Тэма 15 дзеепрыслоўе. Утварэнне I ўжыванне

Д з е е п р ы с л о ў е — асобая нязменная форма дзеяслова, якая абазначае дадатковае дзеянне і паясняе дзеяслоў-выказнік. Напрыклад: Дарога знікла з вачэй, не дайшоўшы да гасцінца, абапал якога стаялі парадзелыя бярозы. Дзеепрыслоўе не дайшоўшы абазначае дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае дзеянне,выражанае дзеясловам-выказнікам (знікла кал і? — не дайшоўшы да гасцінца).

Дзеепрыслоўі маюць прыметы і дзеяслова, і прыслоўя.

Дзеепрыслоўі ўтвараюцца ад дзеяслоўных асноў, захоўваюць іх лексічнае значэнне: чытаць — чытаючы, апрануцца — апрануўшыся, заўважыць — заўважыўшы;

     маюць граматычныя прыметы дзеяслова: бываюць закончанага і незакончанага трывання (яно залежыць ад трывання ўтваральнага дзеяслова); будаваць дом — будуючы дом, пабудаваць школу — пабудаваўшы школу; несці кнігі — носячы кнігі, прынесці сшыткі — прынёсшы сшыткі;

    могуць быць незваротныя і зваротныя: прывітаць настаўніка — прывітаўшы настаўніка, прывітацца з таварышам —прывітаўшыся з таварышам, вяртаць кнігі — вяртаючы кнігі, вяртацца са школы — вяртаючыся са школы.

     Дзеепрыслоўі захоўваюць кіраванне таго дзеяслова, ад якога ўтвораны: прачытаць апавяданне — прачытаўшы апавяданне, атрымаць падручнікі — атрымаўшы падручнікі; да дзеепрыслоўяў, як і да дзеясловаў, могуць прымыкаць прыслоўі, якія паясняюць іх: слухаць уважліва — слухаючы ўважліва, зрабіць старанна — зрабіўшы старанна.

Дзеепрыслоўі маюць і прыметы прыслоўяў: не змяняюцца, прымыкаюць да дзеяслова і выконваюць сінтаксічную ролю акалічнасці: Спіць, стаіўшыся, вецер ля імшарнай крыніцы. (М. Т.) Мароз — штукар і жарты любіць, не раз, штукуючы, загубіць таго, хто ў рукі пападзецца. (К-с)

Дзеепрыслоўе найчасцей ужываецца з паясняльнымі словамі, утвараючы разам з імі дзеепрыслоўны з в а р от, які ў сказе з'яўляецца адным членам сказа — адасобленай акалічнасцю спосабу дзеяння, прычыны, часу, умовы і інш. У сіняй смузе вырысоўваліся, зліваючыся ў суцэльнае хвалістае мора, белыя аблачынкі квецені. (Хадк.) — дзеепрыслоўны зварот выконвае ролю адасобленай акалічнасці спосабу дзеяння (вырысоўваліся як? — зліваючыся ў суцэльнае хвалістае мора). Нават страціўшы зрок, абыду я паўсвету, а да родных мясцін шлях заўсёды знайду. (Бр.) — дзеепрыслоўны зварот з'яўляецца адасобленай акалічнасцю ўмовы (абыду калі?, пры якой умове? — нават страціўшы зрок).

Дзеепрыолоўныя звароты, незалежна ад іх месца ў сказе, адасабляюцца і на пісьме выдзяляюцца коскамі: Алесь трохі пастаяў, пазіраючы ўслед брату, а потым павярнуў назад, калі-нікалі аглядаючыся на Сцёпку. (К-с) Вярнуўшыся ў пакой, Апейка пастаяў каля акна, пазіраючы на аснежаны пляц Волі. (I. М.)

                    АЛЕ!Адзіночнае дзеепрыслоўе, якое стаіць у канцы сказа і адказвае на пытанне     як?, не выдзяляецца ў вымаўленні інтанацыяй і паўзай, а на пісьме-коскай:

Ён сядзеў (як?) нахіліўшыся (нельга: што робячы?)

Існуюць пэўныя правілы ўжывання дзеепрыслоўяў.

