Сацыяльна-эканамічнае развіцце ў к.18 – п.п.19стст.

Пачатак фарміравання новых адносін у памешчыцкіх і сялянскіх гаспадарках.

Да пачатку XIX ст. Расійская імперыя, у складзе якой апынуліся беларускія землі, ператварылася ў адну з мацнейшых дзяржаў свету. Яе тэрыторыя складала 16,8 млн км². Насельніцтва краіны ўзрасло амаль у 2 разы – з 19 млн у 1762 да 36 млн у 1792 г. Павялічыліся эканамічныя рэсурсы, што спрыяла пашырэнню ўсерасійскага рынку. Між тым Расія ў адрозненне ад вядучых дзяржаў Еўропы яшчэ заставалася феадальнай краінай і далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі прадоўжыла існаванне феадальнай гаспадаркі і затрымала зараджэнне капіталістычных адносін як на вёсцы, так і ў горадзе.

Як вядома, яшчэ ў апошнія гады існавання Рэчы Паспалітай большасць беларускіх сялян належала магнатам. Пасля далучэння края да Расіі значэнне памешчыцкага сектара ўзмацнілася, бо Кацярына II раздарыла рускім ваенным і чыноўнікам у прыватнае валоданне велізарную колькасць сялян. 3 Брэсцкай эканоміі 6927 душ атрымаў А.В.Сувораў, 5718 А.П. Румянцаў і г.д. Усяго ва ўласнасць рускім памешчыкам было раздадзена 208 550 душ беларускіх сялян (чацвёртая частка ўсяго насельніцтва Беларусі). Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што калі мясцовая шляхта прысягала расійскай кароне, то захоўвалася недатыкальнасць раней існуючага землеўладання.

Свавол памешчыкаў у беларускай вёсцы пасля вайны 1812 г. рэзка ўзмацніўся. Калі раней сяляне прыцягваліся на два дні прымусовай работы на свайго магната, то цяпер – на ўсе шэсць, а то і сем. Непасільным ярмом беларускіх губерняў сталі падаткі, якія збіраліся тут асігнацыямі, як падушны падатак на астатняй тэрыторыі Расіі, і залатой і сярэбранай манетай, што было ў 4 – 5 разоў даражэй. Так падрывалася мясцовая гаспадарка.

Беларусь адносілася да рэгіёнаў, дзе панавала буйнапамеснае дваранскае землеўладанне. Напярэдадні рэформы 1861 г. у руках памешчыкаў было сканцэнтравана каля 12 млн дзесяцін (70 % зямлі), і толькі звыш 4 млн. дзесяцін (прыблізна 27 %) знаходзілася ў карыстанні больш як 1млн. прыгонных сялян. Князю Вінтгенштэйну, напрыклад, належала 500 тыс. дзесяцін зямлі і 60 тыс. сялян, князям Радзівілам – 150 тыс. дзесяцін зямлі і 40 тыс. прыгонных. Памешчыкі Патоцкія ў Мінскай губерні валодалі 200 тыс. дзесяцін. Такую ж колькасць зямель меў князь Паскевіч у Магілёўскай губерні. У Гомельскім маёнтку Румянцава налічвалася 13 фальваркаў, 28 тыс. прыгонных, 60 тыс. дзесяцін ворнай зямлі.

У такіх гаспадарках меліся значныя магчымасці для стварэння шматгаліновай вытворчасці і павышэння таварнасці, арганізацыі прамысловай апрацоўкі прадукцыі земляробства і жывёлагадоўлі. Аднак землеўласнікі-магнаты рэдка выкарыстоўвалі іх. Больш таго, перавага аддавалася стварэнню сярэдніх па велічыні маёнткаў з колькасцю прыгонных ад 200 да 500 чал., якія здаваліся ў арэнду. Большасць памешчыкаў прытрымлівалася старых парадкаў традыцыйнай трохпольнай сістэмы з перавагай пасеваў збожжавых культур і выкарыстоўвала прымітыўную тэхніку, Рост таварнасці такіх гаспадарак ішоў галоўным чынам за кошт павелічэння паншчынных павіннасцяў сялян.

Пераважная большасць памешчыцкіх сялян мела сваю гаспадарку і карысталася зямельным надзелам з умовай выканання павіннасцяў. Невялікую групу (каля 30 %) складалі дваровыя сяляне, якія не вялі сваёй гаспадаркі, працавалі на памешчыцкім двары і знаходзіліся на натуральным утрыманні. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губернях пераважала сялянскае падворнае землекарыстанне, а ў Віцебскай і Магілёўскай – абшчыннае.

У першай палове XIX ст. трохпольная сістэма земляробства стала паўсюдна пануючай і ў сялянскай гаспадарцы. Як і раней, зямля ўзворвалася драўлянай сахой з жалезным наканечнікам і разрыхлялася ў большасці выпадкаў таксама драўлянай бараной. Ураджайнасць збожжавых была ў сярэднім сам-3, бульбы – сам-6.

Памер надзелаў памешчыцкіх сялян неаднолькавы. У Магілёўскай губерні і ў паўночна-ўсходніх раёнах Віцебскай ён складаў у сярэднім 8 – 10 дзесяцін на гаспадарку, радзей – 7 – 12. У Мінскай губерні сярэдні надзел быў роўны 10 – 12 дзесяцінам, хаця існавалі надзелы і па 5 – 7 і па 16 – 20 дзесяцін. На сялянскую гаспадарку звычайна прыходзілася два валы або адзін конь, 1 – 4 авечкі і свінні, многія трымалі кароў.

