Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

—Нанд тана орм керг уга. Кемрҗән эн кевәр прогрессивн төриг дарад бәәхлә, ормасн кен болвчн холҗҗ оддмн. Тиим улсиг ормаснь көндәхләрн, партин һарнь кезәдчн чичршго!

Темниковин уурнь дегд икәр күрчкәд, хойр һуйнь «дал-дал» гиһәд чичрәд, барун нүдн ооч хойрнь бас чичрәд, татгдад бәәв.

Светловиг зогсахларн, бийән медүлчкхв гиһәд, үгән чиләтлнь тагчг суув.

—Үр Бораев ямаранчн государственн йос эвдсмн уга, хәрнь тер төриг формальн-бюрократическ бишәр, государственн кевәр күцәсмн. Һаршго зарм медә бәәҗ тәрхин ормд эрднь-ишән эк колхозникүд сольҗ авад тәрҗ. Тер һазртнь соньн сән, шимтә малын хот урһҗана.

Мана МТС-ин үлмәд бәәх колхозмуд иргчдән, кесг зууһад гектар

һазрт эрднь-иш тәрхәр шиидчкв. Кемрҗән эн төрт маниг района күцәгч комитет эс дөң болхла, бидн оңдан һазрас дөң сурх санатавидн.

— Хургин хөөн цуһар одҗ хәләхмн. Кемрҗән эрднь-иш сәәнәр урһдг болхла, терүнәс шимтә сән силос уга,— гиҗ колхозин ахлачнр шууглдцхав.

«Эн төриг ю хәәҗ хургт тәвләв,— болҗ бийән гемшәһәд, Темников сууна. Әмт сүрдәнәв гиһәд, хәрү бийән гүвдүлснлә әдл болв»— гисн һундлта, дарук төрән эклхәр, шуугсн ниргәг әрә гиҗ зогсав.

«Му бух ора деерән шора цацна гидг эн. Кү гемшәнә гиһәд, шин прогрессивн йовдлмудт туша болдг, консерватор авцан әмтнд медүлвч»— гиҗ Адуч дотран Темниковин тускар санв.

* * *

Олуйскин көгшн буурл тег кезәдчн иим олн машид болн әмт үзәд уга бәәсмн. Өдр сө уга, өрүн асхн уга шорһлҗд мет комбайн ток хойрин хоорнд көлгд, машид уга нааран-цааран нирглдәд, сольвлдад бәәцхәнә. Өрүн герл һазрт унснас авн асхн бүрүлин гегән тасрад, терзд һал ортл зогслго комбайнс көдлнә. Нам, Кубаняс эврәннь комбайнстаһан ирцхәсн хойр комбайнер машидыннь герләр сө дүләд көдлцхәнә.

Өдрин дуусн комбайнас токур буудя зөөсн машид, сөөднь Олуйск элеваторур зөөцхәнә. Ток деер өдр сө уга буудя цеврлдг машидын дун зогсхш.

251

Фермин заведующ Тарасов өдртнь ферминнь көдлмшән кеһәд, сөөднь ток деер көдлҗәнә. Партбюрон шиидврәр Тарасовд сөөднь негчн маши зогсалго элеваторур буудя ачад йовултха гиҗ даалһгдсмн. Колхозин дөчн нәәмн коммунистнр буудя хуралһна болн государствд зөөлһнә нүүрлгч орминь эзлҗ, колхозникүдтән болн дөң болхар ирсн улст көтлврч болсмн.

Саальчнрнь асхн үкрән саачкад, малд көдлдг наадк улсла хамдан тәрә хуралһнд ирцхәнә.

Эндр асхн нарн сууһад уга бәәтл, үкринь саалһад, Тарасов әмтән токур авч ирв.

—Ферминхн яһсн эрт күрч ирвт?— гиҗ мотоцикләр ирсн Адуч байрлҗ сурв.

—Өрүн саасн үкрмүдиг асхн эртвцр саав гиҗ гем уга. Йилһлго үсән

татуһар өгшго. Өрүнә тер хамгин ик буудян ова чиләҗ чадсн угавидн. Тегәд эрт ирх болҗ үгцләвидн,— гиҗ Тарасов цәәлһв.

