үшін жүзеге асырылды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың сөзімен айтсақ «Мәдени мұраны иелену – халықтың тарихи зердесінің негізі, онсыз өз кезегінде, шынайы патриотизм болмайды. Тарихи зердесіздіктің осы

атқарды. Осы ұйымның құрылу тарихына тоқталып кетсек.

Екінші дүние жұзілік соғыс аяқталып, соғыстан əбден зардап шеккен халықтар бейбіт өмірге көшкенімен де артыншақ «Қырғи-қабақ соғыс» күшейіп əлем елдері екі лагерге, екі əскери блокқа бөлініп, жанталаса қарулануды қайта бастады. Бірінен бірі басып озу үшін жүздеген миллиард доллар қаржыны соғыс техникасын шығаруға жұмсады. Əлемдік картаның беттерінде соғыс ошақтары пайда болды.

Дүние жүзі халықтарына зор қайғы-қасірет əкелген əлемдік соғыстың екі рет тұтануына себепкер болған Еуропа континентінде бейбітшілік пен

актісі дүниеге келген болатын. Аталған ұйым осыдан кейінгі жылдары өз қызметін сала-сала бойынша жетілдіре, дамыта отырып, Еуропа континентінде

117

əскери ұйымы ыдырағаннан кейін, Еуропадағы соғыс қаупі біршама сейілді. Осындай қалыптасқан тарихи жағдайда Еуропалық дамудың жаңа жолын

қарастыру қажеттігі туындады. 1990 жылы айтулы ұйымның мемлекет жəне үкімет басшыларының Париж кеңесінде Жаңа Еуропа үшін Париж хартиясына қол қойылды. Осы Париж хартиясында«Қырғи-қабақ соғыстың» аяқталғаны

жылғы Москва кеңесінде адамдық құндылықтар өлшемі сөз болып, алғаш рет адам құқықтарына қатысты, негізгі бостандықтар туралы, демократия мен заңның жоғары тұратыны жөнінде құжат қабылданды. Құжатта аталған адам құндылықтары халықаралық сипат алып, кеңеске мүше мемлекеттердің ішкі

мүше болып кіргеннен кейінгі ұйым аясындағы елімізге қатысты негізгі

118

құжаттар қабылдады. Ал соңғы 1999 жылы қараша айында өткен ЕҚЫҰ-ның Стамбул саммитінде «Еуропаның қауіпсіздік хартиясы» қабылданды. Араға 11 жыл салып, ұйымның жоғары дəрежелі саммиті2010 жылы Астана қаласында желтоқсан айында өтті.

қолына қару алып, соғысқа дайын тұруымен өлшенбейді. Ұлттық қауіпсіздіктің ауқымы кең. Бұл салада қажырлы қыруар қызметтерді тер төгіп атқару керек болатын. Президентіміз Н.Ə.Назарбаев елімізді əлемдік қауымдастықта тең

халықаралық беделін нығайтуда орасан зор жұмыстар атқарды.

Біздің жаңадан құрылған республикамыздың алдында алғашқы жылдары сыртқы саясатта күрделі міндеттер тұрды. Бұл міндеттер туралы Президентіміз Н.Назарбаев «Ғасырлар тоғысында» атты еңбегінде былай деп жазды:

«Біріншіден, біздің мемлекетіміздің шын сипатын танытуымз керек болды. Екіншіден, Қазақстанды халықаралық дəрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз етуіміз керек болды. Үшіншіден, əлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене араласуымыз қажет болды. Біздің сыртқы саясатымыздың қалыптасу кезеңі осындай өрелі

бастамаларды толықтай қолдай отырып, өзі де бейбітшілікті нығайту жолында сан алуан ізгі шаралардың бастамасышы жəне оны іс жүзінде көрсетуші де болды. Мəселен, 1992 жылы қазан айында болған БҰҰ-ның47 сессиясында

Сонымен қатар, Н.Назарбаев ЕҚЫҰ сияқты Азиядағы қауіпсіздік пен сенім шаралары жөніндегі кеңесті құруды ұсынды. Бұл Қазақстанның сыртқы саясат саласындағы алғашқы ұсыныс қадамдары болатын. Қажырлы жұмыстың нəтижесінде АӨІСШК құрылып, оған қазіргі уақытта 22 мемлекет мүше болып табылады. Азиядағы өзара іс-қимыл жəне сенім білдіру шаралары жөніндегі Кеңес қазіргі таңда ауқымды шараларды іске асырып келеді. Атап айтқанда, Азия континентінде терроризмге қарсы бірлесіп күресу жəне есірткі бизнесіне қарсы бірлескен іс-қимыл шаралары. Жəне Азия құрлығында күшейіп келе

жатқан соғыс қимылдарының алдын алу ұйымның күн тəртібіндегі негізгі мəселесі болып отыр.

