SUGAKO2

1. Ваеена-палітычнае становішча напярэдадні ВАВ. Планы і сілы бакоў.

Германия: К 22 июня 1941 года у границ СССР было сосредоточено и развёрнуто 3 группы армий (всего 181 дивизия, в том числе 19 танковых и 14 моторизованных, и 18 бригад). Поддержку с воздуха осуществляли 3 воздушных флота. В полосе от Голдапа до Мемеля на фронте протяжённостью 230 км располагалась группа армий «Север» (29 немецких дивизий при поддержке 1-го воздушного флота) под командованием генерал-фельдмаршала В. Лееба. Южнее, в полосе от Голдапа до Влодавы на фронте протяжённостью 500 км располагалась группа армий «Центр» (50 немецких дивизий и 2 немецкие бригады, поддерживаемые 2-м воздушным флотом) под командованием генерал-фельдмаршала Ф. Бока. В полосе от Полесья до Чёрного моря на фронте протяжённостью 1300 км была развёрнута группа армий «Юг» (44 немецкие, 13 румынских дивизий, 9 румынских и 4 венгерские бригады, которые поддерживались 4-м воздушным флотом и румынской авиацией) под командованием Г. Рундштедта.

СССР: Войска Прибалтийского военного округа под командованием генерала Ф. И. Кузнецова включали в себя 8-ю и 11-ю армии, 27-я армия находилась на формировании западнее Пскова. Эти части держали оборону от Балтийского моря до южной границы Литвы, на фронте протяжённостью 300 км. Войска Западного особого военного округа под командованием генерала Д. Г. Павлова прикрывали минско-смоленское направление от южной границы Литвы до реки Припять на фронте протяжённостью 470 км. В состав этого округа входили 3-я, 4-я и 10-я армии. Кроме того соединения и части 13-й армии формировались в районе Могилёв, Минск, Слуцк.

Войска Киевского особого военного округа под командованием генерала М. П. Кирпоноса в составе 5-й, 6-й, 12-й и 26-й армий и соединений окружного подчинения занимали позиции на фронте протяжённостью 860 км от Припяти до Липкан.

На 22 июня 1941 года в приграничных округах и флотах СССР имелось 3 289 850 солдат и офицеров, 59 787 орудий и миномётов, 12 782 танка, из них 1475 танков Т-34 и КВ, 10 743 самолёта. Разработка плана «Барбаросса» началась 21 июля 1940 года. План, окончательно разработанный под руководством генерала Ф. Паулюса, был утверждён 18 декабря 1940 года директивой Верховного главнокомандующего вермахта № 21. Предусматривался молниеносный разгром основных сил Красной армии западнее рек Днепр и Западная Двина; в дальнейшем намечалось захватить Москву, Ленинград и Донбасс с последующим выходом на линию Архангельск — Волга — Астрахань. Предполагаемая продолжительность основных боевых действий, рассчитанных на 2—3 месяца, — так называемая стратегия «Блицкрига».

Генеральный план «Ост» (нем. Generalplan Ost) — секретный план немецкого правительства Третьего рейха по проведению этнических чисток на территории Восточной Европы, её немецкой колонизации после победы над СССР и ограничению рождаемости. Среди историков получил распространение документ, известный как «Замечания и предложения „Восточного министерства“ по генеральному плану „Ост“». Автором был эксперт Восточного министерства Эрхард Ветцель (в российских источниках его имя иногда неверно приводится как Эрих, Эрнст или Альфред). Замечание и предложения Э. Ветцеля предусматривали:

Уничтожение 50-60 % русских в европейской части Советского Союза, ещё 15-25 % подлежали депортации за Урал. Уничтожение 25 % украинцев и белорусов, ещё 30-50 % украинцев и белорусов подлежали использованию в качестве рабочей силы.

2. Напад гітл Германіі на СССР. Баявыя дзеянні ў усход і цэнтр рэгіенах Беларусі.

Фашысцкая Германія, парушыўшы пакт аб ненападзенні (пакт Рыбентропа—Молатава), 22 чэрвеня 1941 г. вераломна ўварвалася ў межы СССР. На тэрыторыі Беларусі разгарнуліся абарончыя баі. У адпаведнасці з планам маланкавай вайны галоўны ўдар на маскоўскім накірунку наносіла група армій «Цэнтр». Яе мэтай было знішчэнне ў прыгранічных баях войскаў Заходняй асобай вайсковай акругі.

У першапачатковы перыяд вайны савецкія войскі вымушаны былі адступаць. Галоўны удар па савецкіх войсках у Беларусі германская армія нанесла ў раенах Брэста і Гродна ў паласе абароны 3-й і 4-й савецкіх армій. Тут колькасць нямецкіх войскаў у жывой сіле і тэхніцы ўзыходзіла савецкія войскі ў 5 разоў. Гэтыя два ўдарныя кулакі павінны былі зламаць супраціўленне Чырвонай арміі з наступным выхадам на аператыўную прастору і авалоданнем гарадамі Мінск і Смаленск.

Мужна змагаліся з ворагам пагранічнікі. Яны з гонарам выканалі свій воінскі абавязак. Прыклады гераізму паказалі абаронцы мяжы з 17-га Брэсцкага пагранатрада. Да канца стаялі байцы 86-га Аўгустоўскага, 87-га Ломжынскага і 88-га Шапятоўскага пагранатрадаў. Гераічна змагаліся пагранічнікі заставы пад камандаваннем лейтэнанта Усава. Яны 10 гадзін вялі няроўны бой з пераважаючымі сіламі праціўніка. Галоўны удар па савецкіх войсках у Беларусі германская армія нанесла ў раенах Брэста і Гродна ў паласе абароны 3-й і 4-й савецкіх армій. Тут колькасць нямецкіх войскаў у жывой сіле і тэхніцы ўзыходзіла савецкія войскі ў 5 разоў. Гэтыя два ўдарныя кулакі павінны былі зламаць супраціўленне Чырвонай арміі з наступным выхадам на аператыўную прастору і авалоданнем гарадамі Мінск і Смаленск.