—Павел Петрович, эрт ирснтн йир сән болв. Би нег зәңг авч ирүв. Намаг һурвдгч бригадас ирлһнлә, Светлов телефоһар дуудад, эндр асхн «Заря» колхозд көдлҗәсн дөчн маши манур тәвҗәнәв гив. Теднә ток деер белн хүүрә буудя угаҗ. Эндр сө маңһдур өдр хойр мана колхозд көдлчкәд, хәрү «Заряһур» одцхахмҗ. Тегәд Николай Иванович хойрдгч, һурвдгч бригадур йовҗ одв. Федор Васильевич дөрвдгч бригад орв. Би нааран таднд дөң болхар ирүв. Ирсн машидыг тасрхан уга ачдг әмтн уга,— гиҗ агроном зәңглв.

—Эн дала улсиг әмтнд тоолҗахшийч?—болҗ, Тарасов эргндән

көдлҗәсн улсур заав.

—Эднәнтн ик зунь гертән бичкн күүкдән, гер-малан үлдәсн герин эзн күүкд улс. Асхн малан ахулх кергтә. Күүкдтән хотынь өгх кергтә. Сө көдллһнд үлдҗ өгхн уга...

—Бичә ә! Ода цуһараһинь дуудад цәәлһҗ өгхмн. Ик зунь үлдх гиҗ медҗәнәв. Гертнь күн уга болвчн, хаҗуднь эмгд бәәнә, әмтнә күүкд хоосн хонулхн уга. Малынь бас саах. Бийсләнь зөвчлхлә, буру гихн уга.

—Күүкд, нааран өөрдлтн. Нег зәңг келнәв!—гиһәд, Тарасов тедниг дуудв.

Ток деер хөр һар күүкд улс көдлҗәнә. Тарасов кезәд болвчн күүкд улсла күүндхләрн, «күүкд» гиһәд оркхла, теднь өмнәснь шогллдад, наадинәд татцхадмн.

252

Дарунь нег-негндән зәңг өглдәд, веялк, триер, клейтон, ВИМ болн ОМ — гидг буудя цеврлдг машидын ә тогтнад, ток деер көдлҗәсн күүкд улс цуглрад, Тарасов Адуч хойриг бүсләд авчкв.

—Не, манд ямаран сән зәңг соңсххар бәәнәт?— болҗ, тедүкнд зогссн Матрена Семеновна сурв.

—Урднь мана теегт үзгдәд уга урһц энҗл һарсинь тадн цуһар

үзҗәнәт. Өөртн ток деер овалһата дала буудятн хур-чиг орхла, үрҗ одх биший. Мана тенгр иткл уга юмн: эндр асхнчн, маңһдур өрүнчн хур хәәрләд бәәхмн. Тиигхлә, күч-көлсән өгәд һарһад авсн буудя үрхлә, яахмби?—гиҗ Тарасов холас эклв.

—Элеваторур зөөх кергтә. Ток деернь илҗрәһәд керг уга,— гиҗ күүкд улсас негнь келв.

—Элеваторур зөөхнь бидн бас меднәвидн. Зуг машин күртлго бәәнә. Зөөдг машид цөөкн болҗана. Деернь машид сурҗ авн — Тарасовиг келҗ йовсн үгән күцц чиләһәд уга бәәтлнь, эндәс Матрена Семеновна хәәкрв:

—Тадниг юуна төлә парвлянд тәвсмб? Машид альдас болвчн олад

автн! Урднь кедү буудя элеваторур зөөв гиҗ колхозд мөңг өгдго билә. Ода болхла, буудян үнинь колхозникүд цуһар меднәвидн. Нег машин буудя элеваторт күргчкхлә, һурвн миңһн зурһан зун арслң колхозин касст. Тендәс мана хавтхд. Тиигхлә, бидн таднар нег умшчн буудя үрәлһшговидн! Альдас болвчн машид олҗ автн!

