Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк гидг алмс. Терүг дарҗ, орн-нутган төвкнүлх цагчн ирв. Зуг терүнәнчн әмнь долан давхр һазр дор көндрлго кевтдг көк цоохр бухин гесн дотр бәәхмн. Кемр тер бух көндрсн хөөн долан давхр һазр догдлад, орклсн дуунднь өөрдсн күүнә зүркн хаһрхмн.— Өвгн хатасн болдар кесн, хар охтр үлд һарһҗ өгв. Көвүн дола тууляд, дола түлкәд, долан давхр һазр дор орҗ ирв. Көндрлго кевтсн көк цоохр бухла таш-баш бәрлдәд, болд үлдәр гесинь хадрҗ хаяд оркхла, дотраснь хала хәәрцг унад күрәд ирнә. Хала хәәрцгиг хамхлхла, алтн хәәрцг һарна. Алтн хәәрцг дотраснь әрә өрүлг урһҗах һууҗмул һарч ирнә. Тер һууҗмулыг һосан тәәләд, барун көлин өскә дор тәвәд авчкад, дола тууляд, дола түлкәд һарад ирнә.

Көвүн хаана өргән һаза ирчкәд:

—Орн-нутгим догдлулҗ, омгинь шантрасн элмр, хар саната, хамгла харһсн Хадр Хар Эрвк бәәхлә, нааран һар, бәәр бәрлдхмн.— гиҗ Һавшун дуудв.

—Ха-ха, хәәмнь ода бийнь әмдвч! Әгрәд бәәсн һазрчн эн!— гиһәд, Хадр Хар Эрвк һарч ирв. Таш-баш бәрлдәд ноолдв. Долан долан — дөчн йисн хонгт бәрлдв. Көвүнә чидл сулдад ирхин алднд, деегүрнь нисҗ йовсн хун шовун:

—Көвүн, көвүн, барун өскәһән,— гиҗ келәд, давад одв. Санан орсн һавшун барун көлән өскәлдн, Хадр Хар Эрвкиг хааһаснь авад хайв.

..Хортан дарсн көвүн әмтәхн далаһас одҗ эгчән сулдхв. Өл маңхн Цаһан уул дорас Арвс ахан һарһҗ авб.

Өмнк кевтән Өл маңхн Цаһан уулнь уняртв. Өврмҗ гидг һолнь өөкн, тосар урсв. Арвс ахнь ирснәс авн сер-сер салькта, бүр-бүр хур ордг болв. Герлднь зү сүвлм, гегәнднь аду манм, арвн тавта Намҗл күүкнә гегәнгерлнь һарсн нарнла метклдҗ, һазр-усн деерк әмт байрлулв. Орн-нутг төвкнв, өмнкәсн улм делгрв,— гиһәд, Бемб өвгн туулян төгсгәһәд, хаҗудан стол деер бәәсн хар модн һанздан тәмк нерв. Адуч хавтхасн хустг һарһад, өвгиг һанздан тәмк нерҗ дуусхинь күләҗәһәд, хустган шатаһад, һал өгв, дәкәд эврәннь һарт унтрҗ одсн папиросан уңһдав.

—Бемб туулинтн чилгчнь йир сән бәәҗ. Зуг мана туулин чилгчнь ямаран болхнь кен медхв! Тарха хоҗһр көвүн кезә һарх гиҗ медхв?— гиҗ, өвгнә толһа деегүр герин булңд өлгәтә бәәсн Сталинә зург хәлән бәәҗ, уха туңһасн бәәдлтәһәр Адуч келв.

—Тууль — туульдан, комендант — комендантдан, болв өрүндән

151

көдлмш бәәнә, амрх кергтә,— болҗ Адуч ормасн босв.

— Эмгн, Адучд мини ор ясҗ өг, би беш деер кевтнәв,— гиҗ өвгн келв. Адуч орн деер һарад кевтв. Унтхар седвчн нөр күрхш. Өр цәәтл гишң

көндрәд хонв.

Акад юмб! Молотов һаран тәвҗ. Сталин келсн эс болхий. Терүнә үг угаһар кегдшго бәәснь медгдҗәнә. Ленинә цогц деер тәвсн андһаран яһад мартсн болхв? Эн олн зүсн ухан дотрнь төөнрҗ, нөөринь күрглго бәәв...