Імкнучыся павысіць інтэнсіўнасць сялянскай працы, памешчыкі павялічвалі колькасць паншчынных дзён у тыдзень, устанаўлівалі дзённыя заданні-ўрокі. Нормы ўрочнай работы былі выключна высокімі. Сяляне іх не паспявалі выконваць, таму павінны былі або выстаўляць двайную рабочую сілу, або працаваць у вольныя ад баршчыны дні. Акрамя паншчыны на іх накладваліся шматлікія дадатковыя павіннасці (будаўніцтва, дарожныя, вартавыя работы). Самай цяжкай формай прыгонніцкай эксплуатацыі была шырока распаўсюджаная на Беларусі аддача сялян падрадчыкам па кантрактах на сплаўныя, будаўнічыя і зямельныя работы на працяглы перыяд.

Цяжкім было становішча і аброчных сялян. Яны, акрамя аброку, які складаў у сярэднім 20 – 80 руб. у год (дарэчы, карова каштавала 12 – 18 руб.), нароўні з баршчыннымі сялянамі плацілі даніну і выконвалі дадатковыя павіннасці ў маёнтках. Становішча аброчных сялян у параўнанні з паншчыннымі аблягчалася толькі тым, што над імі не было дзённага нагляду памешчыкаў; яны карысталіся адноснай свабодай у размеркаванні свайго часу, мелі магчымасць на пабочныя заробкі.

Трэба мець на ўвазе і тое, што на Беларусі былі шырока распаўсюджаны так званыя зямельныя сервітуты. Сервітуты давалі сялянам права праезду, карыстання сенажацямі, ляснымі ўгоддзямі, выпасу жывёлы, рыбнай лоўлі і інш. Усё гэта на пэўных умовах было значнай падмогай у гаспадарцы сялян, таму яны былі зацікаўлены ў захаванні сваіх сервітутных правоў.

Паказчыкам заняпаду сельскай гаспадаркі ў 50-я гг. XIX ст., цяжкага становішча сялян з’явіўся няспынны рост нядоімак дзяржаўных падаткаў. Да 1856 г, па даных міністра ўнутраных спраў, дзяржаўныя даўгі і нядоімкі па памешчыцкіх маёнтках у губернях Беларусі склалі да 8 млн руб. (з агульнай сумы даўгоў і нядоімак па Расіі ў 23 млн руб.).

Такім чынам, як для памешчыцкай, так і для сялянскай гаспадаркі былі характэрны традыцыйныя прыгонніцкія формы гаспадарання. Аднак, нягледзячы на гэта, капіталістычныя рыначныя элементы пранікалі як у тую, так і ў другую гаспадарку, асабліва ў другой чвэрці XIX ст. Гэта выявілася перш за ўсё ў імкненні дваран павысіць даходнасць сваіх гаспадарак дзякуючы прымяненню ўдасканаленых сельскагаспадарчых машын, працы наёмных рабочых, увядзенню травасеяння і шматпольных севазварртаў. Мінскі губернатар у справаздачах за 1841 – 1844 гг. пісаў аб пакупцы некаторымі памешчыкамі сельскагаспадарчых машын, пасевах траў, найме рабочай сілы. Памешчык Любанскі (Віленскі павет) у сваёй гаспадарцы трохполле замяніў на шматполле.

У буйных маёнтках усё часцей выкарыстоўваліся малатарні, веялкі, сечкары, радзей – сеялкі, жнейкі, жалезныя плугі і бароны. Памешчыкі пачалі пераводзіць з баршчыны на аброк сваіх прыгонных сялян, якія потым наймаліся да іх на працу за пэўную плату. Так, Іяхім Храптовіч уладар маёнтка Шчорсы (Навагрудскі павет Гродзенскай губерні) яшчэ ў XVIII ст. адмовіўся ад баршчыннай працы і толькі ў час збору ўраджаю ў дапамогу вольнанаёмным батракам прыцягваў прыгонных за пэўную плату. Пры гэтым ён меў уласны інвентар і рабочую скаціну і адным з першых перайшоў на шматполле.

На шматполле пачалі пераходзіць не толькі магнаты, але і сярэдняга дастатку дваране. Так, у 1827 г. такую форму севазвароту ўвёў у сябе памешчык Ашмянскага павета Віленскай губерні Карчэўскі, у якога было 11 двароў сялян, а фальваркавай зямлі 80 дзесяцін. Нягледзячы на тое, што Карчэўскі захаваў у сябе баршчыну, яго гаспадарка па сутнасці была жывёлагадоўчай фермай, прадукцыя якой прызначалася ў першую чаргу для рынку.

Прапагандай перадавых метадаў земляробства і жывёлагадоўлі займалася Беларускае Вольнае эканамічнае таварыства, што існавала ў 1826 – 1841 гг. у Віцебску. У 1848 г. у маёнтку Горы-Горкі Магілёўскай губерні быў адкрыты першы ў Расійскай імперыі земляробчы інстытут. Акрамя сельскагаспадарчай працы сяляне ўсё больш займаліся промысламі, вялі гандаль. Сярод іх паглыблялася маёмаснае расслаенне: вылучаліся заможныя сяляне.