—Мел терүнәнчн тускар келхәр седҗәнәв. Эндр асхн «Заря» колхозас дөчн машин манур ирхмн. Эндр сөөнь дуусн, маңһдур өдртән энд көдлцхәхмн. Тегәд, тер машидыг зогсалго ачхин кергт тадниг эндр асхн хәрлго үлдцхәтн гиҗ парторганизацин нерн деерәс бидн сурҗанавидн.

—Гертк күүкд яахмби?—болҗ ардас нег күүкд күн сурв.

—Күүкдчн нег асхн эк уга хонсар үкхн уга! Одахн күүкдән хайчкад,

хойр хонгт Олуйскд җирһәд эс ирвчи?—гиҗ Груня эндәс хәәкрв.

—Тиигхд кү сурад гертән бәәлһләв, ода намаг угаг күн медҗәнү?

—Хам-хоша бәәсн улсчн медх, Иванихин эмгн бәәнә хаҗудтн!— болҗ Груня дәкн хәрү өгв.

—Арһулдҗатн! Күүкд күн болһнд герин аху дала. Күүкд уга болвчн мал-гернь бәәнә. Мана орн-нутг болн парть эмнг һазр олзлхар дала мөңг

253

һарһад, иим дала машид, заводт көдлҗәсн әмт илгәхләрн, манд дөң болхар бәәцхәнә. Энҗл күртл бидн шиңгәсн күч-көлсндән ю авдг биләвидн?

—Хойр зун-һурвн зун грамм буудя!—гилдәд, күүкд улс нег дууһар шууглдв.

—Энҗл бидн буудяһан өгәд уга бәәҗ аванс мөңгинь авад эс

идчквидн? Тиигчкәд, арднь урһаһад һарһҗ авсн буудяһан үрәчкхлә, маниг кен толһаһармдн илхмб? Нег күн хәрлго үлдхмн!— гиҗ, Матрена Семеновна эврәннь бөркр дууһарн ток дарҗ келв.

Сүүрлсн нарна толян өңгән алдад, һазрин көрсн шарлад ирв. Селән талас тоос бүргүләд, архалдсн машид цүврлдәд аашна.

— Одакстн аашна!— гиҗ Адуч заав. Көдлмш дәкнәс эклв.

Ой, ты Галя, Галя молодая! —

гиһәд, өөдән авад, урднь эмнг бәәсн, ода элкнәсн һарсн түрүн үрән әмтнд хәәрлсн теегин зүркинь девтәҗ, күүкд улс өргәд дуулв.

Адуч Тарасов хойр фермин күүкд улста сул мишгүдт буудя келдцхәв. Түрүн ирәд зогссн тавн машиг белн мишгтә буудясар дүүргәд йовулцхав. Дарунь ирсн хойр машинд кедг мишг уга болад, дөрвн булңднь бичә буудя асхртха гиһәд, мишгүд хавчулчкад, модн күрзәр буудя утхҗ авад, деернь шивәд ачцхав. Әмтн олн болад, эн хойр машинь бас хурдн ачгдв.

Харңһуһар һазр бүркгдв. Хаалһиг тасрхан уга, өрү-зөрү гүүсн һал герлткв.

Чилгр тенгрт чирмлдсн одд мет тег дүүрч, тенд-энд көдлсн техникин герләр цәәв. Сүл машидыг ачад тәвчкәд, дарук машиднь иртл, Тарасов Адуч хойр көшсн көлстә цогцарн киитн овалһата буудя деер гедргән кевтчкәд, тәмк татцхав.

—Павел Петрович, күүкд улс сө көдлхәр үлдснь йир сән болв. Эс гиҗ тана фермин улст хөрн машин тасрхан уга ачхд күчр болх билә.

—Сәәнәр цәәлһәд зөвинь келхлә, әмтн хәрлго үлдх гиҗ би эс келлү?

