1 Праблемы тутэйшасці ў паэзіі ф. Багушэвіча

Вельмі красамоўнае сведчанне пакінуў Яўхім Карскі: «На пытанне: хто ты? просталюдзін адказвае — рускі, а калі ён каталік, то называе сябе каталіком, або палякам; часам сваю радзіму называе Літвой, а то і проста скажа, што ён “тутэйшы” (tutejszy) — мясцовы, канечне процістаўляючы сябе таму, хто гаворыць па-вялікаруску, як прыхадню ў заходнім краі» [6, с. 29].

Тутэйшасць, у пэўным сэнсе была краёвасцю «маўклівай бальшыні» грамадства Беларусі і Літвы, тады як краёвасць вырасла з тутэйшасці, якая ў асяроддзі шляхты спалучалася з усведамленнем належнасці да колішняга Вялікага Княства Літоўскага. Краёвасць і тутэйшасць былі ў сваёй істоце адмысловымі адменнікамі літоўскасці: кожная са сваім станавым «знакам» — шляхоцкім і сялянскім адпаведна. У адрозненне ад пасіянарнай арыстакратыі, якая магла дазволіць сабе вонкавае выяўленне літоўшчыны, сялянская маса захоўвала нутраное ўсведамленне сваёй апрычонасці праз апеляцыю да месца спрадвечнага пражывання.

Сімвалічным пачаткам паўстання руху «беларускага народа» можна лічыць выданне Ф. Багушэвічам вядомае «Дудкі беларускае» («праект для народу, ад імя народу і моваю народу» [7, с. 150]), які разгортваецца з перспектывы прыгнечанага і інтэрпрэтуе свет вачыма «мужыка».

Да канца 19 стагоддзя культурная прастора была полікультурнаю і полілінгвістычнаю, гэта культура не была монанацыянальнай, але была беларускай. Аднак у «слабым беларускім грамадстве» (слабым у значэнні з аслабленаю ідэнтычнасцю і групавой ідэнтыфікацыяй) пры канцы 19 стагоддзя была ўсвядомлена наяўнасць маўклівай большасці — народа. І гэты народ быў вызначаны як беларускі.

Істотна змяняецца змест беларускасці, на месца лакальных супольнасцяў прыходзіць разуменне адзінае нацыі. На народніцкім грунце паўстае праект вызвалення — стварэння сучаснае нацыі, які паступова афармляецца ў культурна-палітычны рух «Адраджэння».

З пачаткам ідэалагічнай кампаніі, інспіраванай цяперашнім кіраўніцтвам беларускай дзяржавы, як афіцыйнымі, гэтак і «апазіцыйнымі» коламі актыўна абмяркоўваюцца складнікі таго, што кожнаму з бакоў хацелася б бачыць у якасці г. зв. «нацыянальнай ідэі». Тым часам за гарачынёю спрэчкі ніхто не наважыўся хаця б дзеля цікаўнасці звярнуцца да з’явы, што папярэднічала беларускаму нацыянальнаму праекту ды доўгі час рэальна замінала яго ўжыццяўленню.

Талент Францішка Багушэвіча люлялі краявіды Ашмяншчыны. Ён нарадзіўся ў 1840 г. у фальварку Свіраны (цяпер на тэрыторыі Літвы) у шляхецкай сям’і. Тут і прайшлі першыя шэсць гадоў жыцця пісьменніка. У Свіранах нарадзіліся браты Уладзіслаў і Валяр’ян, а таксама сястра Ганна. Затым сям’я вяртаецца ў радавую сядзібу Багушэвічаў Кушляны (цяпер Смаргонскі раён). Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны Віленскага краю, якім кіраваў Юры Гіль, ва ўрочышчы Свіраны, на радзіме Багушэвіча зрабіла шмат: усталявалі памятную дошку на адной з хатаў, размешчанай найбольш блізка да таго месца, дзе колісь быў двор Багушэвічаў, скульптуру Мадонны, гранітную памятную табліцу з датай хрышчэння Францішка Багушэвіча ў касцёле суседняй вёскі Рукойні. У блізкай да Свіранаў вёсцы Савічуны цэнтральная вуліца названая імем Багушэвіча, а ў бібліятэцы ёсць цэлы беларускі аддзел. Праўда, гэтага аказалася зусім недастаткова, каб пераканаць тутэйшых людзей у тым, што яны да ўсяго гэтага маюць непасрэднае дачыненне. Так і ўспрымаюцца і помнік, і шыльда, і вуліца як прыкметы віленскага беларускага культурнага жыцця.

