Тема: «Кыһыңңы тыа кыыллара»

Интеграция образовательных областей «Познание», «Коммуникация», «Художественное творчество», «Чтение художественной литературы», «Музыка», «Безопасность».

Сыала: Кыһыңңы айылђаны өйөөн, интэриэһиргээн көрөллөрүгэр иитии; кыыллар кыһыңңа хайдах бэлэмнэнэллэрин көрөр истэр интэриэһи үөскэтии; кыыллар ааттарын сөпкө саңаралларын сайыннарыы, тылы байытыы куобах - куобахчаан (куобах ођото), саһыл – саһылчаан (саһыл – ођото) уо.д.а.; кыһыңңы тымныттан кыыллар хайдах көмүскэнэллэрин туһунан ођолорго кэпсээһин. Кыһын тымныга сэрэхтээхтик, халыңнык таңнан сылдьалларын сэрэтии; түргэнник сүүрэллэрин сымсатык хамсаналларын ситиһии; хамаанданы истэ үөрэнии; кумаађы оңоһукка, уопсай өйдөбүлгэ үөрэтии; кумаађаны сөпкө, аккураатынайдык бүк тута оңороллоругар үөрэтии; кумаађыннан үс муннугу оңорорго үөрэтии; оригами схематынан үлэлии үөрэнэллэрин ситиһии; бииргэ үлэлииргэ, бэйэ-бэйэђэ көмөлөһүүгэ иитии; оригамађа интэриэһи сайыннарыы.

Туһаныллар материал: Кыһыңңы айылђа хартыыната, тыа кыылларын хартыыналара, кыыллар ођолорун кытта ойууламмыт карточкалара, фишкалар, хоһоонунан таабырыннар (кыыллар тустарынан), квадратнай өңнөөх кумаађылар, кыптыый, клей, харандаас уонна фломастер.

Киириитэ:

Иитээччи: - ођолоор, биһиги кыһыңңы айылђаны кытта билсибиппит, онтон ођолоор, тыа кыыллара эмиэ айылђа ођолоро эбит. Кинилэр айылђаны кытта ыкса сибээстээхтэр, дьыл уларыйар кэмнэригэр, кинилэр эмиэ уларыйар эбиттэр. Истиң эрэ бу хоһоон таабырыңы:

Сың-маар дойдулаахпын,

Сылбах, сыгынах дьиэлээхпин,

Оҥхой-аҥхай оронноохпун,

Былах-талах аһылыктаахпын:

Сайынын саһархай харабын,

Күһүнүн күрүҥ көгөччөрбүн,

Кыһынын кылбаа маҥаммын, - диир

(Куобах)

Үрүйэ сирдэрим

Үрдүк систэрин,

Чагда тыаларым

Чаллах мастарын

Хойуу салаатыгар

Хоргойон сылдьааччы,

Саллар сааһыгар

Сааһыттары муҥнааччы,

Күөх-күрүҥ,

Күндү түүлээх,

Үүт-үрүҥ

Үчүгэй өрөҕөлөөх,

Хаппыт тэллэй

Хасааһа дэлэй,

Амтаннаах эриэхэ

Аһылыга эриэккэс,

Тилигирии тэбинэр

Тирэх мас оҕото,

Куһугураан куотар,

Кутуругунан оонньуур

Кубарыйа кыысчааммыт

Кумалааҥҥа кыстаабыт.

(Тииҥ)

Чугаһы-ырааҕы чуҥнуур,

Чубукулаах тыалары чордуур,

Куобаҕы, хабдьыны куоттарбат,

Сүөһүнү,табаны сүгүннээбэт,

Суостаах-суодаллаах,

Суолга кутталлаах

Сундулуйар сур субуруку

Суох буолуохтаах судургу

(бөрө)

Иитээччи: - Ођолоор, бу хоһоон таабырыңңа кимнээх тустарынан этиллибитий? Тођо кыыллары хоһооңңо кублутан суруйбуттара буолуой? ( ођолор ырытан кэпсииллэр) Маладьыастар, хоһоон таабырыны таайдыгыт. Көрүң эрэ бу хартыынаны, бу ханнык тыа кыылай? (тииң). Кини ођолоор, сайын уонна кыһын түүтүн өңүн уларытар эбит, көрүң эрэ (ођолорго тииң хартыынатын көрдөрүү, сайын уонна кыһын хайдах өңнөөх буоларын). Сайын хайдах өңңөөх буолар эбитий? (кытрахай, арађас), онтон кыһын (күөх-күрүң). Саамай сөп, ођолоор, тииң түүтүн өңүн тођо уларытар буолуой? Сөп, кини өстөөхтөрүттэн саһаары. Кыһын мастар сэбирдэхтэрэ суох буолар, ол иһин, кини мас өңүн курдук буолар, оччођуна сиэмэх кыыллар кинини көрбөттөр. Кыһын тииң түүтэ хойдор, сымнађас сылаас буолар. Кини уйатын үөһээ тиит маска оңостор, кураанах муођунан, хаппыт сэбирдэђинэн, тэллэх оңостор. Тииң кыһын аһыыр, аһын бэйэтэ хаһаанар тэллэйи хатарар, эриэхэни, араас мас сиэмэтин. Дьоннор тииңинэн билгэлииллэр эбит. Тымныы кыһын буоларыгар тииң уйатын мас аллараа өттүгэр туттар онтон сылаас кыһын буоларыгар тииң уйатын мас үөһээ өттүгэр туттар.