Җил хооран сурх биш, атомн бомб деертн хайнав гив чигн нег күн үлдхн уга билә. Ода болхла, урднь көдлмшт һардго Грунян бийнь маднас

254

деерәр агитац кеҗәхинь эс үзҗәнч. Чи эврән эс меднч, бригадирмүд өрүн нарн һарснас авн үд күртл гермүд эргҗ гүүхләрн, көшәд, ноха кевтә келән һарһад ирвчн, күн көдлмшт һарч өгдго биләлм. Тегәд нег җилин дунд әмтн оңдан болҗ эс одву? Тиигдг учрнь юмби? Шиңгәсн күчкөлсндән хоосн һаршгоһар медснә уршг. Парть дәкәдчн кесг шиидвр селәнә эдл-ахун тускар һарһх, болв сентябрьск Пленумин шиидвриг колхозникүд кезәдчн мартшго. Эн шиидвринтн өмн, колхозд күүкд көгшд хойрас талдан улс үлдсн угал. Мана колхозд трактористнрәс талдан, идр наста залус үлдсмн угалм. Ода болхла, урднь йовҗ одсн колхозникүд хәрү ирх саната бәәцхәнә.

—Урҗ өдр Олуйскд Волков харһв. Хәрү нүүҗ ирх саната бәәнәв,— гиҗ келв.— Дәкәд эртәр дәәнә цагт колхоз түрү бәәхд нүүҗ одсн улс хәрү ирҗәцхәнә.

—Тиим. Цаадксан хәләһит!—гиһәд, Адуч һарарн заав.— Машидән ачад тәвчкәд, бидн хойр кевтхлә, тедн веялксан эргүлҗәнә. Манд кевтхлә, ичкевт болх!— Адуч инәһәд, ормасн босв.

Бораев Тарасов хойрин кевтсн һазрин өөр, комбайнсас эндр авч ирҗ асхад, уул мет овалчксн буудяг Альма Матрена Семеновна хойр триерәр цеврлҗәнә. Эн хойр нег-негән хәләлдҗ зогсчкад, һарарн эргүлҗәнә. Адуч ормасн босад, һарарн хойр-һурв дайлад суняв.

—Матрена Семеновна, невчк амртн,— гиҗ тер келв.

—Зуг Альмаһим көшәһәд алчквзач,— гиҗ шоглв.

—Бичә әәтн,— гиһәд, Адуч Альмала зергләд, бүрүл деер бәәсн терүнә эвтәкн һарин өөр ик һаран тәвәд триер көндәв.

Триерин ишиг нег дууһар цааран түлкәд, нүдән чирмтл, бийүрн татлдад, эвтәкн төмр ишиг эргүләд, дуһрулад бәәв. Хойраннь күчн ниилҗ, ханчр дотрк зүркднь цоклдҗ, чееҗдк җигтә җирһлин хаалһар җилвксн оңһц дотр эң зах уга теңгс дунд, еңсг дууһан дуулҗ, ээм-ээмән түшлдҗ йовсн болҗ медгдв.

Адучиг түрүн больницәс ирәд, эрднь-иш хәләснәс нааран Альман зүркн дотрнь шин һарсн нәрхн хавсн сар мет урднь медгдәд уга герл урһв. Хөөннь Адучиг больницәс һарч ирәд харһх болһнднь, тер герлнь өдр ирвәс өсҗ йовх сар мет немгдә йовҗ, эндр асхн тарҗннсн триерин дуунд, аң уга ааһ кевтә төгргтсн арвн тавна сар мет дүүрв.