Увядзенню шматполля, паляпшэнню парод жывёлы, распаўсюджванню травасеяння і ўжыванню машын перашкаджала танная праца прыгонных сялян. Новая тэхніка патрабавала кваліфікаваных работнікаў, высокай якасці працы, а гэтага ва ўмовах прыгонніцтва дабіцца было вельмі складана. Памешчыкі ж не жадалі адмаўляцца ад таннай рабочай сілы. Спробы спалучыць прыгонную працу з патрабаваннямі растучага ўнутранага і знешняга рынку не прыносілі станоўчых вынікаў.

Абвастрэнне крызісу феадальна-прыгонніцкай сістэмы накладвала адбітак і на сялянства, якое ў сярэдзіне 30-х гг. XIX ст. складала амаль 90 % усяго насельніцтва Беларусі. Нагадаем, што ў 1858 г. сялян было 3307 тыс. чалавек. Каля 70 % іх належала памешчыкам.

Аднак факты прымянення наёмнай рабочай сілы і аграрных удасканаленняў, увядзенне шматпольных севазваротаў і пасеваў кармавых культур насілі ў асноўным адзінкавы характар і не прывялі да істотных перамен у арганізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці нават асобных маёнткаў. Меры па перабудове памешчыцкай гаспадаркі амаль не кранулі агратэхнічнай базы асноўных работ на вёсцы (ворыва, угнаенне зямлі, пасевы, уборка ўраджаю). Гэта тлумачыцца тым, што памешчыцкая зямля апрацоўвалася інвентаром і цяглавай сілай прыгонных сялян. Асноўная маса памешчыкаў лічыла прыгоннае права падмуркам рацыянальнай гаспадаркі і не збіралася ад яго адмаўляцца.

Прадвесцем распаду старога эканамічнага механізму стаў рост вытворчасці хлеба памешчыкамі на продаж. Узрастаючы попыт на хлеб у Заходняй Еўропе ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст., павелічэнне ёмістасці ўнутранага рынку выклікалі хуткі рост таварнасці памешчыцкіх гаспадарак. Памешчыкі, асабліва ў Гродзенскай і Мінскай губернях, хутка пашыралі ворную зямлю за кошт сялянскіх угоддзяў. У 30 – 40-я гг. каля 70 – 80 % усіх прыбыткаў паступала ад продажу сельскагаспадарчых прадуктаў, галоўным чынам збожжа, гарэлкі і спірту. Прыбытак ад продажу гарэлкі і спірту складаў палову, а часам і больш памешчыцкіх прыбыткаў. Астатняя іх частка прыпадала на паступленні ад аброку, арэнды млыноў і г.д.

У сувязі з патрабаваннямі рынку ў першай палове XIX ст. вызначаецца спецыялізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці па асобных рэгіёнах Беларусі. Так, у Віцебскай і паўночных паветах Віленскай, Мінскай і Магілёўскай губерняў складваўся раён ільна-, і бульбаводсгва. Развядзенне бульбы ў Беларусі пачалося ў канцы XVIII ст. на памешчыцкіх агародах, а больш шырока распаўсюдзілася ў 20 -30-я гг. XIX ст. У сярэдзіне стагоддзя бульбай засявалася каля 4 % зямлі на сялянскіх надзелах. Увядзенне ў севазварот бульбы садзейнічала пераходу ад трох- да чатырохполля.

3 канца 30-х гг. пачалося вырошчванне ў якасці таварнай культуры цукровых буракоў. Найбольш буйныя цукраварныя заводы дзейнічалі ў маёнтках Скірмунта (Парэчча Пінскага павета), Вітгенштэйна(Карэлічы Навагрудскага павета), Паскевіча (Гомель). У сярэдзіне 40-х гг. у памешчыкаў Беларусі было 8, а ў канцы 50-х – 16 цукраварных заводаў.

Адным з важных напрамкаў спецыялізацыі многіх памешчыцкіх гаспадарак, асабліва на Гродзеншчыне, стала танкарунная авечкагадоўля. На пачатку 40-х гг. XIX ст. на Беларусі налічвалася 600 тыс. авечак. Для іх гадоўлі пашыраліся пасевы кармавых культур, пгго станоўча ўплывала і на севазварот. На малочна-мясной жывёлагадоўлі ў 40 – 50-я гг. спецыялізаваліся толькі асобныя памешчыцкія гаспадаркі, перш за ўсё тыя, што мелі вінакурныя заводы.

Такім чынам, развіццё таварна-грашовых адносін, павелічэнне патрэб у сельскагаспадарчай прадукцыі на ўнутраным і знешнім рынку выклікалі ў памешчыкаў Беларусі імкненне ўзнімаць прадукцыйнасць сваіх гаспадарак, вырабляць больш таварнай прадукцыі.

Нягледзячы на ўсе перашкоды, якія стварала прыгонная сістэма, сялянская гаспадарка таксама паступова звязвалася з рынкам. На базары і кірмашы сяляне прывозілі з навакольных вёсак сваю прадукцыю. У той жа час гандлёвыя сувязі сельскай гаспадаркі насілі аднабаковы характар, бо сяляне куплялі няммога, галоўным чынам соль і жалезныя вырабы, паколькі амаль усе выручаныя ад продажу грошы ішлі на ўплату памешчыцкіх і дзяржаўных падаткаў. Сялянская гаспадарка ў асноўным заставалася натуральнай.