Калі б мясцовы, тутэйшы чалавек, сам «адкрыў» Багушэвіча для сваіх — магчыма, стаўленне было б зусім інакшае, а так — нехта прыехаў, прывёз, паставіў, назваў... А ці трэба весці беларускую працу — вядома, трэба. Інакш адкуль тут з’явіцца той мясцовы патрыёт-краязнаўца, які абвесціць тутэйшым, што і Багушэвіч — тутэйшы? Звычайна тутэйшасць як праява этнічнасці процістаўляецца паняццю «нацыі» ды ўважаецца за адну з прычынаў слабасці нацыятворчага працэсу беларусаў у 19 — 20 стст.

Вызначаючы месца тутэйшасці ў стасунку да беларушчыны, прывядзем словы В. Булгакава, якія сталі асноваю беларускага нацыянальнага дыскурсу. Паводле назіранняў даследчыка, азначэнне «тутэйшы» — гэта сярэдняе звяно ў ланцугу паслядоўнай этнакультурнай трансфармацыі (літвін — тутэйшы — беларус): «У “тутэйшым”, выходзячы з дадзенага гарызонту досведу, “памёр” ужо ліцвін, але яшчэ “не нарадзіўся” “беларус”» [8, с. 344].

«Братцы мілыя, дзеці Зямлі-маткі маей! Вам афяруючы працу сваю, мушу з вамі пагаварыць трохі аб нашай долі-нядолі, аб нашай бацькавай спрадвечнай мове, каторую мы самі, да і не адны мы, а ўсе людзі цёмныя «мужыцкай» завуць, а завецца яна «беларускай»» [7, с. 21], — такімі словамі пачынаецца прадмова да зборніка «Дудка беларуская». У ёй аўтар падкрэслівае спрадвечнасць бацькоўскай мовы, якая такая ж «людская і панская, як і французская, альбо нямецкая, альбо і іншая якая». Параўноўваючы Беларусь з «Булгарыяй, Харватыяй, Чэхіяй» і іншымі краінамі, якія «маюць па-свойму пісаныя і друкаваныя» кніжкі і газеты («і набожныя, і смешныя, і слёзныя»), паэт заўважае, што культурны чалавек павінен ведаць іншыя мовы, але найперш «трэба знаць сваю».

Ф. Багушэвіч лічыць нацыянальную мову найважнейшай формай выяўлення духоўнасці народа, раскрываючы ў творах таямніцы душы простага тутэйшага чалавека, яго імкненне да вольнасці, незалежнасці, не хоча, каб душа беларуса стала чужой, падменнай. Паэт з гневам выкрывае тых, хто грэбуе роднай мовай, абыякава ставіцца да лёсу свайго народа, яго культуры і традыцый.

«Шмат было такіх народаў, што страцілі наперш мову сваю, так як той чалавек прад скананнем, катораму мову займе, а потым і зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, — засцерагае паэт, — каб не ўмёрлі!» [7, с. 22], Уздымаючы голас у абарону роднага люду, Ф. Багушэвіч выказвае глыбокую павагу да іншых народаў і іх моў.

Роздум пісьменніка пра грамадскую ролю мастака і мастацтва раскрываецца ў першым вершы зборніка «Мая дудка», дзе пад вобразам дудкі разумеецца творчасць. Лірычным героем верша з’яўляецца мастак, блізкі па сваіх перакананнях і біяграфіі да асобы аўтара. Для іх характэрна еднасць жыццёвай і творчай пазіцый. Герой верша сорак гадоў шчыруе, каб дамагчыся волі свайму народу.