Альма дегтр йир икәр умшдг билә. Эн Ромео болн Джульеттан,

255

Евгений болн Татьянан, Алексей Вронскийин болн Анна Каренинан дүриг дегтрәс умшҗ сәәнәр медлә. «Болв теднлә әдл седкл бийднь эс үүдснә уршгар, дурн гидг юмн дегтрт бичгдхәс биш, күүнә җирһлд бәәдв, угав?» — гиҗ зәрмдән эн маһдлдг билә. Саңһҗла хамдан бәәсн җилмүдән эргҗ иршго үрҗ одсн цагт тоолдг билә. Саңһҗд мордсн өдрәсн авн хамдан бәәҗ дала җирһл болдг бәәдл угаһинь энүнә зүркн медлә. Болв салад хәрн гихлә, наснаннь туршарт зовлңгас хөөһәд уга көгшн экән әрвләд, зовхла — эврән зовслч гиһәд, эмкәһән зууһад бәәһәд бәәв. Бәәһәд бәәв гиҗ келхд амр. Яһад бәәсән әмтнд келхлә, күн иткшго. Элгн-саднь иигҗ келдг бәәсмн: малта-гертә, эвтә-арһта, әмтнәс үлү болхас биш, тату биш күргнд одвч! Ээмчн бүтн, геснчн цадхлң, нань чамд юн кергтә! Ээм гесн хойрас даву дурн гиҗ бас бәәдгиг эс меддг улст ю келхв? «Дурго күүнлә өөк-мах идҗ бәәхәр хойр седкл харһсн хөөн, хар ус ууһад бәәснь деер»— гиҗ Альма ухална.

Өдрин дуусн көдләд, эс гиҗ герән ахулад йовхла, седкл невчкн төвкнүн. Асхн орнд орх цаг ирәд, одакла хамдан кевтх бишв гиһәд санад оркхнь, өрч дотрк зүркнд мөс күргсн мет киитн урсад оддг билә. Арһ уга, цагнь ирхлә, тәвсн хөвәс хаҗидг арһ бәәхш, саак авх алмсла әдл орн деер, саналдҗ буру хәлән кевтдмн. Саңһҗ заарта цогцарн өөрдх болһнднь, зара бийднь өөрдсн мет дал-дал гиҗ махмуднь чичрдмн. Саңһҗ, Альман ээмәснь, үснәснь, өрчәснь болн чирәһәснь завата амарн үмсдмн.— Альма минь, үмсхнчн, адгтан һарарн теврхнчн!—гиҗ чикнднь шимлдҗ, аршанд күртхәр бәәх күн мет арһан барҗ сурдмн. Саңһҗиг невчк әрк уучксн цагтнь, әркин үнр һарчана гиһәд, оңдан һазрт зулҗ унтхларн, амрад оддмн. Гер дотрк әмтин өөр, авсн залуһиннь өврәс эрүл цагтнь яһҗ һарч зулдмб? Заяни ачурт, залунь яһад эңкрләд, наалдад бәәвчн, киитн көлсн һарад көндрлго кевтдмн.

Өрүнднь босчкад, экүрн доһлң нульмста гүүҗ ирәд:—Дәкҗ бәәҗ чадшгов,— гиҗ келдмн.

— Ода бийнь наснчнь баһ. Дурн гисн юмн генткн күрч ирдмн гиҗ медҗәнчи? Үр-садан һарһад, улм цааранднь бәәх дутман эврән бүрдәд ирдг юмн терчн. Кезәнә намаг чини эцкт дурлад ирсн болһҗанчи? Арвн зурһата намаг урднь гер өңгрүлсн залуд күчәр өгчклә. Түрүн авгтан бас чамла әдл дурго бола бәәҗ, үр-садан һарһад, эцкчн өңгртл амрад-җирһәд

256

йовлав. Әмтнәс тату биш, хойр үрнәннь җирһл сәкәд үлдсм эн. Нанд энүнәс даву кишг керг уга. Чи бас үр-сад һарһад төвкнхч!— гиҗ экнь хөрдг билә.

«Үр-сад альдас учрхмб? Кемрҗән Саңһҗ намаг махмудм көкртл үмсәд, кииһим тасртл бийдән шахад эңкрлсн бийнь нег чигн судцарн хәрү эс өгхлә, альдас үрн-садн үүдхмби? Терүгинь экдән яһҗ келхүв, яһҗ седклинь хорсхахув?»

Саңһҗ арһан бархларн, оңдан гергнлә йовнав гиҗ Альмаг шордахар седдмн. Тиигҗ келхләнь, Альма йов гиҗ зөвчн өглго, бичә йов гиҗ бурушадгочн билә.