Нягледзячы на неверагодна цяжкае становішча, знаходзячыся іншы раз у акружэнні праціўніка, савецкія воіны аказвалі адчайнае супраціўленне, праяўлялі стойкасць і мужнасць. Насмерць, да апошняга патрона, стаялі на сваіх рубяжах пагранічнікі. За тыдзень баёў байцы пагранічнай заставы лейтэнанта А. Кіжаватава, што знаходзіліся ў заходняй частцы Брэсцкай крэпасці, знішчылі каля батальёна гітлераўцаў. Штаб абароны крэпасці ўзначалілі капітан Зубачоў і палкавы камісар Я. Фамін — ураджэнец Віцебшчыны. Кіраўніком абароны стаў маёр П. Гаўрылаў. Абаронцы крэпасці пратрымаліся каля месяца, хаця па планах фашыстаў на захоп крэпасці адводзілася толькі некалькі гадзін. Апошнія дні абароны крэпасці авеяны легендамі.

Бой за Барысаў. 30 чэрвеня перадавыя часткі 18-й танкавай дывізіі вермахта (камандзір генерал-маёр В. Неринг) выйшлі на ўскраіну г. Нова-Барысаў. Бетонны мост праз Бярэзіну быў падрыхтаваны да выбуху, але савецкае камандаванне марудзіла, паколькі праз мост увесь час ішлі адыходзілыя часткі Чырвонага Войска. 1 ліпеня нямецкія танкісты з ходу захапілі мост. 2 ліпеня 1-я Маскоўская дывізія вырабіла контрудар уздоўж шашы на Барысаў. Аднак выбіць суперніка з Барысаўскага плацдарму не атрымалася, у тым ліку, з-за дзеянняў нямецкай авіяцыі. На наступны дзень савецкая дывізія перайшла да абароны, адыходзячы пад ціскам суперніка. 4 ліпеня 1-я мотастралковая дывізія правяла контратаку пад Лошницей. 5 ліпеня 1-я мотастралковая дывізія пад націскам нямецкай 18-й танкавай дывізіі пакінула мяжу па р. Нача, адышла на р. Бабёр і да зыходу дня пакінула Крупки. Але ўжо 6 ліпеня савецкая дывізія, атрымаўшы падмацаванне (115-й танкавы полк са складу 57-й танкавай дывізіі, больш сотні лёгкіх танкаў, галоўным чынам, Т-26, а таксама 30 сярэдніх танкаў Т-34 і 10 цяжкіх KB), ізноў атакавала суперніка, падтрымаўшы наступ савецкай 20-й войскі на Лепельскім кірунку. 7-8 ліпеня яна ўступіла ў бой за Талачын.

3. Мабілізацыя сіл рэспублікі на адпор агрэмару (лета 1941).

С начала войны началась всеобщ мобилизация в РККА. В июле-августе в западных областях в армию было мобилизровано около 500тыс человек, 2,5 тысячи автомобилей, 23 тысячи повозок, 35 тысяч коней. Создавались истребительные батальоны и отряды народного ополчения (люди, которые мобилизированы не по первой очереди). 78 истребительных батальонов численностью около 13 тыс человек. Их задача – борьба с диверсантами, охрана важных объектов (промышленные предприятия), уничтожение материальных ценностей при отступлении. Формирование отрядов народного ополчения в Беларуси – сформир ок.200 отрядов кол-вом 33 тыс человек. Перевод гражданских предпритяий на военное производство (Гомсельмаш – ремонт боевой техники, Завод им. Кирова – противотанковые мины). Эвакуация с районов Беларуси, которым угрожала оккупация. Частичная эвакуация западных районов Беларуси, успели эвакуировать часть архивов, денежных средств, материальных средств, ЖД. С территории Беларуси было эвакуировано 1,5 млн человек – по офиц данным (700-800 тыс – сказал Сугако). Промышл предпрятий – 124 (125), материальн ресурсы сельхоз – 4221 трактор и др. 24 июня был создан совет по эвакуации СССР, а 25 июня в Беларуси создана центральная эвакуационная комиссия.

4. Абарончыя баі Чыр Арміі ва усходніх абласцях БССР(ліп-жнів 1941).

Оборону Могилева можно условно разделить на три периода.

Первый период — с З по 9 июля 1941г., когда наши отходящие части 13-й армии совме¬стно с воинами 172-й дивизии и другими частями высылали отряды на дальние подступы к городу с целью разведки и уничтожения передовых групп противника. Эти отряды сво¬ими действиями дали могилевчанам время, необходимое им для подготовки оборонитель¬ных рубежей города. Так, с 26 июня по 10 июля на строительстве оборонительных соору¬жений трудились от 30 до 40 тысяч человек ежедневно. Итогом их труда стал 25-километ¬ровый противотанковый ров, окруживший город с запада, севера и юга; более 40 км окопов, множество блиндажей, дзотов, траншей и эскарпов.

Второй период — с 9 по 16 июля 1941г., когда 2-я танковая группа Гудериана пыталась с наскока штурмом овладеть городом. В это время основной задачей защитников было удержаться на оборонительных рубежах непосредственно у стен Могилева и по возмож¬ности максимально вымотать наступающие танковый и пехотный клинья немцев. Дан¬ный период характеризуется особой жестокостью боев, в которых полегло множество защитников нашего города.

Третий период — с 17 по 27 июля 1941г. — самый тяжелый в истории обороны, т.к. войска, оборонявшие город (172-я дивизия, 1-й полк 110-й дивизии, остатки 20-го механизированного корпуса, 514-й стрелковый полк, 601-й, 443-й, и 473-й гаубичные артиллерийские полки, 340-й легкий артиллерийский полк, два батальона милиции, ополченцы), находились в полном окружении. К этому времени в частях оставалась едва третья часть людей, спо¬собных держать оружие; катастрофически не хватало боеприпасов, медикаментов, про¬довольствия. Немцы захватили Смоленск, подошли к Ельне, а защитники города оттяги¬вали на себя целых четыре дивизии врага.