Тым не менш у некаторых сялянскіх гаспадарках былі ўжо веялкі, малацілкі і іншыя машыны. Другім вельмі важным паказчыкам змяненняў, што адбываліся на вёсцы, былі пасевы кармавых траў. Некаторыя сяляне пасля пераходу на чынш пачалі асушаць балоты, набываць лепшае насенне для пасеву, ужываць на ўгнаенне і торф. Усё гэта садзейнічала інтэнсіфікацыі сельскагаспадарчай вытворчасці і ў рэшце рэшт працэсу расслаення сялянства.

Сялянская дыферэнцыяцыя была больш глыбокай у заходняй і цэнтральнай частках Беларусі, чаму спрыяла падворнае землекарыстанне. Сярод сялян, галоўным чынам аброчнікаў, выдзяляліся заможныя. Некаторыя з іх арандавалі корчмы, млыны, займаліся дробным гандлем. Але такіх сялян у гэтых рэгіёнах Беларусі ў параўнанні з цэнтральнымі губернямі Расіі было вельмі мала.

Сведчаннем пранікнення капіталізму ў вёску былі і адыходныя промыслы сялян. Адыход быў звязаны з сезоннымі, сплаўнымі і земляробчымі работамі. Вялікая колькасць сялян працавала ў 50-я гг. на будаўніцтве чыгунак за межамі тэрыторыі Беларусі.

Такім чынам, да сярэдзіны XIX ст. працэс разлажэння феадальна-прыгонніцкай гаспадаркі паглыбіўся настолькі, што з гзтага часу можна гаварыць аб яе крызісе. У сельскай гаспадарцы ён праявіўся ў тым, што знізілася ўраджайнасць, зменшылася пагалоўе жывёлы, упала прыбытковасць памешчыцкіх маёнткаў, выраслі дзяржаўныя нядоімкі. Пад уплывам таварна-фашовых адносін адбывалася маёмаснае і сацыяльнае расслаенне сялянства. Пачала фарміравацца яго за можная вярхушка, якая вяла гандлёвае земляробства або валодала прадпрыемсгвамі і капіталамі. Тым не менш асноўную масу складалі эбяднелыя прыгонныя сяляне.

Адначасова ў старую, прыгонную, пераважна натуральную гаспадарку паступова ўкараняліся элементы капіталізму. Праявамі яго выступалі прымяненне вольна-наёмнай працы, машыннай тэхнікі, спецыялізацыя гаспа-арак, пастаўка прадуктаў сельскагаспадарчай вытворчасці на рынак і інш.

Нарастанне сялянскіх выступленняў. Узмацненне прыгоннага ўціску сялян выклікала іх супраціўленне. Формамі сялянскага руху былі падача ўладам скаргаў на памешчыкаў, адмова ад поўнага паслушэнства ўладальнікам, спыненне выхаду на паншчыну, напады на панскія двары. Сяляне жылі надзеяй на хуткае скасаванне прыгонніцтва, што ўсё часцей адлюстроўвалася ў іх патрабаваннях.

У 1847 г. сярод сялян Віцебскай губерні распаўсюдзіліся чуткі, што за адпрацоўку трох гадоў на будаўніцтве чыгункі Пецярбург – Масква цар даруе ім волю і надзеліць зямлёй ва ўрадлівых паўднёвых губернях. Гэта стала падставай для масавых уцёкаў сялян. Агульная колькасць удзельнікаў гэтага руху дайшла да 10тыс. чалавек. Урад вымушаны быў увесці ў губерню войскі і адпраўляць сялян назал. Амаль 4 тыс. сялян былі пакараны бізунамі. Усё ж да ўладальнікаў не вярнуліся 800 уцекачоў, з іх амаль 1/3 – жанчыны. Сяляне заяўлялі, што лепш загінуць, чым вярнуцца да памсшчыкаў.

У 1847 г. у маёнтку Смаргонь Ашмянскага павета было распаўсюджана пісьмо з заклікам да сялян, незадаволеных злоўжываннямі мясцовай адміністрацыі, каб яны сумесна з мяшчанамі выразалі ўсіх памешчыкаў, аканомаў і здабылі сабе свабоду.

Аўтарам «абуральнай адозвы» аказаўся дробны чыноўнік шляхціц Ю. Бакшанскі. Як паказала следства, ён адначасова пасылаў лісты ў некалькі паветаў, збіраўся даць смаргонскім сялянам значную суму грошай для набыцця зброі і пашырыць сялянскі рух аж да Вільні з мэтай забойства губернатара. Распаўсюджванне закліку вымусіла многіх памешчыкаў уцякаць са сваіх маёнткаў.

Рэформы. Рост сялянскіх выступленняў з’явіўся адной з прычынаў правядзення рэформаў. Аўтарам адной з рэформ быў граф П. Д. Кісялёў – кіраўнік Міністэрства дзяржаўных маёмасцей, прыхільнік абмежавання прыгоннага права.

Рэформа ў сістэме феадальнага землеўладання пачалася з дзяржаўнай вёскі, становішча якой у Расіі і Беларусі было розным. У Расіі інстытут “дзяржаўнага феадалізму” выступаў як сістэма эксплуатацыі, пад якую непасрэдна падпадалі дзяржаўныя сяляне з боку казённага ведамства. Нормы эксплуатацыі дзяржаўных сялян тут абмяжоўваліся інвентарамі, ніхто не меў права іх перавышаць. У Беларусі ж дзейнічала сістэма часовага ўладання. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду мясцовым памешчыкам.