Зуг дотран тиигәд йовхла, сән бәәҗ, салад һархд амр болх гиҗ сандг билә. Саңһҗ Альмаг теңгрин одд авч ас гихлә, юуһанчн нөөшгоһинь меднә. Кемрҗән Саңһҗин седклинь дөңнҗ, дурнднь дурар хәрү өгхлә, әмтнәс тату биш бүл болх бәәснчн биз. Болв Альман зүркнә мөсн альк хәврһәрнь зерглүлвчн, хәәлдг бәәдл уга.

Гергнәннь седкл медсн Саңһҗ, заяни ачуртан һундҗ, Альмаһар эс девтәлһсн зүркән әркәр уһаһад, һашудад бәәв. Сүл җилд Саңһҗин әрк эс уусн өдр уга.

Эн хойрин хоорндк көрән шүдн болсн бәәдлиг медсн бергн Цаһан эврәннь белвсрсн зүркнә бахинь хаңһаҗ, ээлтә кевәр көвүн дүүһән бий деерән унһаҗ авхар седв.

...Тәрә хуралһна көдлмш эклхин өмнхн экнь гемнәд Альма һурвн хонгт гертнь бәәһәд, хотынь кеһәд, дүүһиннь хувцинь уһаҗ өглә.

...Сөөнь өрәлин алднд шал согту ирсн Саңһҗин хувц тәәлхәр үснь арвасн Цаһан орнасн киилгтәһән босад, көвүн дүүһиннь киилг тәәлҗ өгчәһәд, халун махмудан һазаһас ирсн терүнә киитн махмудт эс медгдсәр эргүләд күргәд, шахад йовв. Хувцан тәәлҗ эс чадҗасн Саңһҗ, хааһур сергснь медгдлго, хурдар босад, шаман унтрачкад, гүүнә үснә үнртә Цаһаниг гүүҗ ирәд теврв. Терүгинь ядҗасн Цаһан таалҗ һариннь аюһар һаңхв.

Эврәннь гергнәсн иигҗ таалулҗ үзәд уга Саңһҗиг мектә Цаһан халун дурни хавхдан хавчҗ, элкинь урсулҗ, зүркинь хорсаҗ эдгш угаһар авлхар седв.

Оңдан хорад кевтсн Саңһҗин эк медчкәд, өрүнднь көвүндән одхдан эмәһәд, килнцд унһасн, киизң седклтә берән гемшәв.

— Ичртән ишкә хаасн, домбр! Юн гидг йовдл һарһҗахмчи? Гергтә

257

залуһин өврт күн бас ордви!—гиҗ чаңһар күүнд ду һардго эмгн һаньдглв.

—Тегәд намаг яһтха гинәт! Насм ода бийнь баахн. Хойр ачитн хайчкад залуд одхви? Күүкдтә намаг кен авх болһнат! Үрн һардго гергтә бәәҗәхәр, үр һарһх намаг авг. Ачнран яһвчн хайшго,— болҗ, әрвҗго юмнд өрвкҗ оддг Цаһан һашутаһар келв.

—Ичкевт, тиим юмн гиҗ бәәдви? Чини наснчн ахлм,— гиҗ эмгн номһрҗ келв.

—Дөрвн-тавн насн ах болсар юн төр бәәх билә. Мини төлә эс болвчн, ачнриннь төлә тагчг бәәхнт,— болҗ, эмгиг Цаһан аминь боов.

Саңһҗ гер авад һурвн җил болсна хөөн эмгн: «Бер көлтә-һарта, көдлмшч, кү күндлдг сән күн, зуг үрн һардг бәәдл уга. Үрн эс һархлань, бергинь хаалһхла, яһна гилч?» — гиҗ дотран санвчн, нег чигн күүнд келәд уга билә.