Иитээччи: - ођолоор, өссө ханнык тыа кыыла, кыһын түүтүн өңүн уларытарый? Саамай сөп, (куобах) сайын сиэрэй онтон кыһын маңан. Тођо куобах маңан буоларый? Сөп, кини сиэмэх кыыллартан саһарыгар көмөлөһөр. Өссө киниэхэ күүстээх атађа көмөлөһөр эбит, сиртэн күүскэ тэбиннэђинэ, ыраах ыстанар. Ођолоор, куобах кыһын хорооно суох эбит, кини халың хаары хаһан утуйар. Күнүс хаар анныгар утуйар , оттон түүн хаар анныттан тахсан тиит хатырыгын, талах лабаатын кэбийэн аһыыр эбит. Оттон ођолоор, куобах өстөөхтөрө кимнээђий? Саамай сөп, бөрө, саһыл. Ођолоор, саһыл кыһын эмиэ түүтэ хойдор, атађар хойуу түү үүнэр, кыһын халың хаарга атађа тоңмот буолар. Оттон бөрө түүтүн өңө уларыйбат, хойдор уонна уһуур эбит. Бөрө кыһынын хаарга сытан утуйар, ол иһин халың, хойуу, уһун түүтэ көмөлөһөр. Күнүс утуйар, түүн бултуур. Ођолоор, саһыл уонна бөрө тођо түүлэрэн өңө уларыйбатый? Саамай сөп, кинилэр кимтэн да куттамматар, өстөөхтөрө суох эбит. Ол иһин айылђа кыыллары эмиэ тэңнээн көрөр. Оттон ођолоор, ханнык кыыллар кыһыны билбэттэрий? Сөп, эһэ, мођотой. Кинилэр кыһын устата утуйаллар. Эһэ ытыһын салыыр, сайыны быһа хаһааммыт сыата киниэхэ көмөлөһөр. Онтон мођотой аһын хаһаанар дииллэр, кини саас эрдэ уһуктан, хаһааммыт хасааһын сиир эбит.

Иитээччи: - билигин ођолоор, сынньана таарыйа оонньуохпут, болђойон миигин истэбит. (тыа кыыларын көрөдөрөбүн), хас биирдии бэйэлэригэр кыыллар карточкаларын биэрэбин, холобур: саһылы, куобађы, тииңи, эһэни. Бу кыыллар ођолорун хайдах атыннык ааттыаха сөбүй? Саһыл ођото – саһылчаан, тииң ођото – тииңчээн, куобах ођото – куобахчаан, эһэ ођото – эһэчээн, бөрө ођото – бөрөчөөн. Аны бу кыыллары бөлөхтөргө араарабын, холобур: ханнык кыыл кыһын утуйарый? Сиэмэх? От – мас аһылыктаах? Кыһын өңүн уларытар? уо.д.а. Сөпкө эппит ођолорго фишка биэрэбин.

Иитээччи: - Ођолоор, ким кыыллар тустарынан хоһоону билэрий? (ођолор кыыллар тустарынан хоһоон аађаллар). Маладьыастар! Көрүң эрэ, бу хартыынаны, туох ойуутай? Саамай сөп, саһыл уонна куобах. Билигин ођолоор, оригами схематынан саһылы уонна куобађы кумаађынан оңоруохпут (схеманы көрдөрүү). Биһиэхэ наада буолар цвеной кумаађы, саһылы оңорорбутугар хайдах өңңөөх кумаађаны ылабытый? Сөп, оранжевай уонна хара эмиэ буолуон сөп, хара саһыл эмиэ баар, кинини кэрэмэс саһыл диэн ааттыыллар. Онтон куобађы оңорорбутугар? Саамай сөп, маңан өңңөөх. Кыылларбытын оңоруохпут иннинэ, оонньуоххайын, оонньуубут аата «Албын саһыл».

Иитээччи: - Нааһа үчүгэйдик оонньоотугут, маладьыастар! (ођолорго оригами схематын көрдөрөбүт). Бастаан өңңөөх кумаађаны ылабыт, ким ханнык кыылы оңорорунан (Ођолор бэйэлэрэ талаллар, ким саһыл, ким куобах). Квадрат оранжевай кумаађыны ылабыт, үс муннук буоларын курдук бүк тутабыт, онтон үс муннукпутун үөһээ муннугун эмиэ кыратык бүк тутабыт. Онтон аллараа, икки муннугун эмиэ кыратык бүк тутабыт. Биһиэхэ саһылбыт төбөтө уонна сиирэйэ тахсан кэллэ. Аны көңдөй көхсүн, иһин оңоробут, эмиэ квадрат кумаађыны үс муннуктуу бүк тутабыт, онтон уңа өттүн бүк тутабыт, онтон саһыл төбөтүгэр килээйдиибит (клей эбэтэр скоч). Харађын уонна муннун, бытыгын фломастерынан уруһуйдуубут. Куобах төбөтүн оңорорбутугар эмиэ квадрат кумаађыны үс муннуктуу тутабыт, онтон үс муннукпут ортотун булабыт, бүк тутабыт оччођо биһиэхэ куобах кулгаађа тахсан кэлэр. Аны көңдөй көхсүн, иһин саһыл киэнин курдук оңоробут, харађын, бытыгын, муннун фломастерынан уруһуйдуубут. (ођолорго схеманы кэпсии – кэпсии быһаарабын, ођолор оңорор кэмнэригэр бытаан, айылђађа сыһыаннаах музыка тыаһыыр). Чэ эрэ, ођолоор кыылларбытын көрүөххэйэн эрэ, кимиэнэ ордук табылынна. (ођолору кытта ырытыһыы).

Түмүк: - Ођолоор, бүгүн тугу биллигит? (ођолор эппиэттэрэ), ханнык кыыллар түүлэрин өңө уларыйар эбитий? Тођо уларыйарый? Айылђа тођо кинилэри оннук оңорбутуй? Бүгүн ођолоор, эһиги нааһа элбэђи билбиккит, маладьыастар!