БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫ МӘҒАРИФ МИНИСТРЛЫҒЫ
ӨФӨ ҠАЛАҺЫ ҠАЛА ОКРУГЫ СОВЕТ РАЙОНЫНЫҢ
15-СЕ МӘКТӘБЕ БЕЛЕМ БИРЕҮ УЧРЕЖДЕНИЕҺЫ
Башҡорт мифологик эпостарында
ВАҠЫТ ТӨШӨНСӘҺЕ
(БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ЭПОСТАРЫ «УРАЛ БАТЫР» ҺӘМ«АҠБУҘАТ»)
НОМИНАЦИЯ: «ЛИНГВИСТИКА»
(БАШҠОРТ ӘҘӘБИӘТЕ)
ЭШТЕ БАШҠАРЫУСЫ:
ХӘБИБУЛЛИНА РЕГИНА
15-СЕ УРТА МӘКТӘБЕНЕҢ
6 «А» СИНЫФЫ УҠЫУСЫҺЫ
ҒИЛМИ ЕТӘКСЕҺЕ: Ф.С. БИЛАЛОВА
БАШҠОРТ ТЕЛЕ ҺӘМ ӘҘӘБИӘТЕ
УҠЫТЫУСЫҺЫ
ӨФӨ – 2011
ЙӨКМӘТКЕҺЕ
ИНЕШ…………………………………………………………………………...3
I БҮЛЕК “УРАЛ БАТЫР” ЭПОСЫ……………………………………….....5
II БҮЛЕК “АҠБУҘАТ” ЭПОСЫ……………………………………………12
ЙОМҒАҠЛАУ………………………………………………………………...14
ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ………………………………………………….15
ИНЕШ
Быуаттар дауамында һәм тарих боролмаларында, башҡорт халҡы үҙенең рухи ҡомартҡыларын һаҡлап ҡала алған. Халыҡ ижады үҙенең тәбиғәте менән художестволы ижадтың, сәнғәттең, фәндең төрлө төрҙәрен үҙендә туплаған ҡатмарлы ижад. Унда халыҡтың тарихы ла, теле лә, әҙәбиәте лә, йыр-моңо ла, им-том саралары ла, йолаһы ла, һынлы сәнғәте лә, педагогик ҡараштары ла, этнографияһы ла тупланған. Бына шуға күрә лә борон аҡһаҡалдар һүҙен тыңлау, сәсәндәр телен өйрәнеү, йолалар үҙләштереү яҙылмаған ҡанундар кимәлендә булған.
Башҡорт халыҡ ижады төрлө жанрҙа ижад ителгән әҫәрҙәргә бик бай. Был жанрҙарҙың шаҡтай ҙур урындарының береһен эпос жанры алып тора.
Эпос – (грексә - хикәйә) – халыҡтың этник һәм гражданлыҡ тарихы хаҡында хикәйәләүсе эпик һәм лиро-эпик характерҙағы әҫәр. Эпос – халыҡ-ара термин. Эпос төшөнсәһе рустарҙа былина, украиндарҙа дума, карелдарҙа, финдәрҙә руна, күп кенә төрки халыҡтарҙа дастан исеме менән йөрөтөлә. Башҡорттарҙа иһә эпостың милли атамаһы булараҡ ҡобайыр, иртәк, хикәйә һәм ҡисса терминдары ҡулланылып килгән. Быуаттар төпкөлөндә мифологик ҡараштар нигеҙендә тыуған монументаль “Урал батыр”, “Аҡбуҙат” эпик ҡомартҡылары башҡорттарҙың боронғо ата-бабаларының ышаныуҙарын, донъя яралыу, тереклек һәм үлем, яҡшылыҡ һәм яманлыҡ хаҡындағы ҡараштарын, уй-тойғоларын поэтик сағылдырыуҙары менән ҡиммәтле.
Әйтелгәндәрҙән сығып, беҙ тикшеренеү эшенең темаһын “Башҡорт мифологик эпостарында ваҡыт төшөнсәһе” тип алдыҡ.