Зуг бичкн берән дегд икәр таасгдснднь, дәкәд неҗәд-хошад җил күләһәд медхәр бәәлә. Иим шулун төриг хаһлх седкл уга билә. Генткн бер көвүн хойрин һарһсн йовдл болн өрүнднь берин келсн үг эмгиг зөвәр уха туңһалһад бәәв. Эмгнәһәр болхла, ода бийнь хойр җил күләхмн, цааранднь көвүн эврән медг, саалтг болшгов гиҗ шиидв. Эврән бийм дөрвн җил болад тавдгч җилдән түрүн үрән һарһлав.

Саңһҗ хойр җил хооран согтуһар Груняһас һарад, Цаһанла түрүн болҗ харһсан, дегәд согту болад сән медхш. Хөөннь Цаһаниг кесгтән чик хәләҗ ядад бәәв. Тернь юмн эс болсн мет урдк кевтән бәәв. Хөөннь, удан болад, эн мартгдла.

Ода хойрдад Цаһанла харһхларн, кесг җилин дуусн күсл болҗасн күүкд күүнә таалур толһаннь экинь эргүлҗ, төөрүлҗ ухаһинь геелгв.

Һурв хонад, экән сән болһад, Альма гертән ирхләнь, эк, көвүн, бергн һурвна хәләсн хәләц, келсн үгмүд күртлән оңдарсн болҗ терүнд медгдв. Өдрин дуусн көдлмшт йовдг Альма эн тоотыг икәр оньгтан авсн уга. Тер хоорнд эднь чигн эвтән орлцҗ, өмнк кевтән бәәв.

Альма Цаһан хойриг зерглдәд гертән бәәхләнь, Саңһҗ бергән үзхләрн, урдклаһан әдл нүднь өвдәд, Альмаг үзхләрн, экән үзсн туһл мет энд-тенднь һарад, эргәд гүүһәд бәәв.

Тәрә хуралһна көдлмш эклснәс нааран Альма бригад деер хонад, гертән хәрәд уга...

Матрена Семеновна Адуч Альма хойрин негинь сольхар седв. Альма

258

триерин ишиг улм батар атхад, учрсн хөв-кишгән алдшгоһар бәәх мет байрар чееҗнь дүүрәд, зовсн-муурсан медлго серглң-дерглң көдлв.

Зоян хөөн негчн күүкн Адучин седклд тусад уга. Зоя Иван хойр хөвкишгән негдүлҗ, ни-негн, нег-негндән дурта бәәцхәхләнь, Адуч байрлдг билә. Тер бийнь, эндр өдр күртл Зоя энүнә чееҗәс һархш. Күүкд күн харһх болһнд, бийдән эс тоолсн бийнь Зояла дүңцүләд оркдмн.

Сүл цагт Альмала харһх болһндан, урднь бийднь медгдәд уга седкл энүнә чееҗд урһв. Болв залута гергнд седклән медүлҗ болшго. Бусладбульглад һарч ирсн седклән базһад хәрү зүркндән оньслчкдг билә.

Һуч күртлән, гер авлго йовсндан ховч күүкд улсин хүүвин теҗәл болҗасан Адуч меддг билә.

Альмата хамдан ода көдлҗәсн деерән келәд медүлн гисн бийнь, кишго хәрг күүнә келнь бахлуртан бәргдәд, келн гисн үгнь көндлң хоолднь тееглгдв.

Хаврин ахр сө хүмгдҗ һазрас көөгдәд, дорд бийәс гегәрәд, дарук өдрнь өөрдв. Өдрин гегән һазрт унхла, өрүни өмнхн невчк тогтнсн мотормудын әнь дәкн ниргҗ күрҗңнв. Теегин кермс болсн комбайнс хурц иртә шалһарн хазҗ, тәрәнә бүчринь үмклдв.

Ток деер сүл һурвн машидыг ачлцчкад, Тарасов эврәннь улстаһан селә орхар һарв. Ток деер бәәсн белн буудя чиләд, эндәс буудя зөөҗәсн машидыг дөрвдгч болн тавдгч бригадур йовулчкад, хойр-һурвн част Адуч амрхар седв.