Тер цагас авн Адуч Бемблә харһхларн, тарха хоҗһр көвүнә тускар наадн үнн хойрар сурдг билә. Тегәд эндр харһхларн, келснь тер. Адуч Бемб хойр тергн деерән сууһад, мөрән залад, хаалһд оруллһнла, арднь машинә ә һарв. Эргәд хәләхлә, Глотовск МТС-ин директорин йовдг, хуучрад бәәсн эвтәкн ГАЗ-67 машин терг күцәд давҗ һарн зогсв. Дотраснь МТС-ин директор — Адучин һардач, Светлов һарч ирв. Иван Иванович Глотовск МТС-т директор көдлснәс нааран җил болҗ йовна. Эн шулун-шудрмг, өрчәр орад өрәр һарх бәәдлтә, хурц цеңкр нүдтә, нимгн цаһан чирәтә күн. Соломин зүстә нимтр үснь оньдинд иигәнтиигән өрвәсн бәәдмн. Очн мет түргн асчкад, дарунь хәәлҗ оддг җөөлкн, икрхг уга, цаһан седклтә өр өвч күн. Бийнь — инженер. Крайин селәнә эдл-ахун управленәс эврә сән дурар селәнд ирҗ ниднәс нааран көдлҗәнә. Хаҗудк дахульмудын негнь — «Победа» колхозин ахлач Николай Иванович, хойрдгчнь—бас тер колхозин парторг Федор Молчанов, һурвдгчнь — райисполкомин ахлач Семен Семенович Темников. Темников 1946 җил районд ирлә. Эн дөч һарсн наста, цергә офицерск хувцта, уньн кевтә ут нәрхн нурһта, заарг чирәтә, алтн өңгтә гилвксн улан үстә, инәдн-наадн уга, оньдинд уурлсн күүнә бәәдлтә, күмсгнь буулһата күн.

Иван Иванович машинәсн һәрәдҗ бууһад, мендлчкәд, Адучас сурв:

—Эн колхозин тәрә хуралһна көдлмшч зураг маңһдур чиләҗ чадхийч?

—Чиләх зөвтәв. Эндр асхн көдләд, маңһдур үдлә чиләхв.

—Тиигхлә, хәрүтдән Ленинә нертә колхозар дәврәд, тәрәһинь хәләһич, буйн болх! Тер колхозин ахлачнь эндр райисполкомд ода бийнь өрәл сардан тәрә хуралһна көдлмш эклшговидн гиҗ зарлв. Миниһәр болхла, зурһан-долан хонгас эклҗ болхмн. Намаг итклго, эн күн эврән оч хәләхәр йовна,— болад, дораһур райисполкомин ахлачур докъялв.

Тер хоорнд Федор Адучла ирҗ мендлв.

152

— Манахнур одҗ йовнч? Варя чамаг ирх гиҗәлә!

Колхозин ахлач бас машинәс бууһад, Адучла һаран өгч мендлв. Зуг һанцхн Темников дор ормасн көндрлго, толһаһан гекв. Иван Иванович яһҗ шулун машинәсн һарла, тер кевтән нүд чирмтл, машиндән суучкад, наадксан дуудв. Бийнь шофер угаһар йовхдан дурта. Тегәд эндр һанцарн һарч. Удл уга машин ормасн көндрв.

Тедүкн зааград һарчкад, машин дотр иим күүндвр болв.

—Семен Семенович, тана дөң кергтә болҗана,— гиҗ Светлов ахлачур эргҗ хәләв.

—Ямаран дөң?

—Та медҗәнт, эндр хург чилсн хөөн комендант Чопоров ирәд, одак Бораевиг МТС-ин ах агрономас һарһтн, тиим даалһврта көдлмшт шишлң тоод бәәх күн көдлх зөв уга гинә. Тәрә хуралһна өмн өргн МТС-ин ах агроном һарһна гисн юн болҗахмб! Гем һарһсн биш тер гихлә, комендант нам соңсхар седхш! Тиим йосн бәәнә гинә.

—Йосн бәәхлә — арһ уга, ормднь кү олҗ авх кергтә,— гиҗ келәд, райисполкомин ахлач гун уха туңһаҗах кевтә холагшан хәләв.

—Арһ уга гисн ямаран үг болҗахмб? Тегәд комендант райисполкомас даву болҗахмб?