5. Прычына паражэнняў Чыр Арміі у пачатковы перыяд ВАВ.

Недостатки в качественном состоянии Красной Армии были в первую очередь причиной ее неудач в начальный период войны. ЗОВО был одним из сильнейших военных округов в советских вооруженных силах. По своему составу он уступал лишь Киевскому Особому военному округу. В ЗОВО насчитывалось около 672 тыс. человек, на вооружении имелось 10 087 орудий и минометов, 2 201 танк (в том числе 383 KB и Т-34) и 1 909 самолетов (из них 424 новых типов). Это составляло четвертую часть войск, сосредоточенных в западных округах.

Однако в Красной Армии крайне недоставало автоматического стрелкового оружия. В войну с Германией армия вступила с винтовкой Мосина, которой были вооружены русские солдаты еще в Первую мировую войну.

К началу войны большинство соединений находились в стадии реорганизации и перевооружения. Из шести механизированных корпусов почти полное материальное оснащение имел только 6-й. Три из четырех моторизованных дивизий не имели танков, автотранспорта и средств тяги для артиллерии. 17-й и 20-й мехкорпуса фактически были без танков.

Основу танкового парка составляли машины устаревших марок—около 83%. С апреля 1941 г. они стали заменяться на Т-34 и KB, однако этот процесс происходил крайне медленно. К началу войны только 6-й мехкорпус располагал 352 новыми танками, что составляло 64,5 % штатной численности. В остальных пяти корпусах машин современных конструкций практически не было.

ВВС ЗОВО были оснащены в основном самолетами старых типов. Так, из 885 истребителей новыми были только 253 машины (28,6 %), а из 466 фронтовых бомбардировщиков — лишь 139 (29,8 %). Остро ощущалась нехватка штурмовой авиации — основного средства поддержки войск. Всего было 85 машин Ил-2. В ВВС округа насчитывалось 224 неисправных самолета, на самом же деле в случае боевой тревоги не смогли бы подняться в воздух 342 боевые машины. В сложных метеоусловиях днем летала пятая часть экипажей. На новых самолетах при плохой погоде в дневное время вылеты совершали 64 экипажа (15 %), а в ночное — только 4. Вместе с тем все немецкие самолеты были оборудованы радиостанциями, а советские летчики из-за их отсутствия согласовывали действия в бою визуальными сигналами. Одна из причин трагического исхода начального периода войну _ это грубейший просчет политического и военного руководства Советского Союза в отношении сроков агрессии, которая оказалась для Красной Армии внезапной. Противник громил советские войска по частям: сначала расположенные вдоль границы и не приведенные в боевую готовность соединения первого эшелона армий прикрытия (которые попали в исключительно тяжелое положение), затем встречными ударами — их вторые эшелоны, а после, развивая наступление, враг не давал советским войскам занять выгодные рубежи в глубине и с ходу овладевал ими. В итоге советские войска оказались расчлененными и попали в окружение.

Плюс репрессии.

6. Гітлераўскі акупацыйны рэжым на тэр Беларусі. Калабарацыя.

Захватив территорию Беларуси, гитлеровцы установили здесь оккупационный режим, так называемый «новый порядок». По плану «Ост» предполагалось оставить в Беларуси только 25% населения для использования в качестве рабочей силы. Остальные 75% подлежали уничтожению или высылке. Было установлено новое административное деление Беларуси. Восточная часть была отнесена к «области армейского тыла». Власть здесь осуществлялась военными и полицейскими органами, подчиненными штабу группы армий «Центр». Южная часть Беларуси по линии 20 км севернее железной дороги Брест-Гомель была отнесена к рейхскомиссариату Украины. Северо-восточную часть немцы включили в состав Пруссии и генерального округа «Литва». Оставшаяся 1/3 территории Беларуси - Барановичская, Вилейская, Минская (без восточных районов), северные районы Брестской, Пинской и Полесской областей - вошла в состав генерального округа Беларусь, который был включен в рейсхкомиссариат «Остланд» с резиденцией в г. Риге и разделен на 10 округов. Во главе этих округов стояли немецкие чиновники (гебитскомиссары). Вспомогательную роль играли местные учреждения - управы, во главе которых стояли назначенные гитлеровцами бургомистры, старосты, войты.

Так называемый «новый порядок» поддерживался вооруженными формированиями СС (охранные отряды), СА (штурмовые отряды), полицией безопасности и службой безопасности СД, гестапо, тайной полевой полицией, контрразведывательными органами «Абвера», жандармерией и др. Были созданы специальные оперативные группы (айнзацгруппы) для борьбы с партизанами и подпольщиками.

На территории Беларуси действовало 260 лагерей смерти, их филиалов и отделений. Только в Тростенецком лагере смерти было уничтожено 206500 человек. Во всех городах были организованны гетто для евреев. Одним из наиболее крупных было Минское гетто, в котором было уничтожено около 100 тыс. евреев. За период оккупации оккупанты провели в Беларуси более 140 крупных карательных операций против партизан и мирных жителей. Карателями было уничтожено свыше 5295 населенных пунктов, в том числе 628 сожгли вместе с жителями. В период войны в Беларуси погибло 2 млн. 200 тыс. человек, 380 тыс. жителей было вывезено в Германию.

Немецкую администрацию в Беларуси с 17 июля 1943 г. по 22 сентября 1943 г. возглавлял генеральный комиссар (гауляйтер) В. Кубе. После его смерти от рук подпольщиков, его место генерал полиции К. Готберг. 22 октября 1941 г. была создана Белорусская народная самопомощь (БНС), возглавляемая доктором И. Ермаченко. Она взяла на себя функции по обеспечению нуждающегося населения, имела право организовывать приюты, медицинские учреждения, проводить культурные мероприятия, издавать книги, журналы на белорусском языке. 29 июня 1942 г. было провозглашено о создании Белорусского корпуса самообороны (БКС). С июня 1942 г. по апрель 1943 г. было создано 20 батальонов. Они были слабо вооружены, не рвались в бой, легко поддавались пропаганде партизан. Весной 1943 г. отряды БКС были расформированы.

