Тема: «Айылђаны харыстааһын, бэрээдэги тутуһуу»

Интеграция образовательных областей «Познание», «Коммуникация», «Художественное творчество», «Чтение художественной литературы», «Музыка».

Сыала: айылђаны харыстыырга, үчүгэй сыһыаңңа иитии; булчут алгыһын болђойон истэллэрин ситиһии; - айылђађа бэрээдэктээхтик сылдьалларын иитии; - айылђаны харыстыылларын чиңэтии; - айылђађа сыльдан сиэри-туому тутуһарга үөрэтии; тыл саппааһын байатыы (Байанай, Аан Алахчын Хотун). Куобах уонна куруолук тас уратыларын тэңнээн көрөллөрүгэр үөрэтии. Куобах уонна куруолук тас уратыларын тэңнээн көрөллөрүн чиңэтии; харандааһы сөпкө тутан уруһуйдааһын; илиини эрчийэр гимнас-тиканы сөпкө оңорорун ситиһии.

Туттуллар материал: «Баай Байанай» алгыһын аађыы (булчутка аналлаах); араас хартыыналары көрүү (айылђађа сыһаннаах); таабырыннар, өс хоһоонноро (айылђађа, кыылларга сыһыаннаах); (слайданы, видео-материаллары көрүү); (айылђађа сыһыаннаах музыканы истии); альбом, өңңөөх харандаастар; куобах уонна куруолук хартыыналара.

Киириитэ

Иитээччи: - Үтүө күнүнэн ођолоор, таайын эрэ бу таабырыны:

«Баһа – атађа биллибэт барђа баайдаах, биэрэр да хаһан да иэстиирин эппэт да, төлөппөт да баар үһү» (Айылђа). Саамай сөп, айылђабыт биһиги дьиэбит буолар, биһиги эмиэ айылђа ођото буолабыт. Олохпут айылђа уларыйыыларыттан олус тутулуктаах. Онон ођолоор, биһиги айылђа быраабылатын тутуһуохтаахпыт, оту – маһы тоһутуо, кэрдиэ суохтаахпыт (Ођолорго айылђа хартыынатын көрдөрүү). Билигин айылђа туһунан хоһоону истиң:

Мин айылђа ођотобун

Аһым таңаһым киниттэн

Тыынар салгыным, күн дьонум

Күңңэ булбутум, үөрбүтүм

Барыта айылђам бэлэђэ.

Иитээччи: - бу хоһооңңо ођолоор, биһиги айылђа ођолоро буоларбыт, айылђаттан аһаан – таңнан олоробут туһунан этиллэр. Ођолоор, биһиги бу уулары, күөллэри, үрэхтэри, алаастары ааттарынан аатыа суохтаахпыт. Биһиги кинилэри ытыктаан убаастаан «Эбэ» диэн ааттыахтаахпыт. Оту – маһы алдьатыа суохтаахпыт, оччођуна сир – дойду иччитэ Аан – Алахчын Хотун хомойуо суођа. Айылђађа бултуу, балыктыы кэлбит сирбитигэр уот оттон аһатыахтаахпыт, алђаан Баай Байанайтан көрдөһүөхтээхпит. Алгыс – диэн ођолоор үтүөнү бађарыы, үчүгэйи көрдөһүү эбит. Билигин булчут алгыһын истиң:

Балбы – салбы бэриилээх

Балым – салым айылаах

Баай хара тыа иччитэ Баай байанай

Эн айбыт сиэттэрин

Аспыт үрдүгэр айылгыбыт бастыңар

Аал уотунан айахтаан туран

Кытыкпыт кымыһыгар

Араңаспыт айылгытыгар

Ахтан санаан эрэбит

Хара түүлээхситтэн харайаар

Дорођоно сотоллооххуттан тосхойоор

Хааннаах сөгөлөңңүн тоһуйаар диэн

Үңэн – сүктэн көрдөһөн эрэбит

Уруй – уруй айхал!

Иитээччи: - Ођолоор, айылђађа бултуу кэлбит сиргэ тугу гынар эбиппитий? (аһатабыт). Булчут киһи кимтэн ааттаһан көрдөһөр эбитий? (Баай Байанайтан). Онтон сир иччитэ ким диэн аатађый? (Аан – Алахчын Хотун). Онон ођолоор, айылђа эмиэ айыыһыттардаах эбит.

Иитээччи: - билигин ођолоор, ханнык дьыл кэмэй? (кыһын). Онтон билигин ханнык ыйый? (Сэттинньи) бу ыйы өссө хайдах этиэххэ сөбүй? (Баай Байанай). Саамай сөп. Кыһын кэлиитэ идэһэлэнэллэр, муңхалыыллар, бултууллар. Биһиги Сахабыт сиригэр элбэх бултанар кыыллар бааллар. Таабырыннары таайың эрэ: харыйа кэннигэр кыһыл бэргэһэ сытар үһү? (саһыл), кыһын кыһалђаны билбэт баар үһү? (эһэ), от – мас аһылыктаах, ойуоккалыыр ођонньор баар үһү? (куобах).