Розным было і прававое становішча дзяржаўных сялян Расіі і Беларусі. У Расіі з паскарэннем тэмпаў развіцця капіталізму значна пашырыліся саслоўныя правы дзяржаўных сялян. Яны былі абвешчаны вольнымі грамадзянамі, маглі мяняць месца жыхарства, пераходзіць у іншыя саслоўі, мяняць накірунак дзейнасці, звяртацца са скаргамі ў судовыя інстанцыі. У Беларусі прававое становішча дзяржаўных сялян нічым не адрознівалася ад становішча памешчыцкіх. Часовы ўладар быў надзелены адміністрацыйнай, судовай і эканамічнай уладай над сялянамі. Але галоўнае адрозненне двух рэгіёнаў было ў сістэме збору феадальнай рэнты: у Расіі дзяржаўныя маёнткі былі на падушным аброку – чыншы, у Беларусі – на паншчыне.

Рэформа дзяржаўнай вёскі пачалася з перабудовы апарату кіравання. Дагэтуль агульнакіраўнічыя функцыі былі сканцэнтраваны ў Дэпартаменце дзяржаўных маёмасцей Міністэрства фінансаў. 3 1 студзеня 1836 г. яны перадаваліся новаму Міністэрству дзяржаўных маёмасцей, першым міністрам якога быў назначаны П. Д. Кісялёў. У Расіі ўводзілася чатырох-ярусная сістэма мясцовага кіравання, а ў Беларусі ўстанаўліваліся тры адміністрацыйныя ярусы: губерня – акруга – сельская ўправа. У выніку рэформы П. Д. Кісялёва абшчына ў Беларусі была максімальна набліжана да агульнарасійскага ўзору.

Другой часткай рэформы П. Д. Кісялёва з’яўлялася палітыка «апякунства» над дзяржаўнымі сялянамі. Прадугледжвалася арганізацыя дапамогі сялянам на выпадак неўраджаяў і масавых эпідэмій, падзяжу жывёлы і высокай смяротнасці людзей. Акрамя гэтага, ставілася пытанне аб арганізацыі пачатковага навучання дзяцей дзяржаўных сялян, аказання медыцынскай дапамогі, правядзення розных агранамічных мерапрыемстваў, актывізацыі гандлю, развіцця сістэмы страхавання, барацьбы з п’янствам. Аднак недахоп сродкаў, жаданне палепшыць сялянскі быт цалкам за кошт сялян перашкаджалі ажыццяўленню планаў рэфарматараў.

Трэцяя і галоўная частка рэформы П. Д. Кісялёва – люстрацыя дзяржаўных маёмасцей. Гэта было мерапрыемства, якое ставіла тры мэты: дакладны ўлік дзяржаўных маёмасцей, выраўноўванне гаспадарчага ўзроўню сялян шляхам скасавання малазямелля і рэгламентацыі павіннаснага прыгнёту, павышэнне плацежаздольнасці дзяржаўных сялян.

У працэсе люстрацый у Беларусі знішчаюцца фальваркова-прыгонная сістэма і сістэма часовага ўладання. Дзяржаўныя сяляне паскоранымі тэмпамі пераводзяцца на пазямельны аброк. Па прапанове міністра дзяржаўных маёнткаў графа Кісялёва ў 1844 г. у Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Ковенскай, а ў 1849 г. у Віцебскай і Магілёўскай губернях дзяржаўныя сяляне былі пераведзсны з паншчыны на чынш. Адначасова адмяняліся ўсе дадатковыя павіннасці і даніны, а фальваркі ў дзяржаўных маёнтках скасоўваліся. Ва ўсіх маёнтках былі складзены інвентары, дзе зафіксавалі памеры чыншу і зямельных надзелаў. Усе беззямельныя дзяржаўныя сяляне (агароднікі і бабылі-кутнікі) атрымалі надзелы. 3 фальварковых зямель ім былі зроблены прырэзкі да надзелаў.

Адмова ад фальваркова-прыгоннай сістэмы і перавод дзяржаўных сялян на аброк з’явіліся галоўнымі вынікамі рэформы, якія вызначылі яе буржуазна-прагрэсіўны характар. Агульная плошча надзельнага фонду ў выніку рэформы П. Д. Кісялёва павялічылася на 10,73 %. I хоць гэта мала што змяніла ў забяспечанасці сялян зямлёй (за гады рэформы колькасць рэвізскіх душ узрасла на 38,5 %), але затое было некалькі ўраўнавана становішча сялян, знізіўся іх павіннасны прыгнёт. Асабліва значныя перамены адбыліся ў прававым статусе дзяржаўных сялян. За імі прызнавалася грамадзянская свабода, што выгадна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх сялян. Прынцыповае значэнне мелі правы ўступлення ў шлюб, бацькоўскія і апякунскія правы, правы атрымання спадчыны і ўласнасці, правы на занятак гандлем і промысламі.