Теманың актуаллеге. Халыҡ ижады борон - борондан халыҡтың рухи донъяһында мөһим урынды биләп торған һәм быуындан - быуынға, телдән - телгә изге аманат итеп тапшырыла килгән. Уның аша халыҡ үҙенең тарихы менән танышҡан, ата - бабаларҙан тапшырыла килгән тормош тәжрибәһен һәм әхлаҡ нормаларын үҙләштергән, эстетик зауығын үҫтергән. Бөгөнгө көндә эпостар тәрбиәүи әһәмиәткә эйә булыуы менән актуаль.Йыл һайын «Урал батыр » эпосын яттан һөйләү буйынса конкурс үткәрелеп килә,шулай уҡ театрҙарҙа сәхнәләштерәләр, йәғни ҡиммәтле эпосыбыҙҙы һаҡлау һәм киләсәк йәш быуынға өйрәтеү йәһәтенән бик күп саралар үткәрелеп торола . Эпостарҙы хәрәкәт иткән ваҡыт күҙлегенән тикшереү шулай уҡ ҙур әһәмиәткә эйә.
Теманың маҡсаты һәм бурыстары. Бөгөнгө көн ысынбарлығынан сығып, эпик ҡомартҡыларҙы өйрәнеүҙе, фольклористика яңы ҡаҙаныштары күҙлегенән ҡарауҙы маҡсат итеп алдыҡ һәм тикшеренеү өсөн түбәндәге бурыстар ҡуйылды:
- башҡорт эпостары, уларҙың версия үҙенсәлектәре менән танышыу;
- эпостарҙың ваҡыт төшөнсәләре сағылышын асыҡлау;
- ғилми хеҙмәттәрҙе өйрәнеү, һүҙлектәрҙе ҡарап сығыу;
- өҫтәлмә материалдар туплау, йыйылған материалдарҙы төрлө яҡтан тикшереү, уҡыусыларҙа халыҡ ижадына ҡарата ҡыҙыҡһыныу уятыу.
Теманың өйрәнелеү кимәле. Теманың өйрәнелеү кимәлен тикшергәндә, киң өйрәнелгән темаларҙың береһе тип һанайбыҙ. XX быуат башында башҡорт эпосы әҫәрҙәрен яҙып алыуҙа Мөхәммәтша сәсән Буранғоловтың хеҙмәте бик ҙур. Ул 1910 йылда Ырымбур губернаһы Этҡол волосы Иҙрис ауылының мәшһүр ҡурайсыһы, бөрйән ырыуы башҡорто Ғәбит Арғынбаев сәсәндән һәм шул уҡ волостың Бәләкәй Этҡол ауылы ҡурайсыһы Хәмит Әлмөхәмәтов сәсәндән “Урал батыр” ҡобайырын яҙып ала. 1917 йылда ул хәҙерге Күмертау районы Бабалар ауылы сәсәне Ғәтиәтулла Бикҡужиндан «Аҡбуҙат» эпосын яҙып алған Бигерәк тә киң өйрәнгән ғалимдар улар: Мөхтәр Сәғитов, Розалия Солтангәрәева, Ғайса Хөсәйенов, Салауат Ғәлләмов, Салауат Галин, Әхмәт Сөләймәнов, Фәнүзә Нәҙершина, Мөхәммәтша Буранғоловтар ифрат ҙур өлөш индергән. 70-се йылдарҙа СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан филиалы Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты Башҡорт дәүләт университеты фольклорсылары ҡатнашлығында “Башҡорт халыҡ ижадының” күп томлыҡ ғилми баҫмаһын әҙерләне һәм нәшер итте. Бөгөнгө көндә халыҡ ижадының 36 томлығы әҙерләнә.
Тикшеренеү материалы. Башҡорт халыҡ мифологик эпостары «Урал батыр» һәм«Аҡбуҙат» тикшеренеүҙең төп материалы булып торҙо.
Тикшереүҙең теоретик һәм методологик нигеҙҙәре.
Күтәрелгән проблеманы хәл итеүҙә ғалимдарыбыҙ , Мөхтәр Сәғитов, Розалия Солтангәрәева, Ғайса Хөсәйенов, Салауат Ғәлләмов, Салауат Галин, Әхмәт Сөләймәнов, Фәнүзә Нәҙершина, Мөхәммәтша Буранғолов хеҙмәттәре ҡулланылды, һуңғы йылдарҙа баҫылып сыҡҡан тиҫтәләгән монографиялар, мәҡәләләр йыйынтыҡтары, төрлө фәнни-ғәмәли конференция материалдары ярҙам итте.
Тикшеренеү эшенең структураһы. Тикшеренеү эше 2 бүлектән тора. Беренсе бүлектә “Урал батыр” эпосында, икенсе бүлектә “Аҡбуҙат” эпосында ваҡыт төшөнсәһе ҡаралды.