У дасягненні гэтага ён адводзіць значную ролю мастацтву, бо для пісьменніка важна, каб «усім было чутна ад краю да краю». Лірычны суб’ект верша «Мая дудка» збіраецца іграць розныя мелодыі: «як на павітанне і як на вяселле», — аднак дудка не падпарадкоўваецца яму, а «енчыць безумолку». Творца разумее, што далёка не ўсе гатовыя ўспрымаць гэты енк. Масавым чытачам больш даспадобы такая музыка, якая выклікала б радасны ўздым, жаданне павесяліцца. У той самы час мастак лічыць, што творцы павінны найперш паказаць грамадству трагедыю народа:

Штодзень і штоночы

Плач, як мае вочы,

Над народа доляй...

Іграй слёзным тонам

Над народу сконам! [7, с. 23].

Праз верш праходзіць думка, што сапраўднае мастацтва не залежыць ад волі творцы, а вызначаецца ўзроўнем рэчаіснасці, тым, як жыве народ у яго краіне. Лірычны герой верша належыць да тых мастакоў хто гатовы на вялікія ахвяры дзеля абуджэння свайго народа да актыўнага жыцця:

Як крыві не стане,

Тады скончу гранне! [7, с. 25].

Творца ў вершы «Мая дудка» выступае выразнікам дум і спадзяванняў народа, яго абаронцам і абуджальнікам нацыянальнага духу.

Францішак Багушэвіч распачаў свой «Смык Беларускі» неўзабаве пасля таго, як канчаткова склалася «Дудка Беларуская».

Пра «Смык Беларускі» пры Багушэвічавым жыцці ніякіх водгукаў ці рэцэнзій не пісалася. Ва ўсякім разе наша літаратуразнаўства іх яшчэ не засведчыла. Другі Багушэвічаў зборнік пачалі аналізаваць ужо пазней, у нашым стагоддзі. Адным з першых больш-менш грунтоўна яго прачытаў і прааналізаваў Максім Гарэцкі ў сваёй «Гісторыі беларускай літаратуры». Але глыбей за ўсіх зразумеў значэнне другога Багушэвічавага зборніка Алег Лойка, які назваў «Смык Беларускі» новым крокам у развіцці Багушэвічавага таленту.

Пачынаецца зборнік зноў жа з прадмовы аўтара, у якой паэт закранае пытанне беларускай («мужыцкай») мовы, лічыць, што на гэтай мове можна напісаць зусім нядрэнныя рэчы, спадзяецца, што яго справу нехта працягне:

«Граю трошкі на скрыпачцы, ну дык няхай і мая ксёнжачка завецца струмантам якім; вот я і назваў яе «Смык». Смык ёсць, а хтось скрыпку, можа, даробе, а там была «Дудка» — вот і мы зробім музыку, як тыя жыдкі, што на цымбалах іграюць» [7, с. 70].

У вершы «Смык», які тлумачыць назву кнігі, Ф. Багушэвіч заклікае паэтаў не маўчаць, падаваць свой голас «па ўсёй зямлі, гдзе людзі жывуць, гдзе даўней жылі». Паэзія, якая камень ператварае «ў жарству, пясок», павінна заклікаць Людзей да нацыянальнага абуджэння:

Ох, дайце ж мне смык,—

Каб усюды граў!

Хоць бы сам я знік,

Абы голас даў;

Каб той голас чуць

Па усей зямлі,

Гдзе людзі жывуць,

Гдзе даўней жылі! [7, с. 71].

Ідэйным зместам з папярэднім пераклікаецца верш «Не цурайся». Як падкрэслівае яго назва, гэта твор-заклік, адрасаваны панічу-інтэлігенту. Лірычным героем верша з’яўляецца селянін. Ён уступае ў дыялог з прадстаўніком сацыяльных вярхоў. Хоць герой знешне прытрымліваецца прынятага ў той час этыкету, просіць, прыніжае сябе, заклікае быць спагадлівым, фактычна ён усведамляе сваю грамадскую ролю, выяўляе чалавечую годнасць. Селянін патрабуе павагі да сябе з боку паноў, шанавання яго годнасці, папракае, што яго адлучылі ад «розуму вякоў», пазбавіўшы элементарнай пісьменнасці, і не далі выявіцца ў друкаваным слове, праз якое можна данесці свае думкі, свае ідэалы, сваю сутнасць, чым зняць грамадскія канфлікты:

А дзе кніжка для нас, мужыкоў?

Дзе нам розуму столькі набраць? —

Знаем толькі загон ды саху,

I жывём, каб касіць і араць,

Ды жывём мы ў божым страху [7, с. 90].