—Чи, Светлов, бичә халурх. Тиим үг келхәсн урд, энүгәрн тоолх кергтә,— Темников барун һариннь хумха хурһар цохан бурһудҗах мет заав.— Гем уга күүг шишлң тоод авдмн биш.

—Наадксиннь тускар би юм келҗ чадшгов, болв Адучиг гем уга гиһәд кенләчн марһх биләв,— гиҗ, ода күртл тагчг ард суусн, йириндән дала олн үг келдго Федор Молчанов зөвәр шүрүтәһәр эднә күүндврт орлцв. Алң болсн Светлов адһв, зүн һарарн машиһән залн йовҗ ардан эргҗ хәләһәд, цааранднь кен ю келхинь күләв. Темников дәкнәс келв:

—Әрлһ, Молчанов, түүг яһҗ медх биләч!

—Меднәв. Миңһн йисн зун дөчн хойрдгч. Дегәд сәәнәр меднәв.

...1942 җилин зуна цаг билә. Тең һолын ца көвәд түрүн болҗ Адуч ман хойраг заяч авч ирҗ харһулла. Мана церг бийәсн кесг холван үлү чидлтә деермчнрлә, ишкм һазр болһна төлә цусан асхад ноолда йовҗ, цухрад көгшн буурл Тең һол күртл туугдад күрч ирв. Тер һашута цагиг кен мартх! Мана полк күцҗ ирсн немшнрлә бәрлдн йовҗ, хооран зулсн әәрмән дахҗ цухрв. Немш мана полкиг хойр таласнь хамҗ шахад, дорацулад ирв. Хортна чидл хойр-һурвн холван ик болсн учрар шулун

153

болдгар цухртха гисн закан ирв. Дигтә эн цагла, мини өөр товин сумн ирҗ хаһрад, намаг шаврар дарчксн бәәҗ. Тегәд ухан уга кевтсн намаг манахс үкҗ оч гиҗ медәд, үлдәчкәд йовҗ одцхав.

Зуна өдрин цунцг тогтнад, асхн серүн орхин алднд нанд серл орв. Толһаһан өндәлһхлә — цогцан көндәҗ болхш. Энд-тенд хамхрҗ одсн танкс, машид, товс болн халунд тешкәһәд уул болад көөҗ одсн үксн улсин цогцс. Мини өөгүр хувц-хунрнь шуурсн, һар-көлнь сернҗләр боолһата дөч һар мана салдсмудыг, хойр талнь хошад күн автоматта, өмн ард хойртнь неҗәд күн һарчксн, немшнр тууҗ йовна. Тедниг давҗ һартл көндрлго кевтүв. Тер хоорнд нарн сууһад, бүрүлин гегән тасрҗ одв. Үкх һазрм эн бәәҗ гисн ухата кевтнәв. Генткн ардасм нег юмн ээмәсм татад бәәнә. Цогцан көндәдг арһ уга болвчн, күзүһән эргүләд хәләхлә, нәрхн хар болсн салдс ээмәсм татчкад, урлан көндәлһәд бәәнә, келсн үгнь сонсгдхш. Хойр чикм таңхрад, юм соңслго бәәсиг терүнәс авн медүв. Тер салдс киилгән шуулад, толһаһан бооҗ, тер бийнь цусн чиихлтәд, һооҗад, чирәһинь болн нүцкн махмудтнь шаварҗ оч. Тедүкн кевтсн күүнә цогцин өөрәс саперн бичкн күрз олҗ авч ирәд, дарчксн шавриг тараһад шивчкәд, намаг татад һарһҗ авб. Сулдхчксн бийнь махмуд менрәд көндрҗ болхш.

Тер хоорнд харңһу болад, теегин бор шарлҗн теңгр хойрин зүсн нииләд одв. Таньдго, мини әмнд орлцсн салдс, намаг чирәд һарв. Немшин церг давад йовҗ одснь маднд ил болв. Цааранднь ю кехмб? Немшт бәргдх седкл кендчн уга. Эврәннь цергән күцдг арһ уга. Яһҗ тер үүлдврәс һархмб?

Тең һолын шидрк тег — бүтү модта Белорусск һазрла әдл биш! Тегәд чирлдә йовҗ өр цәәхин алдид, күн орад бултҗ одм чигә шуура

өвстә болн хулста гүн һувльд ирүвидн. Тер хоорнд мини барун чикм соңсдг болад ирв.