Иитээччи: – Маладьыастар, таабырыны барытын таайдыгыт. Аны билигин, сынньана таарыйа «Куруолук уонна куобах» туһунан остуоруйата истиэххэйиң эрэ.

Арай биир тыађа олорбута үһү биир куобах, кини 5 ођолоох эбит. Күһүн буолбут, дьон – сэргэ ођуруот аһын хомуйан, кыстыыр астарын хаһааммытар. Ону куобах билэн, ођолорун батыһыннаран бааһынађа хаппыыста сии барбыт. Ол аһыы турдахтарына, куобах аттыгар биир, куобахха майгынныыр кыыл кэлэн аһыы турар эбит. Ону куобах көрөн ыйыппыт: - Бу эйиигин дьоннор туттулар дуо? Ханнык тыађа олорођун? Онуоха куруолук эппит: Суох, мин дьону кытта бииргэ олоробун диэбит, миэхэ сибиэһэй күөх оту, хаппыыстаны, моркуобу биэрэллэр. Куобах ону истэн, улаханнык дьиибэргээбит. Оччођуна эн көңүл сылдьыбат, аскын бэйэн булуммат, айылђађа туох баарын билбэт эбиккин. Айылђађа сылдьар наһаа үчүгэй, араас сибэккилэр, мастар, күөллэр, талахтар, сир аһа баар. - Онтон тыађа бөрөлөр, саһыллар бааллар диэн дьонум эппиттэрэ. - Оннук, бааллар ол да буоллар, мин түргэнник, сымсатык сүүрэр буоламмын кыһаммаппын. - Онтон мин эн курдук түргэнник сүүрбэппин, бытааммын диэбит куруолук. Кыһын буоллађына аскын хайдах булађын диэн куруолук куобахтан ыйытар. - Кыһын миэхэ ыарахан буолааччы, ол да буоллар, тиит хатырыгын, талах лабаатын кэбийэбин. Кыһын түүм маңан буолар, ол иһин сиэмэх кыыллар миигин булбаттар. - Онтон эн кыһын маңан буолађын дуо? диэн куобах куруолуктан ыйытар: - Суох, мин биир кэминэн сылдьабын, түүм эрэ хойдор, сымнађас, сылаас буолар. Куруолук куобађы көрөн аһынар, уонна этэр – эн миэхэ кэлэр буолаар, аспыттан бэссэр буолуом. Куобах махтанан баран, хара тыатын диэки ођолорун батыһыннаран бара турбут.

Иитээччи: - Дьэ эрэ, ођолоор куобах кими көрсүбүтүй? (куруолугу) Куруолук ханна олорор эбитий? (дьону кытта) Куруолукка туох аһылыгы биэрэллэр эбитий? (хаппыыста, күөх оту, моркуобу) Куруолук кимнээхтэн куттанар эбитий? (бөрөттөн, саһылтан). Аны билигин «Дьиэтэ суох куобахчаан» диэн хамсаныылаах оонньуу оонньуохпут.

Ииээччи: - ођолоор, билигин слайданан куобађы уонна куруолугу көрүөхпүт. Көрүң, куобах ханна олорор эбитий? (тыађа), отон куруолук ханна олорор эбитий? (клеткађа, дьону кытта) саамай сөп, дьоннор кинини көрөллөр эбит, аһаталлар. Онтон куобах аһын бэйэтэ булунар эбит. Куруолук араас өңнөөх буолар эбит (хара, маңан, эриэн, сиэрэй), куобахтан арыый улахан эбит. Куруолук харађа кыһыл уонна сиэрэй, сорох куруолук харађа, ардыгар от күөх буолар, онтон куобах харађа хара. Ођолоор, куруолук уонна куобах туох уратылаахтарый? (Куобах тыа кыыла, онтон куруолук дьиэ кыыла) саамай сөп, туохтара майгынныырый? (быһыылара), (уопсай көрүңнэрэ). Маладьыастар!

Иитээччи: - билигин ођолоор, биһиги куобађы уонна куруолугу уруһуйдуохпут иннинэ илиибитин эрчийиэххэ. Илиини эрчийэр гимнастика «Куобах», «Саллааттар», «Коза», «Үс бухатыыр» уо.д.а.

Иитээччи: - Бу куобах уонна куруолук хартыыналара баар көрүң, бастаан уруһуйдуурга көхсүн уонна иһин (ньолбоһох фигура) оңоробут, онтон төбөтүн (төгүрүк фигура) оңоробут, илиитин, атађын, кутуругун оңоробут. Кулгаађын уһун (ньолбоһох фигура), харађын уонна айађын кыра гына уруһуйдуубут (ођолор уруһуйдуур кэмнэригэр айылђађа сөптөөх музыка тыаһыыр).

Түмүк:

Иитээччи: - бүгүн ођолоор, эһиги тугу биллигит? Айылђа быраабылатын этин эрэ, тыађа сылдьан, бултуур кэмңэ тугу гынабытый? Алгыс диэн тугуй? Куобах уонна куруолук туох уратылаахтарый? Баай Байанай диэн кимий? (ођолор эппиэттэрэ). Иитээччи аналиһа.