Кісясялёў пачаў займацца падрыхтоўкай інвентарнай рэформы з мэтай падцягнуць узровень памешчыцкай вёскі да дзяржаўнай. Памешчыкі рашуча сталі на абарону сваёй уласнасці. Паступова рэфармісцкія памкненні «Асобага камітэта па справах заходніх губерняў» пачалі прыглушацца. У выніку інвентарная рэформа, праведзеная ў памешчыцкай вёсцы, была значна менш радыкальнай. Інвентарная рэформа некалькі паслабіла павіннасны прыгнёт сялян шляхам увядзення ў памешчыцкіх маёнтках абавязковых інвентароў па адзіных правілах. Яна, па сутнасці, мала што змяніла ў становішчы сялян. У адрозненне ад дзяржаўнай вёскі, пераведзенай на аброк, у памешчыцкай засталіся многія ранейшыя павіннасці: паншчына (штодзённая), згоны, шарваркі, жаночая праца, старажоўства, даніна. Агульны памер павіннасцей складаў 1/3 частку валавога даходу з надзелу.

Інвентарная рэформа не вырашыла найважнейшага пытання – аб сялянскім землекарыстанні. Сцвярджалася толькі, што сялянскія надзелы не павінны змяншацца, але гэта з самага пачатку не было замацавана заканадаўча. Толькі 14 мая 1855 г. Аляксандр ІІ зацвердзіў перагледжаныя ў інвентарных камітэтах правілы для маёнткаў Віцебскай і Магілёўскай губерняў, у якіх вызначаўся мінімальны сялянскі надзел у 4,75 дзесяціны на рэвізскую душу, а паншчына – 3 дні ў тыдзень.

У цэлым рэформы 30 – 50-х гг. мелі дваранскую накіраванасць. Прынцыпы рэфармавання дзяржаўнай вёскі былі прызнаны памешчыкамі занадта радыкальнымі, а сацыяльна-прававое становішча памешчыцкіх сялян змянілася мала. Феадальная ўласнасць засталася некранутай, але феадалізм няўхільна каціўся насустрач сваёй гібелі.

Прамысловы пераварот і станаўленне фабрычна-завадской прамысловасці на Беларусі. У першай палове XIX ст. Беларусь уступіла ў стадыю прамысловага перавароту. Прамысловы пераварот – гэта сістэма эканамічных і сацыяльна-палітычных змяненняў, у якіх знайшоў адлюстраванне пераход ад заснаванай на ручной працы мануфактуры да машыннай індустрыі.

Пачатак прамысловага перавароту звязаны з вынаходствам і прымяненнем машын, а завяршэнне – з развіццём машыннай вытворчасці, заснаванай на шырокім выкарыстанні машыннай тэхнікі. У выніку адбываецца канчатковая перамога капіталістычнага спосабу вытворчасці над феадальным, якая ператварае прамысловасць у галоўную галіну грамадскай вытворчасці.

Развіццё капіталізму ў прамысловасці праходзіць 3 стадыі: дробна-таварная, мануфактурная і фабрычная вытворчасць.

Да сярэдзіны XIX ст. прамысловая вытворчасць у Беларусі знаходзілася пераважна на дробнатаварнай і мануфактурнай ступенях развіцця. Асноўнымі прадпрыемствамі гэтага часу былі прыгонныя мануфактуры, гаспадарамі якіх з’яўляліся памешчыкі. Яны прымушалі працаваць на мануфактурах сваіх сялян. Перавага прыгонніцкай працы на прамысловых прадпрыемствах Беларусі была адной з асаблівасцей яе эканамічнага развіцця.

Да пачатку XIX ст. найбольш распаўсюджанымі відамі прамысловай вытворчасці на тэрыторыі Беларусі становяцца промыслы, рамёствы і мануфактуры ў гарадах і мястэчках. Шырокае развіццё атрымалі палатняная, суконная, гарбарная, кравецкая, шавецкая, ганчарная вытворчасці, апрацоўка дрэва, выраб скур і г.д.

Сялянскія промыслы, якія функцыяніравалі ў вёсках, грунтаваліся на сельскагаспадарчай сыравіне. Іх прадукцыя ішла перш за ўсё на ўласнае спажыванне, і толькі частка на продаж. Напярэдадні рэформы 1861 г. выраб асобных відаў тавараў кавальскай, ганчарнай і іншых вытворчасцяў становіцца другім пасля земляробства заняткам, а ў некаторых сем’ях, што парвалі з земляробствам, – асноўнай крыніцай існавання.

Сярод прамысловых прадпрыемстваў у найбольш прывілеяваным становішчы знаходзіліся тыя, якія належалі дваранам-памешчыкам. Гэта тлумачылася тым, што памешчыкі мелі ва ўласнасці зямлю, яе нетры і лясныя багацні, бясплатную сыравіну і выкарыстоўвалі дармавую працу прыгонных сялян.

Акрамя таго, у гарадах і мястэчках мелася шмат розных дробных прадпрыемстваў і майстэрань з 1 – 3 рабочымі, гаспадарамі якіх былі купцы і мяшчане. У адрозненне ад памешчыкаў у іх не было сваёй зямлі, рабочай сілы, сыравіны. За ўсё неабходнае для вытворчасці купцы і мяшчане абавязаны былі плаціць.

Таму купецка-мяшчанская прамысловасць у гарадах была прадстаўлена амаль выключна прадмрыемствамі рамеснага тыпу з ручной вытворчасцю, на якіх не існавала падзелу працы. Да іх адносіліся невялікія майсгэрні з колькасцю рабочых не больш за 5 чалавек, уключаючы і самога гаспадара.