Тегәд герл һазрт унад, дорд үзгәс дәәнә хөөн үлдсн тоорм-тоосн болн улан һатцас төөнрәд, шар нарн һарад ирв. Һувль дотр һурвад-дөрвәдәр баг әмтн шур-шур гиһәд энд-тендәс һарч ирцхәв. Бас манла әдл немшин бүслврт үлдәд түрҗ йовх мана салдсмуд бәәҗ. Тиигә бәәҗ тәвн йисн күн цуглрвидн. Тедн дунд нег доһлң сержант йовҗ. Одак, намаг үкләс гетлгсн күн эн Бораев бәәҗ.

Бораев тиигхдән сержант ямта билә. Өрүнднь толһаннь боодһа сольхлань, киилгиннь захд хойр знак бәәхинь үзүв...

154

Федор тиигәд келәд ирхлә, өмннь дала болһамҗ угаһар соңсҗасн улс соньмсҗ сурцхав:

—Бораев та хойр хамдан дәәллдлт? Кел-кел цааранднь.

—Бораев, нанла әдл бас толһаһарнь шав тусад, ухаһан гееһәд, дән болсн ормд үлдсн бәәҗ.

Дәәнә хөөн шавта улс цуглулҗ авсн немшнр терүг бас нанла әдл үкснд тоолад, көндәлго йовҗ одцхасн бәәҗ. Дәкәд серл орхла, киилгән шуулад, шаван боочкад, мөлкә-мөлкә йовҗ намаг үзәд, ирҗ сулдхснь тер. Нанд шав уга, зуг шаврт даргдсндан цогцин әмн тасрад, көндәҗ боллго бәәҗв. Тер өрүн капитан командовань бий деерән авад, күнд шавтаһинь йилһәд, арвн хойр кү өөрхн шидр күүтрмүдт, итклтә улст үлдәх болҗ шиидв. Нәәмн күүг разведкд тәвцхәв.

Альд мана церг бәәх, альд немш бәәхинь медх кергтә бәәсмн. Зуна сө ахр. Сөөнь өрәлин алднд йовсн улсмдн хәрү ирв. Күнд шавта дәәчнрән өөрхн күүтрмүдт үлдәчкәд, бүрүлин гегән тасрхла, сө дүлҗ йовад, фронт күцәд, ни-догшн дәврлһ сана авхуллго кеһәд, немшин фронт ивтләд, эврәхстән күрх болҗ шиидцхәвидн. Маңһдуртнь бу-селмән агсад, һарад йовцхаввидн. Сө дүлҗ йовад өр цәәхин алднд урдаснь темдглсн һазрурн ирәд, дәврлһ кеввидн. Болв мана тату хөвәр, өр дегәд өөрдҗ одсн болад, немшнр маниг эртәр илдкчкәд, өмнәсмдн догшн сөрлтәр тосад, фронт ивтлҗ һарх биш, кесгән гееһәд, неҗәд-хошадар әрә гиҗ әмән авч һархмдн зу болв.

Әмд үлдцхәсн арвхн йисн күн хурҗ ирв. Капитан хәрү ирсн уга. Дәәчнрин ик зунь хөвәсн цөкрәд, омгнь шантрад, һурнилдәд ирцхәв. Зәрмнь киилгиннь захд бәәсн цергә темдгән авч хаяд, партийн болн комсомольск билетсән бултулад, ухаһан соляд бәәцхәв. Зуг һанцхн Адуч, шуурха киилгиннь захаснь һурвн талта значокан суһлад, өмсҗ йовсн киилгтән зүүчкәд, отрядыг цуглулад, һардвринь бий деерән авчанав гиҗ зарлв.