7. Пачатак партызанскай вайны. Стварэнне ЦШПР і БШПР (1941-42).

С первых дней оккупации Беларуси на ее территории развернулась всенародная борьба против немецко-фашистских захватчиков. Уже в июне 1941 г. начал действовать Пинский партизанский отряд под командованием В. Коржа. На территории Октябрьского района Полесской области действовал отряд под командованием Бумажкова и Павловского, которым в августе 1941 г. было присвоено звание Героев Советского Союза. В Суражском районе Витебской области действовал отряд М. Шмырева. Партизанские отряды в 1941 г. возникали на основе истребительных батальонов, из числа попавших в окружение красноармейцев, партийных и советских активистов. В июле-сентябре 1941 г. на территории Беларуси было сформировано 430 партизанских отрядов и групп, в которых насчитывалось 8300 человек.

Осенью и зимой 1941 г. партизанское движение испытывало трудности. Не хватало продовольствия, оружия, боеприпасов, медикаментов, опыта ведения боев, не было должной координации и взаимодействия партизанских отрядов и групп. Население Беларуси в первые месяцы оккупации было в растерянности. С первых дней оккупанты начали массовый террор. Многие партизанские отряды и группы распались. Часть партизан вышла в советский тыл, а часть – разошлась по домам. Зимой 1941 г. насчитывалось всего около 3 тыс. партизан.

Большое влияние на расширение партизанского движения оказала победа Красной Армии под Москвой. В результате наступления советские войска приблизились к территории Беларуси. На стыке немецких групп армий «Север» и «Центр» была образована брешь («Витебские ворота»), которая использовалась для помощи белорусским партизанам, переброски отрядов и диверсионных групп в тыл противника.

В мае 1942 г. был создан Центральный штаб партизанского движения, а в сентябре 1942 г. его отдел - Белорусский штаб партизанского движения, который возглавил второй секретарь ЦК КП(б)Б П.З. Калинин. Это дало возможность координировать действия партизанских отрядов и армии, обеспечивать их оружием, типографским оборудованием, снаряжением и т.д. С 15 сентября 1942 г. по 1 января 1943 г. белорусским партизанам авиация перебросила 3762 автомата, 2106 карабинов, 444 пулемета, 294 миномета и др. Из-за линии фронта в Беларусь направлялись специально подготовленные группы. В течение 1943 г. из советского тыла прибыло 13 партизанских отрядов и 111 организаторских и диверсионных групп.

В 1943 г. продолжалась концентрация партизанского движения. Из разрозненных отрядов создавались бригады, которые входили в партизанские соединения. Наиболее значительными были Барановичское, Белостокское, Вилейское, Полесское соединения. Всего на территории Беларуси действовало около 40 соединений.

Летом 1943 г. ЦШПД разработал операцию под кодовым названием «Рельсовая война». Она началась 3 августа и продолжалась до 15 сентября и была приурочена к наступлению советских войск на белгородско-харьковском направлении. В Беларуси железнодорожное движение было парализовано на 15-30 суток. Оккупанты понесли огромные потери в паровозах, вагонах, рельсах, шпалах, живой силе. С 25 сентября по 1 ноября проводилась вторая операция «Рельсовая война» под кодовым названием «Концерт». В ходе операции партизаны подрывали железнодорожное полотно, пуская под откос эшелоны с живой силой и техникой врага. Ими взорваны тысячи эшелонов, 72 железнодорожных моста, истреблено более 30 тыс. солдат и офицеров противника. С 20 июня 1944 г. до полного освобождения Беларуси продолжался 3-й этап операции «Рельсовая война». В ней участвовали все партизаны Беларуси.

В годы Великой Отечественной войны в Беларуси сражались с врагами 370 тыс. партизан.

8. Пачатак антынац падпольнай барацьбы на тэр Бел. Дзейнасць падпол арганіз у 41-42.

С первых дней оккупации Беларуси на ее территории развернулась всенародная борьба против немецко-фашистских захватчиков.

30 июня 1941 г. была издана директива ЦК КП(б)Б о переходе на подпольную работу парторганизаций районов, занятых врагом. Обращалось внимание на то, что партизанская борьба обязана была находиться в поле видимости и вестись под непосредственным руководством законспирированных подпольных партийных структур.

Важную роль в укреплении партизанского движения сыграли подпольные организации. Осенью и зимой 1941 г. в республике активно действовали Минская, Оршанская, Осиповичская, Брестская, Могилевская и др. подпольные антифашистские организации. В годы Великой Отечественной войны в подполье Беларуси насчитывалось около 70 тыс. человек. Уже в июне 1941 г. в Минске были созданы первые подпольные организации, которые затем объединил Минский подпольный горком КП(б)Б. Его возглавил И. Ковалев. Подпольщики выпускали газеты, листовки антифашистского содержания, проводили диверсионные акты. Например, только диверсия на Минском железнодорожном узле в декабре 1941 г. снизила его пропускную способность в 20 раз. В Оршанском железнодорожном депо действовала группа подпольщиков во главе с К. Заслоновым. Подпольщики также оказывали материально-техническую помощь партизанам, обеспечивали их информацией, направляли к ним людей. Подпольщики г. Минска только в ноябре 1941 – феврале 1942 гг. направили в партизанские отряды свыше 450 человек.

Большую роль в организации и деятельности партизанского и подпольного движения сыграли партийные и комсомольские организации Беларуси. Действовало 203 обкома, межрайкома, горкома и райкома КП(б)Б, более 1200 первичных партийных организаций, 224 областных, межрайонных, городских и районных комитетов комсомола и свыше 5500 первичных партийных организаций. В партизанских отрядах и подполье находилось 135 тыс. коммунистов и комсомольцев.

В годы Великой Отечественной войны в Беларуси около 70 тыс. подпольщиков.