Да дробнатаварнай вытворчасці належалі прадпрысмствы, дзе працавала ад 6 да 15 рабочых. Тут ужо гаспадар займаўся толькі арганізацыяй працэсу вырабу і збыту прадукцыі. Яшчэ большая колькасць рабочых (звыш 16) дазваляла падзяліць вытворчы працэс на асобныя аперацыі, што было характэрна для мануфактурнай стадыі прамысловага развіцця.

Новай з’явай у прамысловым развіцці Беларусі ў першай палове XIX ст. стаў пачатак пераходу ад мануфактурнай да фабрычнай вытворчасці. Першыя ў Беларусі фабрыкі – прамысловыя прадпрыемствы, на якіх існаваў надзел працы і выкарыстоўваліся машыны, былі пабудаваны ў 1820-я гг. у мястэчках Хомск Кобрынскага і Косава Слонімскага паветаў Гродзенскай губерні. Фабрыкі належалі буйному землеўладальніку графу В. Пуслоўскаму і выраблялі сукно. На хомскай фабрыцы ў 1823 г. працавала больш за 400 рабочых з ліку прыгонных сялян. Паравыя рухавікі і рабочыя машыны замянялі на фабрыках ручную працу і патрабавалі спецыяльна падрыхтаваных рабочых. Прымусовая дармавая праца прыгонных на памешчьшкіх прадпрыемствах была малапрадукцыйнай і станавілася неэфектыўнай.

На дробных прадпрыемствах, якія належалі купцам і мяшчанам, выкарыстоўвалася вольнаёмная рабочая сіла. Паводле розных падлікаў, наёмныя рабочыя ў Беларусі складалі не менш за 1/3 ад усіх рабочых. Аднак існаванне прыгоннага права стрымлівала фарміраванне рымку свабоднай рабочай сілы.

У 1860 г. у Беларусі налічвалася 140 мануфактур і 76 фабрык і заводаў. Амаль усе яны належалі памешчыкам. Некаторыя фабрыкі былі даволі буйныя. Так, у мястэчку Гомель на цукровым прадпрыемстве князя Паскевіча працавала больш за 200 чалавек, а ў маёнтку Старынцы Чэрыкаўскага павета на металаапрацоўчым прадпрыемстве графа Бенкендорфа – 600 рабочых.

Прамысловасць у Беларусі была прадстаўлена пераважна прадпрыемствамі па перапрацоўцы сельскагаспадарчай сыравіны: вінакурнымі (па вырабе гарэлкі з бульбы і збожжа), суконнымі, палатнянымі, мукамольнымі і цукровымі (па перапрацоўцы цукровых буракоў). Першы цукровы завод у Беларусі пачаў працаваць у 1830 г. у маёнтку Моладава (Кобрынскі павет), які належаў А. Скірмунту. Фабрыкант вынайшаў устаноўку для паскоранага бесперапыннага выпарвання цукровага сіропу, якое доўжылася толькі 4 – 5 хвілін замест ранейшых 4 – 5 гадзін. Скірмунт, зарэгістраваўшы сваё адкрыццё, стаў першым у Расійскай імперыі афіцыйна прызнаным беларускім вынаходнікам.

Шляхі зносін. Гандаль. У канцы XVIII – першай палове XIX ст. праводзіліся работы па паляпшэнні шляхоў зносін. Гэта садзейнічала ўключэнню гаспадаркі Беларусі ва ўсерасійскі рынак. Шырокія дарогі, так званыя гасцінцы, звязалі беларускія гарады з іншымі гарадамі Расійскай імперыі. 3 усходу на захад пралягла магістральная шаша Масква – Брэст – Варшава, з поўначы на поўдзень – Пецярбургска-Кіеўская дарога. Падвергліся рэканструкцыі ці былі пабудаваны каналы, што злучылі рэкі басейнаў – Чорнага і Балтыйскага мораў: Агінскі (Дняпро і Нёман), Бярэзінскі (Дняпро і Заходнюю Дзвіну), Дняпроўска-Бугскі (Дняпро і Віслу). У 1824 – 1839 гг. у цяжкапраходнай мясцовасці Аўгустоўскай пушчы вялося будаўніцтва канала даўжынёй 101.2 км, каб злучыць Нёман і Віслу Па пабудаваным канале штогод праходзіла каля 400 суднаў. Іх цягнулі пры дапамозе канатаў коні. Канал меў мураваныя шлюзы і добрае тэхнічнае абсталяванне. Аднак будаўніцтва чыгункі ў другой палове XIX ст. стала прычынай скарачэння перавозкі грузаў па канале. У 2004 г. у нашай рэспубліцы было прынята рашэнне аб рэканструкцыі часткі канала. якая знаходзіцца на тэрыторыі Беларусі. Гэтыя работы аб’яўлены маладзёжнай будоўляй.

Па Дняпры, Прыпяці, Заходняй Дзвіне пайшлі параходы. Першы параход магутнасцю 12 конскіх сіл, пабудаваны англічанінам А. Смітам – механікам гомельскага маёнтка, што належаў графу М. П. Румянцаву, прайшоў выпрабаванні на Сажы ў 1824г. Значна павялічылася колькасць прыстаней, а грузаабарот па галоўных рэках Беларусі за 1844 – 1860 гг. узрос больш як у 2 разы.