Дәәчнриг дигләд, күн болһнд даалһвр өгв. Негнднь хот олтха, наадкднь — шавта улсиг асртха, һурвдгчднь — манлһнд, гетлһнд одтха гиҗ закв. Бийнь өөрән хойр салдста разведкд одв. Тер ормдан дөрвн хонгт бәәввидн. Дөрвн асхн дараһарнь сержант эврән разведкд һарв. Тавдгч өдртән мадниг цуглулҗ авад, имаран һазрар, яһҗ һархан келҗ, күн болһнд тер агчмин дунд ю кехинь даалһв. Асхн бүрүлин гегән тасрхла, Адучин ардас цүврлдәд һарввидн. Һазртан күрчкәд, сержантын

155

зааврар харулд бәәсн немшин салдсмудыг дун угаһар ормаснь авчкад, негчн бууһин ә угаһар немшин хойр давхр окопс давад һарлһнла, мана цергин окопас хайсн ракетин герлд мадниг үзчкәд, немшнр ардасмди һалзу гидгәр халун хорһлҗар цутхв. Эврәннь түрүнк окопст өрәлмдн күрцхәв. Үклго, яһҗ әмд үлдснә байрин тускар келхәр бәәхшив, зуг маңһдуртнь шавтаһимдн йилһәд, госпиталюр йовулхла, Адуч ман хойриг заяч дәкн авч ирҗ харһулв. Сержантын шав мини шавар болхла, күнд бәәҗ. Тиигҗ Тең һолын көвәд бидн, орс хальмг хойр, бууһин ам үмсҗ, андһаран тәвҗ, ах-дү боллавидн.

Хөөннь хоюрн Саратов балһснд нег госпитальд эмнүлвидн. Дөрвн сард кевтәд, хамдан госпиталяс һарад, Сталинградын омрунд болҗасн дәәнд ирүвидн. Тер кевтән хамдан йовад, Берлинд күрсмдн тер. Адуч 1943 җил дәкнәс шавшад, нанас салла. Дән чилв. Би 1945 җил хәрҗ ирүв. Адуч ард госпитальд үлдлә. Болв бидн хоорндан залһлдаһан таслсн угавидн. Адучд эк-эцк, элгн-садн уга, һанц көвүн билә. Дәкәд би хальмгуд энүнд бәәхинь бичәд, манахсур ир гиҗ дуудув. Мини үрлһәр мана һазрт ирснь тер. Ахрар келхлә — иим тууҗта юмн. Тиигхлә, эн күн шишлң тоод орх, Төрскндән өшәтә йовдл һарһсн болхий? Уга! Цеврәс цевр гиҗ меднәв,— гиҗ Федор угзрҗ келв. Кен чигн эн сурврт хәрү өгсн уга. Зуг хуучн эвтәкн ГАЗ-67 гидг машин даңшх болһнд, деернь суусн улс өсрлдәд, зәәлгдәд йовна. Күн болһн дотран эн келсн тууҗин тускар ухалҗ йовцхана.

—Алң болхмн. Молчановин келсәр болхла, шишлң тоод орх күн биш бәәҗл. Көдлмшинь авад хәләхлә, мана МТС-ин специалистнр дунд Адучин дунгә итклтә, чидлән әрвллго көдлдг күн уга. Нанд медгдҗәхш!—гиҗ Светлов алңтрв.

—Үүрмүд, би тана келсн үгмүд соңсув. Эн келсн хамг мадн дунд үлдтхә. Хәрнь тер! Чи, Светлов, кемр тиигҗ лавта Чопоров чамд келсн болхла, тер агрономан эрт сулдх. Эс гиҗ үүллә харһхч, би чамд үүрчн болад келҗәнәв. Теднлә манд теңцдг арһ уга,— гиҗ райисполкомин ахлач урдаснь саглв.

—Уга, тадна чидл күршго болхла, би крайд күрәдчн Адучиг МТС-т үлдәҗ үзнәв!— болҗ Светлов андһарлв.

—Кемрҗән, МТС-тән эс үлдәҗ чадхла, мана колхозур илгә. Колхоз нииләд икдв, агроном уга бәәҗ болшго,— гиҗ ода күртл тагчг, күүндврт орлго йовсн колхозин ахлач Светловас сурв.

156

Тер хоорнд машин өмнәснь тосҗ гүүсн ик-ик барг нохасла урлдад, селәнә захар гүүһәд орад ирв.

Эннь Макаров селәнд бәәх «Победа» гидг нертә колхоз.

* * *

Сентябрь сард болдго халун өдр билә. Глотовск МТС-ин колхозмуд цуһар тәрә хуралһна көдлмштән орчксн, өдр сө уга нирглдҗәх цаг. Адуч хойр хонгас нааран Ленинә нертә колхозас һарч чадҗахш. Нидн болн урдк җилмүдт МТС-ин колхозмуд намрар хаһлдг зябин зуран өрәлинь чигн күцәҗ чадсн уга.