У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне той самай асобы ці прадмета, што ўтварае дзеянне, названае дзеясловам-выказнікам, да якога гэта дзеепрыслоўе адносіцца: Адышоўшы з паўвярсты, Сцёпка яшчэ раз назад азірнуўся, спыніўся. (К-с) Буслы падымаліся высока ў неба і доўга-доўга кружыліся пад аблокамі, выпрабоўваючы сілу сваіх крылаў. (К-с) Дрэвы раскідвалі свае галіны, як крылы, нібы збіраючыся паляцець. (I. М.)

Нельга ў адным сказе ўжываць дзеепрыслоўе і дзеяслоў-выказнік, якія абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў; такія сказы сэнсава і граматычна няправільныя, гэта парушэнне літаратурнай нормы. Ня-правільная, напрыклад, будова такога сказа: Ідучы дадому са станцыі, у яго часам з'яўлялася жаданне хутчэй зноў вярнуцца туды, бо дзеяслоў-выказнік з'яўлялася адносіцца да дзейніка жаданне, а дзеепрыслоўе да гэтага дзейніка не адносіцца, абазначае дзеянне асобы (ён ішоў). Сказ можна перабудаваць так: Ідучы дадому са станцыі, яму часам хацелася хутчэй зноў вярнуцца туды. Калі ён ішоў са станцыі, у яго часам з'яўлялася жаданне хутчэй зноў вярнуцца туды. Патрабуе перабудовы і такі сказ: Пераглядаючы гэтыя здымкі, успамінаюцца мае аднакласнікі. Дзеяслоў-выказнік успамінаюцца адносіцца да дзейніка аднакласнікі, а дзеепрыслоўе пераглядаючы абазначае дзеянне другой асобы. Можна сказаць так: Калі пераглядаю гэтыя здымкі, успамінаюцца мае аднакласнікі. Пераглядаючы гэтыя здымкі, успамінаю маіх аднакласнікаў.

У сказе можа ўжывацца не адно, а  некалькі  дзеепрыслоўяў     (з паясняльнымі словамі і без іх), якія адносяцца да аднаго дзеяслова-выказніка і абазначаюць дзеянні той самай асобы ці прадмета: Налюба-ваўшыся баравікамі, Лабановіч не спяшаючыся прыступіў да збору. (К-с) Лісточкі на дрэвах быццам прыхарошваліся, выпростваючыся і вызваляючыся ад ранішняй расы. (Бр.)

У абагульнена-асабовых сказах асноўнае і дадатковае дзеянні, абазначаныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, таксама адносяцца да адной асобы, але яна ўяўляецца абагульнена — як любы, кожны (у такіх выпадках можна ўставіць займеннік ты): Не хваліся сеўшы, а хваліся з'еўшы. (Прык.) Гуляючы, розуму не прыдбаеш. (Прык.)

 

Заданне 1. Зрабiце пераклад на беларускую мову, утварыяшы ад дзеясловая дзеепрыслояi закончанага i незакончанага трывання.

Узор. Касіць траву – косячы траву, зрабіць справу – зрабіўшы справу.

Зачитывать отчёт, принимать решение, объявлять перерыв, собирать документы, анализировать факты, писать объяснительную записку, составлять протокол, списывать имущество, ссылаться на статью, осуществлять руководство, пад’язджаць да лесу, сустрэў сябра, радуюцца сустрэчы, нясуць сумкі, апранае паліто, сядзяць на траве, селі на траву, сказаў пару слоў, разгарнуў паперку, глядзець убок, хутка ідуць, страсаюць з галін, спяваюць песні, узышлі на пагорак, дапісаў ліст, гучна засмяяцца, выходзіць з двара, мінае нас, пасадзіў дрэва, напрацаваліся за дзень.

Заданне 2. Выпішыце спачатку сказы з адзіночнымі дзеепрыслоўямі, затым – з дзеепрыслоўнымі зваротамі.

1. Над ракою, туш..чы маланкі ў вадзе, нізка плывуць хмары. 2. Выгінаючы шыі, коні струнілі нагамі, ледзь не становячыся на дыбы ад нацягнутых лейцаў. 3. Жнучы, яна стамлялася з кожным днём усё болей. 4. Ззаду ўсіх, не спяшаючыся, ішла ў затаёным роздуме старая кабета. 5. Валя хвалявалася, падымаючыся па крутых сходах і прыглядаючыся да нумарацыі кватэр. 6. Наўкола, чакаючы, сядзелі хлопцы. 7. Аўсееў неяк паныла маўчаў, стоячы побач і ўслухоўваючыся ў адзнакі далёкага бою. 8. Пад нагамі, перамешваючыся, самотна шорхаў снег. 9. Баец выпусціў з рук вінтоўку і, абцярушваючы рукамі мокрую зямлю, споўз на дно акопа. 10. Жоўтае цьмянае святло трымцела на карцінах, дзіўна ажыўляючы цёмныя вобразы на іх.