119

Жоғарыда айтып кеткеніміздей еліміз шын мəнісінде əлем қауіпсіздікті нығайтуды іс жүзінде көрсетуші бірден-бір ел болып отыр. Оның айқын үлгісі қолында ядролық қаруы бола тұра одан өз еркімен бас тарту болатын. Қазақстанды ядролық қарусыз ел ету ретінде іргелі жұмыс 1991 жылы 29 тамызда еліміздің Президенті Н.Назарбаевтың Семей ядролық полигонын жабу жөніндегі жарлығынан бастау . Қазақстаналды Республикасы стратегиялық шабуыл қару-жарағын шектеу мен қысқарту туралы шартқа, орта жəне таяу қашықтықтағы ракеталарды жою туралы шартқа, Еуропалық кəдімгі қару-жарақ күштері туралы шартқа қол қойды. 1993 жылы желтоқсан айында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі ядролық қаруды таратпау туралы шартты бекітті.

Бұрынғы КСРО деп аталған алып империя ыдырағаннан кейін жаңадан тəуелсіздігін алған кейбір мемлекеттер арасында қарулы қақтығыс орын алғаны мəлім. Президентіміздің бастамасымен қазақ елі Армения мен Əзірбайжан арасындағы əскери қақтығыстарды тоқтатуға ара ағайын болды. Тəжікстан Республикасы көрші Ауған жағынан қауіп төнгенде арнайы батален жіберіп, шекараны күзетуде көмек көрсетті.

Республикамыз тəуелсіздік алғаннан кейін, сыртқы «сəуегейлер» ең алдымен Қазақстанда ұлтаралық қақтығыс өршиді деп өз болжамдарын айтқан болатын. Бірақ ұлтаралық қатынас сынды нəзік мəселеде кең пейіл қазақ халқының дархан көңілі мен Елбасымздың бұл саладағысарабдал саясаты ұлтаралық қатынастың Қазақстандық өз жолын көрсетті.

Əлемдік халықаралық лаңкестіктің тарапынан қауіптің күшейуіне жəне заңсыз қару мен есірткі тасымалының күшеюіне байланысты республикамыз: саяси радикализм мен экстремизмге қарсы күрес, республика территориясында этникалық жəне діни негізде саяси партиялар құруға тиым салу, халықаралық жəне аймақтық қауіпсіздік институттарымен тығыз қарым-қатынас орнату, заңсыз миграция мен қару-жарақ, есірткі бизнесінің өркендеуіне тосқауыл қою сынды қоғам үшін, əрбір жеке адамзат үшін аса маңызы бар шаралардыіс

байланысымызды жəне сыртқы саяси қарым-қатынастарымызды баяндайтын «Ғасырлар тоғысында» деген еңбегінде біздің республикамыздың сыртқы саясатының табыстарын былайша тұжырымдайды: «Біз халықаралық жанжалдардан іргемізді аулақ салып келеміз. Ядролық қарулармен біржола қоштастық. Ядролық сынақты бірінші болып тоқтаттық. Барша мемлекеттердің бəрімен де тату-тəттілікке ұмтылудамыз. Бұл мəселеде сөзіміз бен ісімізде алшақтық болып көрген емес. Сенімге де солай ие болып отырмыз». Қорыта айтқанда, еліміз сыртқы саясат саласында көп векторлы бағыт ұстана отырып, əлемнің барлық елдерімен тең дəрежедегі қарым-қатынас орнатып келеді.

Солтүстік Америка, Еуропа елдері жəне Орталық Азияның 56 елі мүше болып табылатын мұндай ірі ұйымның саммитін өткізуге осыған дейін басқа

120