Тер учрар, хаврт һазринь хаһлад тәрә тәрнә гидг — күнд көдлмш бәәсмн. Тавн-зурһан хонгин туршарт хаврин тәрә цацхин орчд, бүкл сардан, эс гиҗ күсдундур сарин туршарт эн көдлмшиг кедг бәәсмн.

Уршг тиим болсар тәрәнә урһцнь баһ болсн деерән МТС селәнә эдлахун кампаньсан болзгтнь кеҗ чадлго хоцрад йовдг билә. Селәнә эдлахун техникин яслһн энҗл урдкасн сән болв. Тегәд Светлов Адуч хойр, тәрә хуралһиг дахулн, сөөднь комбайнс зогсхла, трактормудынь олзлад, хойр селгәнд көдлмш кеһәд, зябь хаһлулх болҗ шиидлә. Тиигҗ техникиг эс олзлхла, Сиврин ахр зунд болн намрт тәрәһән күццднь хураҗ чадцхахш. Зәрм җилмүдтнь шикрин свекл, боднцг болн оңдан уңгин земш цасн дор үлднә. Тер учрар Адуч өцклдүр асхн МТС-әс арвн хойр дуунад бәәсн нәәмдгч тракторн отрядт хонад, комбайн чирҗәсн һурвн тракториг һурвлаһинь зябь хаһлһнд орулв. Селәнә өөр көдлҗ йовх Сергеевин бригадар дәврәд эндр «Победа» гидг колхоз орхар йовла.

Хаалһин амнд тәрә хураҗ йовсн комбайнур өөрдв. Эн җил шин ирсн комбайн билә. Адуч комбайныг дахн йовҗ, арднь цүврәд унсн солом өргҗ хәләхлә, хуһрад хәврһәрн һазр деер туссн дархнг заагт үүрмг шар буудя үлдҗ.

Үкс гиҗ дарукинь, цааранднь һурвдгчинь хәләхлә, ковньг болһна дор буудя асхрҗ, ик һару болҗ йовна. Зогсах кергтә. Адуч адһад, комбайнерт һарарн докъя өгәд зогсав. Комбайнер урднь тракторист көдлҗәлә, энҗл шинкән комбайнд суусн күн. Йосар болхла, Адуч комбайн зогсачкад, нәәмн дуунад бәәсн МТС-әс механик дуудулх зөвтә бәәсмн. Механик иртл комбайн зогсх. Дәкәд гертән бәәх угань темдг уга. Тиигҗ болшго. Адуч кезәдчн тиигҗ чадшго. Хойр ханцан шамлад, машинә бөөринь секәд, комбайнерта дотрнь бәәсн эвдркәһинь хәәв.

157

Тер хоорнд асхн үд давад, аврлт уга шар нарн деерәс цольгад, шатаһад ирв. Комбайна ясвр чилв. Колхоз талас мөртә күн өөрдәд ирв.

—Үр Бораев, таниг шулун болдгар МТС-үр дуудҗана, тендәс телефоһар келв,— гиҗ мөртә ирсн көвүн зәңглв.

МТС-ин конторин өмн, һазрт шаачксн хойр модн һаснд көндлң хадчксн, зеврәд бәәсн төмр рельст мөрән уйчкад, Адуч адһсн конторур орҗ ирв. Директорин сегләтр күүкнәс эн сурв:

—Директор кабинетдән бәәнү?

—Уга. Иван Иванович өрүнә һарсн кевтән ирәд уга,— болҗ сегләтр хәрү өгв.

—Тегәд кен намаг дуудулсмб?—гиҗ Адучиг келлһнлә, директорин кабинетин үүдн секгдәд, һу мет утулң толһаһарн шаһаһад, Чопоров келв:

—Ор нааран, Бораев. Би дуудуллав!

—Унсн махлаһан авдг цол уга цагт, юн дуудуллһмб?—болҗ, Адуч шүрүлкв. Шишлң тоод бәәх күн комендантын үг соңслго бәәдг арһ уга. Адуч хувц-хунрнь мел тоорм-тоосн тер кевтән орҗ ирәд, барун бийд бәәсн хар булһар диван деер күрд гиҗ күндәр суув. Директорин столын ца гүн кресл дотр булхҗ суусн Чопоровин хуцач шургин толһа мет утулң шар толһань әрә стол һатцас үзгднә. Адуч хавтхасн папирос һарһад, һал тәвчкәд келв:

—Би таниг соңсҗанав.