Дигтә тер цаглань экләд көдлчксн комбайнас буудя зөөхәр одсн машин хәрү гүүлгәд аашна. Машин деерәс Таня һәрәдәд бууҗ ирв.

—Адуч Очирович, кубанск комбайнермудын негнь гемтәд, зүркән бәрәд унҗ одв,— гиҗ күүкн адһҗ зәңглв.

—Альд?— Адуч тәәлсн киилгән хәрү өмсв.

—Тер машинә кабин дотр бәәнә.

Адуч гүүҗ ирәд, кабин дотр кевтсн, чирәнь цәәҗ одсн комбайнерин һарин баһлцг атхад хәләчкәд закв:

—Шулун болдгар эн машиһәрн эмчүр күргтн!

—Комбайн бүкл өдртән зогсхмби?—болҗ Таня Адучас машин йовсн хөөн сурв.

—Зогсхн уга. Эндр би көдлнәв,— Адуч йова йовҗ майкан тәәләд, уста бочкур одв.

Бочкин өөр ус утхҗ авчасн Альмаһар деернь ус кехәр седхлә, Адуч

259

өкәһәд, нурһан тосҗ өгв.

Киитн булгин усн нәрхнәр нурһн деернь һооҗв. Зүн дал дорнь бәәх деншгин дүңгә улан мең деернь мандлад һарч йовх нарна толян тусхла, сувсн мет солңһтрҗ нүднд эрәтрв. Альма генткн өрчинь эзлсн өргмҗд күч күрч эс чадад, улагтсн бичкн меңд урлан күргҗ үмсв.

— Бичә һоҗһн!— гиҗ инәһәд, Адуч һарад зулв.

«Яһҗ һоҗһнсинь медсн болхнч!» — гиҗ Альма санв. Адучиг киитн булгин усн сергәһәд, гиигрүләд оркв.

—Нөр угаһар яһҗ өдртән көдлхмт?— болҗ Альма арһул сурв.

—Үзҗәхшийч, чи чидл немҗ өгвшлмч,— гиҗ байртаһар инәһәд, Адуч хол-хол ишкәд, улана захд зогсҗасн комбайнур адһв.

***

Эмнг һазрт урһсн элвг-байн урһциг үрәлго хураҗ авхин кергт балһсдын завод, фабрикд көдлдг улс болн цергләч әмтн колхозмудт ирцхәв.

Тедн дунд Волкова Вера эврәннь конторт көдлдг үр күүкдтәһән ирлә. Вера өндр нурһта, һу утулң шар чирәтә, һольшг җөөлн заңта, герлтә көк нүдтә күүкн билә. Виктор Вера хойрин гер зерглдәд бәәдг билә. Хоюрн хамдан негдгч классас доладгч класс күртл нег класст, нег партд суула. Урокан кевчн хамдан, гертән ирвчн хамдан. Зуг асхнднь унтх цаг ирхлә, салцхадг бәәсмн. Школын күүкд эн хойриг күргн күүкн хойр гиһәд наадлхла, хоюрн хоорндан өсхләрн, күргн күүкн хойр болхар күүндәд, терүгән батлхин кергт зүн һариннь тохаһас деегшән Витя, Вера гиһәд, хар туушар хатхҗ бичцхәв. Тиигхдән эн хойр зурһадгч класст орҗасмн. Тохаһас деегшән бичдг уршгнь, эк-эцктән медүлшгон төлә бичсмн.

Витяг нег унтҗ кевтхләнь, Матрена Семеновна һартнь бәәсн тамһинь үзсмн. Экнь түрүн авгтан көвүн күүкн хойр саллго номан дасад, үүрләд бәәхләнь, байрлдг бәәсмн. Көвүнәннь һарт бичәтә тамһ үзчкәд, оданас авн күүкнлә үг авлцхларн, генн йовдл һарһчкх гиҗ саглад, босхлань экнь керлдв.

— Бидн номан хамдан дасад, нег-негңдән дөң болнавидн. Өсхләрн, күргн күүкн болх санан чигн бәәнә,— гиҗ, худл келҗ чаддго Витя эврәннь седклән келв.

260