9. Баявыя дзеянні партызан і падпольшчыкаў Беларусі ў 43-44г.

Ужо на пяты дзень вайны ў Пінскім раёне быў сфарміраваны адзін з першых партызанскіх атрадаў у Беларусі пад кіраўніцтвам В. Каржа. У Кастрычніцкім раёне Палескай вобласці быў арганізаваны партызанскі атрад, які ўзначалілі Ц. Бумажкоў і Ф. Паўлоўскі — першыя з савецкіх партызан, якім 6 жніўня 1941 г. былі прысвоены званні Герояў Савецкага Саюза.

У ліпені 1941 г. рабочыя кардоннай фабрыкі ў пасёлку Пудаць Суражскагараёна стварылі партызанскі атрад пад кіраў-ніцтвам свайго дырэктара М. Шмырова, якога любоўна называлі «бацькам Мінаем». Гэты атрад у далейшым ператварыўся ў першую беларускую партызанскую брыгаду. За галаву бацькі Міная фашысты давалі 30 тыс. марак і карову, але здраднікаў сярод партызан не знаходзілася. Тады акупанты схапілі чацвярых дзяцей Міная ў якасці заложнікаў і расстралялі.

У барацьбу з ворагам уступілі таксама падпольшчыкі. Шырокую дыверсійную дзейнасць на буйным чыгуначным вузле «Орша» разгарнуў былы начальнік паравознага дэпо гэтага вузла К. Заслонаў, які прыбыў з-за лініі фронту. Ён уладкаваўся да немцаў начальнікам паравозных брыгад з правам самастойнага набору рабочай сілы. Яго людзі пачалі рабіць міны, знешне падобныя на кавалкі вугалю, якія праз вугальныя склады падкідаліся ў паравозныя топкі. Такім чынам заслонаўцы вывелі са строю больш за 200 паравозаў і ажыццявілі каля 100 крушэнняў паяздоў. Пачало дзейнічаць партыйнае і камсамольскае падполле ў Мінску. Яго кіраўнікамі сталі. Казінец, М. Кедышка і інш. Падпольшчыкі наладзілі друкаванне газеты «Звязда», рэдактарам якой з'яўляўся У. Амельянюк.

Да сярэдзіны 1942 г. партызанскі рух прыняў такія маштабы, што ўзнікла неабходнасць стварэння адзінага каардынуючага цэнтра. 30 мая 1942 г. Дзяржаўны Камітэт Абароны прыняў рашэнне аб утварэнні Цэнтральнага штаба парты-занскага руху (ЦШПР) пры Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандуючага, а таксама Беларускага штаба партызанскага руху (БШПР).

У 1943 г. прыняў удзел у партызанскім руху ў якасці сувязнога 99-гадовы дзед Талаш. Бессмяротны подзвіг здзейснілі жыхары палескай вёскі Навіны браты Міхаіл і Іван Цубы. Карнікі, уварваўшыся ў вёску, схапілі іх і загадалі паказаць дарогу ў партызанскі лагер. Міхаіл Цуба наадрэз адмовіўся і тут жа на вачах брата быў застрэлены. А 70-гадовы Іван Цуба завёў фашыстаў у гібельную дрыгву.

Ва ўмовах разгортвання масавай партызанскай бараць-бы актывізаваўся падпольны рух. Адным з кіраўнікоў партыйнага падполля ў Віцебску стала Вера Харужая. Восенню 1942 г. стварыла адну з груп Віцебскага падполля. У лістападзе гэтага ж года была арыштавана і жорстка закатавана.

Актыўна дзейнічала падполле ў Мінску. У 1943 г. мінскія падпольшчыкі разам з партызанамі ажыццявілі аперацыю па забойстве гаўляйтэра Беларусі В. Кубэ, падклаўшы яму ў ложак міну. Удзельнікі гэтай аперацыі А. Мазанік, М. Осіпава і Н. Траян сталі Героямі Савецкага Саюза. Нямецка-фашысцкія акупанты ахрысцілі Мінск «страляючым горадам».

Аб'яднанымі сіламі беларускіх, рускіх, украінскіх, латышскіх і літоўскіх партызан былі створаны партызанскія зоны ў раёнах Беларусі, сумежных з суседнімі братнімі рэспублікамі. У выніку аб'яднання некаторых з іх утварыліся партызанскія краі. Адзін з такіх краёў дзейнічаў на стыку БССР, РСФСР і Латвіі і ахопліваў 14 раёнаў на плошчы 10 тыс. кв. км з насельніцтвам болып за 200 тыс. чалавек. Вялікі партызанскі край існаваў таксама ў міжрэччы Дняпра, Прыпяці і Дзясны.

Кіраўніцтва ўсёй дзейнасцю насельніцтва і партызан на тэрыторыі партызанскіх зон ажыццяўлялі падпольныя абкомы і райкомы партыі.

10. Фарміраванне Арміі Краёвай і АУН-УПА на тэр Беларусі.

Армия Краёва – 1939г. советск союз занял западн Бел, западн Укр и виленск край. Там действовали антисоветск польские организации. 13 ноября 1939 по приказу генерала Сикорского был создан нелегальн “союз вооружен борьбы” на этих территориях. 30 июля 1941 года в Лондоне подписано соглаш об нормализации отнош между СССР и Польшей. 4 декабря 1941 года генерал Сикорский подписал в Москве с правит-вом СССР условия воен взаимопомощи в борьбе с Германией. Летом 1941 было подпис соглаш об формир на тер СССР польской армии. Создавалась с польских военнопленных армия генерала Андерса. Март 1942 армия Андерса начала эвакуац из СССР через Иран в северн Африку. В Москве был создан союз польских патриотов и польск вооруж силы во главе с Берлингом. Февраль 1942 на базе союза вооруж борьбы по указу польского правит-ва в Лондоне была созд армия Краёва. Подпольное военное формирование оккупированной Польши. Она действ на террит Польши, зап Беларуси (Лида, Новогрудок, Волковысск, Гродно, Брест) в зап Укр и Литве. Главн цель организац – восстановл Польши в границах 1 сентября 1939. Главнокомандующими армии Краёва были генерал Равецкий, до июля 1943, затем Комаровский до подавл Варшавского восстания 1944 и Окулицкий (умер 24 декабря 1946 в Бутырке). Армия Краёва – взрывы эшелонов противника, уничтож немецких солдат и офцеров. На первых этапах (до 1943) сотрудничали с советск партизанами (их называли белыми партизанами). С 1943-1944 начали действ против Белор партизан. После освобожд РККА террит Беларуси, формиров армии Краёвой пробовали восстановить польскую гос-сть на тер Украины. Январь 1945 армия Краёва была офиц распущена.