—Гем уга, күләҗә. Әмтн күцц ирәд уга,— болҗ Чопоров хәрү өгчкәд, өмнән стол деер делгәтә дөрвлҗн бор цаасдан семрәд, икл керг күцәҗәх күүнә дүртәһәр деернь темдгләд, нам юм бичсн болад бәәнә. Адуч хәләлдән угаһар терүнә өмнк юн цаасдынь меднә.

Дөрвлҗн бор цааснднь җилин арвн хойр сар бичәтә. Январь, февраль болн цааранднь декабрь күртл шишлң тоод бәәдг күн болһн сард нег ирҗ тер цааснд һаран тәвх зөвтә. Нань юмн уга. Чопюров ирх болһндан государственн ик күчр кергәр ирсн күн мет гүн уха туңһаҗ, тоолвр тоолад, әмтн кевтән цуглрҗ ирхлә, эклҗ неҗәдәр дуудулҗ, һаринь тәвүлнә.

—Намаг һар тәвүлчктн, цол уга,— болҗ, Адуч күләҗ ядад сурв.

—Цолта күн уга. Нанд чигн таднла суудг цол уга, тер бийнь би суунав,— гиҗ Чопоров шүрүлкв.

Урднь Адуч Чопоровла керлдәд, хойр дәкҗ районур дуудулгдла. Тегәд, арһ уга, күләһәд суух зөвтә болв. Тер хоорнд Светлов

158

кабинетиннь үүд секәд, эврәннь гиигн ишкмәрн орҗ ирчкәд, алң болад:

—Юн хург болҗахмб көдлмшин цагт?— гиҗ Чопоровур нүдәрн идх бәәдлтәһәр хәләв.

—Би шишлң тоод бәәх улс наар гиләв,— гиҗ тернь төвкнүнәр хәрүцв.

—Тәрә хураҗасн цагт әмт көдлмшәс өдрәр дуудултха гиҗ кен танд зөв өгсмб?

—Бидн дурта цагтан -дуудулх йоставидн,— гиҗ комендант хәрүцв.

—Парть болн правительств заводмудас, фабрикүдәс әмт авад, тәрә хуралһна көдлмшт йовулҗана. Тадн болхла, трактормуд, комбайн зогсаһад, әмт көдлмшин цагла дуудулад бәәнәт! Альд логик бәәхмб? Аль таднд партин заавр керг уга юмб?— гиһәд, Иван Иванович Чопоровиг аман аңһах хоорнднь сурврмуд асхад хайчкв.

—Та, үр Светлов, невчк болһаҗ келҗәтн. Эн үгинтн тускар бидн оңдан һазрт күүндхвидн,— болҗ Чопоров әәлһхәр седв.

—Оңдан һазртчн күүндҗ болх! Буйн болх, би эврән удлго балһс орҗанав, тана ик ахлачд эврән одҗ келнәв. Хөөннь конторур әмт цуглулдг болвзгот, эврән көдлҗәсн һазртнь одҗ һар тәвх зөвтәт,— Светлов иигҗ келн, эврәннь стол тал һарв.— Ода әмт бәрлго эрт сулдхти.

—Яах-кеехинь бидн эврән медҗәнәвидн!— болад, Чопоров стол деерк цаасдан цуглулад, портфельдән дүрв. Цааранднь невчк меткәлдхәр седсн бийнь, Светловиг балһс орҗанав гихлә, дотран санв:

«Мана МВД-н закан кедү батта болвчн, тәрә хураҗах цагт техник зогсаһад, әмт цуглулҗ гихлә, намаг толһаһарм илҗ таалшго. Кишго ноха, чамас яһҗ өшәһән авслч»— эн тоолвр чееҗднь буслад бәәнә.

—Адуч Очирович, чи сууҗа, би «Победа» гидг колхозас ирүв, күүндх бачм керг бәәнә,— гиҗ келсн Светловин үг соңсчкад, Чопоров, чирәнь сегәһәд, байрлад одв.— Ода көдлмш чаңһ, тәрә хуралһна көдлмш болҗасн цагт ах агрономичинь һарһхла, медхч!