На рынак працавалі галоўным чынам памешчыцкія гаспадаркі. Яны пастаўлялі прадукцыю земляробства і жывёлагадоўлі, лесаматэрыялы. Каля паловы даходаў памешчыкаў складаў продаж гарэлкі. Рост гарадскога насельніцтва абумоўліваў попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю. Прыгоннае сялянства вяло ў асноўным натуральную гаспадарку і амаль не купляла прамысловых тавараў.

Пашыраўся знешні гандаль. 3 Заходняй Еўропы праз Беларусь ішлі транзітныя грузы ў рускія гарады, а з Расіі – на заходнееўрапейскія рынкі. У вывазе з Беларусі пераважалі лён і льнопрадукты, збожжа, гарэлка, спірт, воўна, сала, лес. У Беларусь прывозілі соль, металы, паравыя машыны і тэхнічнае абсталяванне, тканіны з бавоўны і шоўку, фарфоравы і фаянсамы посуд, тытунь, марскую рыбу, чай, каву.

Арганізатарамі гандлю выступалі купцы. Яны скуплялі ў вытворцаў сельскагаспадарчую і прамысловую прадукцыю, сыравіну, дастаўлялі яе ў гарады і на рачныя прыстані, вывозіпі за мяжу. Аднак мясцовыя купецкія капіталы пакуль што былі невялікімі. Замежныя купцам ў пачатку XIX ст. прыязджалі ў асноўным з Варшавы, Данцыга (цяпер (Гданьск) і іншых заходніх гарадоў. У 1840-я гг. іх выцеснілі купцы з гарадоў Расіі.

Важную ролю ў гандлі да сярэдзіны XIX ст. працягвалі адыгрываць кірмашы. Яны праводзіліся ў мястачках і гарарадах у пэўныя дні, а буйнейшыя доўжыліся тыдзень і болей. Звычайна кірмашы супадалі з царкоўнымі святамі, на іх адбываліся народныя гулянні і тэатралізаваныя прадстаўленні. Сярод кірмашоў найбольш вялікія: Кантрактавы (Мінск), 3ельвенскі і Свіслацкі (Гродзенская губерня), Любавіцкі (Магілёўская губерня), Асвейскі і Бешанковіцкі (Віцебская губерня), Троіцкі (Гомель). Кірмашовы гандаль з цягам часу пачаў звужацца. На змену яму ішоў пастаянны крамна-магазінны гандаль і штотыднёвыя гарадскія базары.

Гарады і мястэчкі. За перыяд з 1825 па 1861 г. насельніцтва 42 гарадоў Беларусі павялічылася са 151 тыс. да 320 тыс. чалавек. Аднак удзельная вага гараджан сярод жыхароў Беларусі заставалася на ўзроўні 10%. Сярод іх пераважалі рамеснікі і дробныя гандляры, што ўваходзілі ў склад саслоўя мяшчан. У губернскіх цэнтрах было шмат чыноўнікаў, дваран, духавенства. Купцы і багатыя мяшчане адыгрывалі вырашальную ролю ў гарадскім самакіраканні.

Насельніцтва гарадоў традыцыйна было шматканфесійным і шматэтнічным. Большую частку гараджан складалі яўрэі. Гэта тлумачылася існаваннем мяжы яўрэйскай аселасці, а таксама царскай палітыкай прымусовага перасялення яўрэяў з вёсак у мястэчкі і гарады. Горад рос таксама і за кошт павелічэння вайсковых гарнізонаў.

Гарады пашыраліся тэрытарыяльна. Паступова яны страчвалі рысы феадальных гарадоў з іх скучанасцю і цеснатой. Зносіліся валы і сцены. У цэнтры размяшчаліся адміністрацыйныя і культурна-асветныя ўстановы, буйныя магазіны. Тут дамы былі мураваныя, вуліцы брукаваліся і асвятляліся ўначы. Ускраіны забудоўваліся драўлянымі домікамі, дзе сялілася бедната, рамеснікі і дробныя гандляры.

Аднак больш-менш прыстойна ўтрымліваліся толькі губернскія цэнтры, у якіх пражывала па некалькі дзесяткаў тысяч чалавек. Больш дробныя павятовыя гарады сваім знешнім выглядам і ўкладам жыцця, за асобным выключэннем, недалёка адышлі ад мястэчак – населеных пунктаў пераходнага ад вёскі да горада тыпу. Колькасць мястэчак вырасла да 400 за кошт адкрыцця ў іх кірмашоў і базараў.

Уздоўж гандлёвых шляхоў, на плошчах гарадоў і мястэчак будаваліся корчмы – заезджыя дамы і харчэўні, дзе спыняліся, харчаваліся, начавалі падарожныя. На іх аснове сфарміраваліся гасцініцы і паштовыя станцыі.

У 1851 г. гарадская дума ў Мінску прыняла рашэнне аб ліквідацыі будынка ратушы, які напамінаў пра магдэбургскае права, атрыманае Мінскам у 1499г.

Цар Мікалай I налажыў на гэтае рашэнне наступную рэзалюцыю: “Зламаць, а варту перавесці ў будынак прысутных месцаў. У 1857 г двухпавярховы будынак ратушы з вежаю, звонам і гарадскім гадзіннікам быў разбураны. У 2004 г ратуша. як архітэктурны элемент гістарычнага цэнтра Мінска, была адноўлена.