На тер Беларуси действ бандитск формиров Букатки (1946-1948).

ОУН-УПА – Брестск и Пинск области после оккупац вошли в состав рейхскомиссариата Украины. Здесь действ организац украинск националистов (1929- нач 50х). Они выступ за создание самостийной Украины, а в годы ВОВ ОУН возглавил Боровец (“Бульба”). Действовали в регионе Пинск, Мозырь, Коростень. До середины 1943 активных воен действ против советск партизан не вели. С лета 1943 с немцами пассивн самооборона, с партизанами – борьба. 1944 – по заданию Абвера ОУН создал череду новых вооруж формирований, которые объединялись в Украинскую Повстанческ Армию (УПА). Действ на террит Украины и в тыле красной армии. Числ-сть – ок 150 тыс человек, уничтожали солдат и офицеров красн армии (генерал Ватутин). Террористическ акты и т.д. 1944-1946 ОУН-УПА соверш на беларуси 2384 диверсии, было убито 1012 человек, НКВД провели против ОУН-УПА 4596 операций, убито 3766 человек, арестовано ок 19тыс человек. Бандитск формирование ОУН-УПА было ликвидир в начале 50х

11. Пачатак вызвалення Бел ад акупантаў (верас1943-сак44).

Вызваленне БССР пачалося восенню 1943 г. К канцу 1943 г. быў вызвалены паўднёвы ўсход рэспублікі з гарадамі Гомель і Мозыр. Капчатковае вызваленне Беларусі адбылося ў ходзе аперацыі «Баграціён». Аперацыя «Баграціён» (Беларуская аперацыя) праходзіла з 23 чэрвеня па 29 жніўня 1944 г. К лету 1944 г. лінія савецка-германскага фронту ўяўляла сабой выступ - «беларускі балкон». Гітлераўскае камандаванне ўмацавала гэты выступ. Беларускія гарады ўяўлялі сабой крэпасці, якія не належылі здачы ні пры якіх абставінах. Тут была сканцантравана нямецкая група армій «Цэнтр». Лінію абароны немцы называлі «Фатэрлянд» («Айчына»). Гэтым падкрэслівалася, што нямецкая армія абараняе тут рубяжы Германіі - праз Беларусь ішоў самы кароткі шлях да яе.

Аперацыя «Баграціён» рыхтавалася ў строгай сакрэтнасці. Днём пераганяліся пустыя эшалоны на Ўкраіну, а ўначы падвозілася ваенная тэхніка к Беларусі. Наступленне стала нечаканым для нямецкага камандавання.

У аперацыі «Баграціён» прымалі ўдзел 1-ы Беларускі фронт (камандуючы - генерал арміі К.К. Ракасоўскі), 2-і Беларускі фронт (камандуючы - генерал-палкоўнік Г.Ф. Захараў), 3-і Беларускі фронт (камандуючы - генерал-лейтэнант І.Д. Чарняхоўскі), 1-ы Прыбалтыйскі фронт (камандуючы -генерал арміі І.Х. Баграмян).

Наступленне пачалося двума сыходзячымі ўдарамі праз Віцебск і Бабруйск на Мінск. 26 чэрвеня быў вызвалены Віцебск, 27 - Орша, 28 - Магілёў, 29 - Бабруйск. Пры вызваленні Оршы праславіўся 17-гадовы салдат Юрый Смірноў.

3 вызваленнем Мінска 3 ліпеня закончыўся I этап аперацыі «Баграціён». Пры вызваленні Мінска вылучыўся танкавы корпус генерала А.С. Бурдзейнага. Першым уварваўся ў Мінск танк камандзіра ўзвода Д.Г. Фролікава. Фролікаў і Бурдзейыы сталі першымі ганаровымі грамадзянамі горада Мінска. А.С. Бурдзейнаму было дадзена права запаліць вечны агонь ля помніка Перамогі на Круглай плошчы ў Мінску.

Па ходу вызвалення беларускіх гарадоў утвараліся «катлы» -- месцы акружэння .і знішчэння буйных сіл праціўшка. 7 дзён кіпеў «Мінскі кацёл» ад Пцічы да Смалявіч. Тут была акружана 100-тысячная групіроўка праціўніка. 70 тыс. гітлераўцаў было забіта і 35 тыс узята ў палон. 28 ліпеня савецкія войскі вызвалілі Брэст. Такім чынам, к канцу ліпеня ўся тэрыторыя Беларусі была вызвалена ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў.

У 1969 г. на 21 кіламетры шашы Мінск - Масква быў адкрыты Курган Славы - помнік у гонар воінаў чатырох франтоў, якія вызвалялі Беларусь.

Аперацыя «Баграціён» мела 4 асаблівасці:

Імклівасць наступлення. Наша армія праходзіла 100-200 км у дзень. Кожны дзень вызваляўся буйны населены пункт.

Немцы не паспявалі адступаць. Утварыліся катлы.

Узаемадзеянне ўсіх радоў войск.

Удзел у аперацыі партызан.

Беларуская аперацыя завяршылася 29 жніўня 1944 г. У выніку была вызвалена ўся Беларусь, большая частка Літвы, частка Латвіі, польскія землі к усходу ад Віслы.

12. Стратэгічная наступальная аперацыя “Баграціён” і яе вынікі.