—Үр Светлов, урднь би танд бас келләв. Деерәс онц заавр ирсн бийнь, намр күртл көдлтхә гиҗ санлав. Зуг өцклдүр дәкн шинәс цаасн ирв. Бораевиг цааранднь дааврта көдлмшт бәрҗ болшго. Шулун болдгар сулдхх кергтә,— болҗ Чопоров директорт цәәлһв. Оңдан күүнә тускар келҗәхмн мет өөрән суусн Адучиг оньгтан авлго, негл чини хөв-кишгчнь мини һарт бәәнә гисн мет,— хәрнь, Бораев, тер командировкд йовгддго көдлмш эрт оңдан һазрт хәәҗ ор!

159

—Ода деерән кү сулдххар бәәхшив, тер дотр ах агрономиг! Тиим болхла, намаг чигн сулдхг! Иим цагла агроном сулдхтха гиҗ ухата күн заавр кезәдчн өгшго. Түрүләд намаг сулдхтха!— гиһәд, өмнән бәәсн пресс-папьег шурүтәһәр атхҗ авад, столын барун бийд хайв. Светловин барун гүрә деернь утулң көк судцн һарч ирчкәд, луг-луг гиһәд цокад бәәв.

—Хәрнь тер, хөөннь энүнә тускар келсн уга гицхәвзгот,— Чопоров арһулхн үүд секәд, цемшсн җөөлн ишкдләр һарч одв.

—Чопоровла әдл иим улс орн-нутгт ямаран тус күргҗәхнь нанд медгдхш. Миниһәр болхла, эдн тус биш, тушаһан хальдаҗана, хәләһич келҗәх үгинь!— Светлов, хойр һаран нурһндан үүрчкәд, кабинет дотраһурн йовдңнв.

—«Путь к коммунизму» колхозин хойрдгч бригаднь тәрә хуралһан чиләчкҗ. Тенд бәәсн хойр комбайныг «Победа» колхозур илгәхәр седхлә, ахлачнь алн гив. «Машидән ав, зуг әмтән өгхшив. Комбайнермуд, трактористнр — мини колхозникүд. Мини үг соңслго йовхла — арднь огородынь хаснав, колхозин һазрт малднь идг өгхшив»— гиҗ теднән әәлһнә. Колхозникүдтән өрк болһнд шикрин свекл тәрсн һазран хуваһад өгчкҗ.— Терүгән хурачкад, йовтха,— гинә,— һарарн хурану, машиһәр хурану — дурнь. Механизатормуднь доран үлдхдән дурта. Юңгад гихлә тер колхозд чледүднь күч-көлснә өдрт механизатормудла әдл һурвад кило буудя авна. «Победа» Чкаловин, Седовин нертә колхозмудт болхла, механизатормудын шиңгәсн гарантийн һурвад килоһинь өгч чадлго җил болһн тедниг зована.

—Терчнь чик. Әмтнә урмдынь эс өөдлүлхлә, юмн болшго. Би өцклдүр асхн тракторн нәәмдгч отрядт хонув. Һазрт харңһу унсна хөөн комбайнмуд чирҗ йовсн хойр тракторт плуг зүүһәд, сөөнь дуусн зябь хаһлцхав. Өдрәрнь, колхозин ахлачла харһад, терүнә тускар келәд дөң болтха гихлә, иигҗ келнә:—Тана дурнтн. Тәрә хуравчн, зябь хаһлвчн җөөлн хаһллһнд хүврәһәд, гектар болһнас натурплат өгнәвидн. Икәр көдлмш кехлә, икәр натурплат МТС авх гиҗ,— мел говдсн күүһәр хәрү өгнә. Эртәр зябь хаһлад, хаврин тәрәһән кевтнь зябь хаһлсн һазрт тәрхлә, сән урһц авхан ахлач болһн меднә. Зуг МТС-иг эврәннь техникәр көдлмшинь кехәс биш, теднә төрт орлцх зөв гиҗ тоолцхана.

Тернь үнн. Үлгүрнь, бидн тер колхозд тедү гектар һазр хаһлх, тедү гектар самлх, тедү гектар эв-дов кех, тедү гектар хурах зурата биший.

160