Заданне 3. Перакладзіце сказы з рускай мовы на беларускую. Звяртайце ўвагу на асаблівасці перакладу дзеепрыслоўяў.

I. 1. Народное хозяйство страны, являясь продуктом исторического развития, формируется в итоге углубления общественного разделения труда и обобществления производства. 2. Небольшая девальвация сохраняет опасность повторного снижения валютного курса, способствуя валютной спекуляции. 3. Сначала евро будет обращаться в межбанковской европейской системе, заменив национальные валюты во всех расчетах к середине 2002 г. 4. Наиболее перспективные отрасли национальной экономики, получив привилегии в виде притока иностранного капитала и доступа к современным технологиям, модернизируются и впоследствии становятся высокорентабельными. 5. Рассыльный снимает заказ с компьютера и, переписав на специальный бланк, относит его брокеру в торговый зал. 6. Брокер, получив приказ, подходит к специалисту, который всегда обязан покупать и продавать ценные бумаги, и совершает сделку.

II. 1. Пик инфляции, судя по всему, мы еще не прошли, а темпы ее таковы, что можно уже говорить о гиперинфляции. 2. На Московской нефтяной бирже верят во фьючерс и готовятся к нему, не теряя времени. 3. Фьючерс, судя по опыту иностранных товарных фирм, возможен только при свободных ценах на товары. 4. Сегодня перед Беларусью стоят десятки проблем, не решив которые невозможно реформировать ее экономику. 5. Никакие посулы, что зарубежные инвесторы, придя полными хозяевами, научат нас культурно хозяйствовать, сейчас, по-видимому не сработают.

ТЭМА 16

ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ СТЫЛІ

СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ.

ПУБЛIЦЫСТЫЧНЫ СТЫЛЬ I ЯГО АСАБЛIВАСЦI

Нацыянальная беларуская мова мае дзве асноўныя формы існавання — вусную і пісьмовую. Вусную форму мовы выкарыстоўваюць пры непасрэдных моўных кантактах: у гутарцы, дыскусіі, дамашніх абставінах, выступленнях, на радыё і тэлебачанні. Вусная мова — з’ява, багатая інтанацыяй, эмацыянальнасцю, пачуццямі. Пісьмовая мова — гэта зрокавае ўспрыняцце тэксту: чытанне, запамінанне, завучванне матэрыялу. Абедзве формы існавання з’яўляюцца функцыянальна разнастайнымі, універсальнымі, абслугоўваюць рознабаковыя сферы грамадскай дзейнасці.

Функцыянальны стыль мовы — (ад лац. stilus — палачка для пісьма) разнавіднасць звязнага маўлення, якая абслугоўвае асобную сферу зносін (бытавую, эстэтычную, палітычную, навукова-адукацыйную, справаводчую) і кантралюе адбор моўных сродкаў адпаведна зместу, мэце выказвання і ўмовам зносін. З улікам моўных зносін функцыянальныя стылі падзяляюцца на кніжныя (навуковы, афіцыйна-справавы, публіцыстычны) і гутарковы. Кожнаму стылю мовы характэрны свае ўмовы зносін, задачы і функцыі маўлення, моўныя сродкі і адметныя рысы.

Публіцыстычны стыль рэалізуецца ў сродках масавай інфармацыі (газетах, часопісах, на радыё і тэлебачанні), грамадскай літаратуры, палітычных выступленнях, прамовах і г.д. Выконвае дзве асноўныя функцыі: інфармацыі і ўздзеяння. Па-першае, менавіта з крыніц публіцыстычных сродкаў мы чэрпаем навіны паўсядзённага жыцця, становімся сведкамі сусветных падзей, аналізуем палітычны і эканамічны стан. Па-другое, адчуваем пастаяннае ўздзеянне, таму што публіцыстычны стыль прызваны актыўна ўмешвацца ў грамадскае жыццё, крытыкаваць, агітаваць, выхоўваць.