К июню 1944 года линия фронта на востоке подошла к рубежу Витебск — Орша — Могилёв — Жлобин, образовав огромный выступ — клин, обращённый вглубь СССР, так называемый «Белорусский балкон». Если на Украине Красной армии удалось добиться серии впечатляющих успехов (была освобождена почти вся территория республики, вермахт понёс тяжёлые потери в цепочке «котлов»), то при попытке прорваться в направлении Минска зимой 1943—1944 годов успехи, напротив, были достаточно скромными.

В то же время, к концу весны 1944 года наступление на юге замедлилось, и Ставкой Верховного Главнокомандования было принято решение изменить направление усилий.

Предварительный этап операции символически начался в третью годовщину германского нападения на СССР — 22 июня 1944 года. Как и в Отечественную войну 1812 года, одним из наиболее значимых мест сражений оказалась река Березина. Советские войска 1-го Прибалтийского, 3-го, 2-го и 1-го Белорусского фронтов (командующие — генерал армии И. Х. Баграмян, генерал-полковник И. Д. Черняховский, генерал армии Г. Ф. Захаров, генерал армии К. К. Рокоссовский) при поддержке партизан прорвали на многих участках оборону немецкой группы армий «Центр» (командующий — генерал-фельдмаршал Э. Буш, позже — В. Модель), окружили и ликвидировали крупные группировки противника в районах Витебска, Бобруйска, Вильнюса, Бреста и восточнее Минска, освободили территорию Белоруссии и её столицу Минск (3 июля), значительную часть Литвы и её столицу Вильнюс (13 июля), восточные районы Польши и вышли на рубежи рек Нарев и Висла и к границам Восточной Пруссии.

Наступление предваряла беспрецедентная по масштабу акция партизан. Основным объектом приложения сил партизан стали железные дороги и мосты. Помимо них, были выведены из строя линии связи. Все эти действия серьёзно облегчили наступление войск на фронте.

Людские потери Красной армии достаточно точно известны. Они составили 178 507 погибшими, пропавшими без вести и пленными, а также 587 308 ранеными и больными. Это высокие даже по меркам Второй мировой войны потери, в абсолютных цифрах значительно превосходящие жертвы не только в успешных, но даже во многих неудачно завершившихся операциях. Так, для сравнения, Берлинская операция стоила РККА 81 тысячи безвозвратных потерь, поражение под Харьковом ранней весной 1943 года — чуть более 45 тысяч безвозвратно. Такие потери связаны с длительностью и размахом операции, ведшейся на сложной местности против искусного и энергичного противника.

В ходе этого обширного наступления была освобождена территория Белоруссии, восточной Польши и часть Прибалтики и практически полностью разгромлена германская группа армий «Центр». Вермахт понёс тяжелейшие потери, отчасти из-за того, что А. Гитлер запрещал любое отступление. Восполнить эти потери впоследствии Германия была уже не в состоянии.

13. Уклад белар народа ў разгром нацыст Германіі і яе саюзнікаў.

Значение партизанской и подпольной борьбы. С учетом косвенных потерь за годы Великой Отечественной войны погибло от 2,5 до 3 и более млн жителей Беларуси, т. е. не менее, чем каждый третий. А немцев – ок миллиона убито, взято в плен.

Партизанские удары по военным и промышл объектам немцев. Развед данные партизан. Герои партизанской и подпольной борьбы: Заслонов, Казинец, Корж, Машеров, Козлов, Осипова, Шмырёв (батька Минай), Троян, Мазаник, Ливенцев, Бумажков, Павловский.

Участие белорусов и родившихся в Беларуси в составе красной армии на фронтах ВОВ – было мобилизировано всего ок. 1,3 млн белорусов, из них около 400тыс получили ордена и медали. 446 человек – герои СССР, 4 – дважды герои Советского Союза (Якубовский, Шутов, Гусаковский, Головачев). Пилот Ковзань – 4 воздушных тарана. Гастело – направил самолет в колонну танков, Горовец – летчик, сбивший 9 самолетов за 1 воздушный бой. 400 человек – белорусов – адмиралы, генералы (Пеньковский, Юшкевич, Павловский, Красовский – командовали армиями, генерал Антонов – нач Штаба, маршал Соколовский).

Белорусы в составе войск антигитлеровской коалиции, европейском движении сопротивления – в войске польском в армии Андерса – Головач, Радчинский, эмигранты в составе американской армии, которые высаживались в Нормандии – Кастусь Акула и А. Кадцан. Были и в канадской армии, австралийской армии. Работа Белорусов в советском тыле – белорусский авиационный завод в Куйбышеве выпустил ок. 40 тыс самолетов, Гомсельмаш в Кургане, а Витебск оптическ завод на Урале.

14. Людскія, матэрыяльныя і культурныя страты Беларусі ў гады ДСВ.

Гитлеровцы разрушили и сожгли 209 городов и районных центров, 9 200 деревень, 628 из них - с людьми. Погибло свыше 2,2 млн. человек. Республика лишилась более половины национального богатства. Это составило 75 млрд. рублей, что было равнозначно 35 ее бюджетам 1940 г.

Вопрос 16. На помощь Беларуси пришли союзные республики. В 1944 г. советское правительство ассигновало на восстановление хозяйства БССР 490,7 млн. рублей, в 1945 г. - 1200 млн. рублей. В 1944 - первой половине 1945 гг. БССР получила 37 металлообрабатывающих заводов, полные комплекты оборудования для автомобильного, велосипедного и инструментального заводов в Минске, стеклозаводов в Витебске, Гомеле и Минске, для Могилевской фабрики искусственного волокна, Оршанского льнокомбината и др. Тысячи специалистов народного хозяйства прибыли из России, Украины и других республик.

К июлю 1945 г. в республике было восстановлено более 8 тыс. промышленных предприятий, мастерских, артелей. К февралю 1946 г. было восстановлено более 10 тыс. км. железных дорог, 1735 мостов. Со второго полугодия 1944 г. стали работать 72 электростанции.