Калі б вярхі ведалі сутнаснае ў селяніне, паменела б у свеце злосці, няпраўды, недаверу адно да аднаго, больш было б на свеце праўды і менш здрады. Герой верша перакананы, што ён заслугоўвае лепшай долі, чым яе мае, бо сваімі рукамі, сваёй працай корміць увесь свет. Інтэлігенту няма чаго грэбаваць селянінам, бо ўсё, што ён мае, створана ім, а вось паны ўзвалілі на сябе пот тых, хто стварае для іх дабрабыт:

На кашулю глядзіш крывым вокам,

Што у хаце мне бабы пашылі,

Прапацела яна маім сокам,

Цэлы тыдзень яе не памылі...

А твая ж? як той снег, як папер,

I пацеў, хто і ткаў, і бяліў,

I хто шыў, і хто праў... а цяпер

Ты той пот на сябе узваліў [7, с. 90].

Ф. Багушэвіч, абараняючы мужыка, паказвае, як у яго прачынаецца пачуццё ўласнай годнасці, расце пратэст супраць несправядлівасці. Селянін не толькі скардзіцца, але і патрабуе лепшага жыцця, бо ён — стваральнік усіх матэрыяльных каштоўнасцей на зямлі.

Песня «Чаго бяжыш, мужычок?» складзена ў форме дыялогу, яна гучыць як маленькая драма: пытанне — адказ, пытанне — адказ:

Чаго ты п’еш, мужычок?

— Бо і хлеба не еў.

За што ты б’еш, мужычок?

• Бо і сам тое меў.

Нашто ты краў, мужычок?

• Бо свайго не пазнаў.

Чаму ты лгаў, мужычок?

• Бо хтось праўду ўкраў.

Чаму чорны, мужычок?

• Бо ў хаце курыць.

Не праворны, мужычок?

• Бо ўсякі журыць [7, с. 77].

Твораў на іншыя тэмы ў «Смыку Беларускім», як і песняў, дзесяць. Завяршае ж кніжку, як і ў «Дудцы Беларускай», наследванне з Крылова — пераклад яго байкі «Свіння і жалуды». А перад ім — глыбока патрыятычны верш «Свая зямля». У залежнасці ад тэмы вершы Ф. Багушэвіча прасякнуты розным настроем: ад гнеўнага і палымянага да журботнага і шчымліва-пяшчотнага. I ў кожным з іх — любоў, павага, спачуванне простаму чалавеку і адначасова нянавісць да яго эксплуататараў. Раскрываючы ў творах праблему тутэйшасці, аўтар перш за ўсё дбае аб нацыянальным самасцвярджэнні беларусаў.

У канцы 19 — пачатку 20 ст. тутэйшасць з «літоўскасцю» (у форме «краёвасці») мела больш супольнага як з «беларускасцю». Калі для беларускіх дзеячоў тутэйшасць — «вялікае нішто» (Янка Купала) [9, с. 518].

Гэтак Купалаў «свядомы беларус» Янка Здольнік кпіць з гратэскавага «тутэйшага» Мікіты Зноска.

Слова «тутэйшы» ў тлумачальным слоўніку прыводзіцца са значэннем «мясцовы, не прыезджы». Я. Купала ў вершы «Тутэйшы» (1913 г.) ужывае гэта слова з асуджальна-іранічным адценнем. Тутэйшы — гэта чалавек з недастаткова развітай свядомасцю і нясмелымі палітычнымі імкненнямі, беспрынцыповы, пасіўны, скораны духам. Ён не ведае, што добра, а што дрэнна, не помніць нават, як «завуць» яго родны край:

Вось так не то жыву і не жыву,

Сваім, што бачу, не веру вачам,

Што чую — не бяру ў галаву,

I што я знаю — ўжо не знаю сам [10, с. 68].

Тутэйшасць, на думку Я. Купалы, з’яўляецца нацыянальнай бядой, з якой трэба змагацца. У п’есе «Тутэйшыя» (1922 г.), якая знаходзілася пад забаронай больш за паўстагоддзе, выявілася вялікая трывога аўтара за духоўную спадчыну беларускага народа, яго нацыянальную свядомасць. Падкрэсліваючы трагедыйны лад п’есы, Я. Купала назваў яе «трагічна-смяшлівымі сцэнамі».