Мова публіцыстыкі вызначаецца прысутнасцю абстрактнай і грамадска-палітычнай лексікі, спецыфічных спалучэнняў (гуманітарная дапамога, зялёная вуліца, свабода слова, нацыянальная самасвядомасць, сілавыя ведамствы, бюджэтная сфера дзейнасці). Часткова ўводзяцца і вобразныя сродкі мовы, якія дапамагаюць выказаць настрой, пачуцці (другі хлеб, незгасальны агонь, крыніцы фінансавання). Сустракаюцца і ўстойлівыя выразы, шаблонныя спалучэнні: важнае (вялікае) значэнне, пэўныя зрухі, на дадзеным этапе, нязменна служыць, зрушыць з месца, умацаваць пазіцыі.

Публіцыстычны стыль мовы можна лічыць універсальным, таму што ў ім сустракаюцца элементы іншых функцыянальных стыляў. Публіцыстычная мова павінна быць правільнай, узорнай, разнастайнай, таму што толькі такую мову СМІ, асобнага журналіста, палітычнага дзеяча захочацца пачуць, пачытаць, успрыняць.

Заданне 1. Прачытайце наступныя азначэнні стылю, якія падаюцца энцыклапедычнымі слоўнікамі, і ахарактарызуйце іх. У чым заключаецца адрозненне паміж імі?

1. Сукупнасць прыкмет, якія характарызуюць мастацтва пэўнага часу і напрамку з боку ідэйнага зместу мастацкай формы. Гатычны стыль. Стылі ў жывапісе.

2. Моўныя сродкі, характэрныя для якога-небудзь пісьменніка або літаратурнага твора, жанру, напрамку; сукупнасць прыёмаў выкарыстання такіх сродкаў. Стыль Коласа. Газетны стыль.

3. Метад, характар якой-небудзь работы, дзейнасці. Стыль работы. Плаваць стылем “брас”.

4. Манера паводзіць сябе, гаварыць, адзявацца і пад. Модны стыль. Спартыўны стыль. (ТСБМ)

Заданне 2. Прачытайце тэксты, вызначце іх стыль. Ахарактарызуйце моўныя асаблівасці кожнага тэксту. Якія з тэкстаў можна аднесці да апісання, апавядання ці разважання?

1. Маса — 1. Колькасць рэчыва ў якім-небудзь прадмеце, а таксама само рэчыва, з якога складаецца прадмет. 2. У фізіцы: велічыня, якой вымяраецца колькасць рэчыва ў целе. 3. Бясформеннае рэчыва, вадкая або паўвадкая сумесь. 4. Вялікая колькасць, мноства чаго-небудзь. 5. Шырокія слаі працоўных; народ. (А.Я. Баханькоў, І.М. Гайдукевіч, П.П. Шуба)

Беларускія вучоныя

Беларускія вучоныя, дзеячы культуры ўнеслі свой уклад у развіццё многіх галін навукі, асабліва матэматыкі, фізікі, хіміі, геаграфіі, фізіка-тэхнічных навук і інш. Меліся дасягненні ў развіцці літаратуры і мастацтва. Перш за ўсё ў іх знайшло адлюстраванне духоўнае жыццё грамадства, звесткі аб якім складаюць важную каштоўнасць для гісторыі. У творах пісьменнікаў і мастакоў знайшлі адлюстраванне праўдзівыя старонкі жыцця грамадства, думкі і імкненні людзей. (паводле У.Н. Сідарцова)

2. Загадваю:

   1. Адказным выканаўцам работ на аб’екце прызначыць прараба Кальчэўскага Л. І.

   2. ВТА забяспечыць аб’ект нарматыўна-тэхнічнай і іншай дакументацыяй, неабходнай для правядзення работ.

   3. Аддзелу забеспячэння, згодна з заяўкамі прараба, забяспечыць пастаўку матэрыялаў для бесперапыннага працэсу работ.

   4. Інжынеру па ахове працы Шумскаму А.Р. забяспечыць ахову працы і тэхніку бяспекі вядзення работ.

   5. За арганізацыю і своечасовае выкананне задання да 12 чэрвеня 2004г. прызначыць адказным галоўнага інжынера прадпрыемства Ганчарова А.П.

   6. Кантроль за выкананнем дадзенага загаду пакідаю за сабой. (З дакументаў)

Заданне 3. Прааналізуйце артыкул з газеты (на выбар). Якія сінтаксічныя канструкцыі тут пераважаюць? Якія сказы па мэце выказвання выкарыстоўваюцца? Ці прысутнічаюць устойлівыя спалучэнні