Падзеі ў п’есе разгортваюцца ў складаны для беларускага народа час – 1918-1920 гг., калі адна акупацыя змянялася другой. Цэнтральнай фігурай у творы з’яўляецца Мікіта Зносак (звычайны выхадзец з вёскі), які пры царызме быў калежскім рэгістратарам — ніжэйшым паводле рангу чыноўнікам. У новых умовах жыцця гэты чалавек забывае сваё паходжанне, мову, радзіму і пачынае жыць па прынцыпе: «Можна мець светапогляд адзін, думаць другое, гаварыць трэцяе, а рабіць чацвёртае» [9, с. 512]. Таму для Мікіты ўсё роўна, пры якой уладзе ён жыве (польскай, нямецкай, царскай, савецкай), хто ён сам (беларус ці не беларус), абы толькі была ежа, вопратка і добрая служба. Палітычная сітуацыя ўплывае нават на імя галоўнага персанажа, які называе сябе то па-польску (Нікіціуш Знасілоўскі), то па-руску (Никитий Зносилов).

У вобразе галоўнага персанажа Я. Купала ўвасобіў тып нацыянальнага нігіліста, здрадніка. Сапраўднае сваё аблічча Мікіта Зносак выяўляе ў час гутарак з настаўнікам Янкам Здольнікам, якога ён з пагардай называе «панам дырэктарам беларускай басоты». Зносак адмаўляе ўсё беларускае, калі гаворыць пра «адзіны непадзельны рускі язык». У п’есе Я. Купала з’едліва і іранічна выкрывае не толькі Зноска, але і іншых тутэйшых: Усходняга і Заходняга вучоных, Спічыні, Насту Пабягунскую, Даму, Папа, Спраўніка, Пана і інш. Вучоныя Усходні і Заходні з’яўляюцца ў п’есе тройчы, у часы крутых паваротаў гісторыі, змены ўлады. Адзін другому яны спрабуюць даказаць, што тэрыторыя Беларусі належыць або да Расіі, або да Польшчы. Згаджаюцца вучоныя толькі ў адным: Беларусь не можа быць самастойнай. Вобразамі вучоных аўтар імкнецца паказаць згубны ўплыў на людзей невуцтва, псеўдавучонасці, нацыянальнага нігілізму.

Усіх герояў мінскай «брахалкі» можна назваць кампаніяй учарашніх гаспадароў жыцця, якіх бурлівыя падзеі выкінулі на сметнік гісторыі. Шукаючы цёплага месца пад сонцам, імкнучыся да асабістай нажывы, яны адракліся ад сваёй мовы, роднай зямлі, нават ад саміх сябе. Такія «тутэйшыя» выклікаюць не толькі насмешку, непрыязнасць, але і жаль, горыч, пакутлівы роздум аб тым, што хвароба «тутэйшасці» не вылечана і сёння. Мы настолькі звыкліся з ёй, што не заўважаем, як ганьбіцца беларуская культура, забываецца родная мова. Я. Купала ў п’есе як бы прарочыў гэту хваробу і той час, калі зноскі і спічыні стануць прадвызначаць лёс бацькаўшчыны.

П’еса застаецца надзвычай актуальнай і ў нашы дні. Выкрываючы прыстасавальніцтва, лжывасць, здрадніцтва, псеўдавучонасць, яна вучыць праўдзе, выхоўвае пачуццё нацыянальнай гордасці, высокай чалавечай годнасці.

Цікава, што тутэйшыя па-за звычайным атаясамленнем сябе з пэўным вызнаннем (праваслаўны — рускі, каталік — паляк) неахвотна, нібы не жадаючы раскрывацца перад чужынцамі, нярэдка называюць сябе літвінамі.

Такім чынам, тутэйшы — гэта не той, у кім памёр ужо літвін, а скарэй той, у кім насуперак асіміляцыі яшчэ захоўвалася натуральнае адчуванне свайго месца і сваёй зямлі. Ф. Багушэвіч праз разуменне тутэйшасці даводзіў да беларусаў сімвалічны пачатак паўстання руху «беларускага народа».