Тем не менее, в сентябре 1946г., когда был принят Закон о пятилетнем плане восстановления и развития Народного хозяйства БССР на 1946-1950 гг., экономика республики находилась в тяжелейшем состоянии. Ее промышленность в 1945 г. произвела только 20% довоенного объема промышленности. Население остро нуждалось в жилье, одежде, обуви, предметах первой необходимости. Не хватало рабочих рук.

Народ республики работал с большим энтузиазмом. Его усилиями к концу 1950 г. промышленность БССР по объему валовой продукции превысила довоенной уровень на 15%, причем в Западных областях Беларуси почти в 2 раза. В 1950 г. выработка электроэнергии превысила довоенный уровень на 47%.

В пятой пятилетке (1951-1955) в Беларуси вошло в строй 150 крупных промышленных предприятий и более 200 средних и мелких. В их числе были Минские подшипниковый и часовой заводы, радиозавод, завод отопительного оборудования, камвольный комбинат, завод швейных машин в Орше, Витебская шелкоткацкая фабрика и др. За годы пятилетки валовой объем промышленной продукции увеличился более чем в два раза.

Более сложным и противоречивым явилось восстановление сельскохозяйственного производства. За годы оккупации пришли в негодность и запустение сотни тысяч гектаров сельскохозяйственных угодий, резко сократилось поголовье скота. Сельское население за годы войны значительно сократилось. Сотни тысяч сельчан погибли, многие были угнаны в Германию. В результате в сельском хозяйстве работали практически только женщины, подростки и старики. К весеннему севу 1946 г. не хватало семян, минеральных удобрений, инвентаря и машин. Из-за нехватки лошадей и тракторов в качестве тягловой силы использовались коровы. В плуг запрягались даже люди - по 3-4 женщины, дети.

За три послевоенных года колхозы БССР получили 160 тыс. т. зерна, 122 тыс. лошадей, 113 тыс. голов крупного рогатого скота и др. В 1948 г. Совет Министров СССР принял решение о мерах помощи сельскому хозяйству Беларуси, на основании которого республика получила 3 тыс. тракторов, 200 комбайнов, 2 тыс. тракторных плугов и др. Определенные надежды возлагались на укрупнение колхозов.

15. Выйсце БССР на міжнародную арэну. Удзел рэспублікі ў ААН (сяр40-сяр 50гг).

У канцы вайны актывізуецца міжнародная дзейнасць вышэйшых органаў улады СССР. 1 лютага 1944 г Вярхоўны Савет СССР прыняў іакон «Аб прадастаўленні саюзным рэспублікам паўнамоцтваў у вобласці знешніх зносінаў і аб пераўтварэнні ў сувязі з гэтым Народнага камісарыята замежных спраў з агульнасаюзнага ў саюзна-рэспубліканскі». Закон замацаваў права саюзных республік уступаць у непасрэдныя аднссіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі дамовы і абменьвацца дыпламатычнымі прадстаўнікамі.

У сувязі з гэтым Вярхоўны Савет БССР 24 сакавіка 1944 г. прыняў закон «Аб утварэнні Народнага камісарыята замежных спраў», на падставе чаго быў ўнесены шэраг дапаўненняў у Канстытуцыю БССР 1937 года. Наркамат замежных спраў БССР адразу ж пачаў актыўна ўдзельнічаць у міжнародных зносінах. Напрыклад, увосень 1944 г. адбываліся беларуска-польскія перамовы па пытаннях змянення дзяржаўнай мяжы.

26 сакавіка 1946 г. Наркамат замежных шраў БССР быў пераўтвораны ў Міністэрства замежных спраў (Кісялеў). Утвораны орган разгарнуў актыўную дзейнасць у сферы міждзяржаўных адносінаў БССР, пацверджаннем чаму з'явіўся ўдзел БССР, разам з 50 іншымі дзяржавамі, у заснаванні Арганізацыі Аб'яднаных Нацый і ў распрацоўцы яе Статута.

Пытанне аб удзеле ўсіх савецкіх рэспублік у ААН было пастаўлена дэлегацыяй СССР увосень 1944 г. на перамовах у Думбартон-Оксе. Аднак толькі на Ялцінскай канферэнцыі ў лютым 1945 г. была дасягнута дамова аб прадстаўніцтве ў ААН дзвюх з 16 савецкіх рэспублік – Беларускай ССР і Украінскай ССР. Адразу ж пасля адкрыцця канферэнцыі Аб'яднаных Нацый 26 красавіка 1945 г. савецкая дэлегацыя паставіла пытанне аб уключэнні Беларускай і Украінскай рэспублік у склад ААН, матывуючы гэта тым, што яны валодаюць сувеэннымі правамі, «кожная з іх выставіла па мільё'ну байцоў у Чырвоную Армію» і што менавіта на гэтыя рэспублікі абрушыўся першы ўдар фашызму. Рашэнне аб уключэнні УССР і БССР у лік паўнапраўных членаў ААН было прынята аднагалосна.

6 мая 1945 г. паўнамоцная дэлегацыя БССР на чале з народным камісарам замежных спраў К.У. Кісялёвым прыбыла ў Сан-Францыска і ўключылася ў працу канферэнцыі ААН. 26 чэрвеня 1945 г. упаўнаважаныя дзяржаў – заснавальніц ААН, у тым ліку і прадстаўнікі Беларускай ССР, падпісалі Статут ААН. 30 жніўня 1945 г. Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР ратыфікаваў Статут ААН.

16. Аднаўленне і развіццё народнай гаспадаркі БССР у першае пасляваен 10-дзе.

Гитлеровцы разрушили и сожгли 209 городов и районных центров, 9 200 деревень, 628 из них - с людьми. Погибло свыше 2,2 млн. человек. Республика лишилась более половины национального богатства. Это составило 75 млрд. рублей, что было равнозначно 35 ее бюджетам 1940 г.

На помощь Беларуси пришли союзные республики. В 1944 г. советское правительство ассигновало на восстановление хозяйства БССР 490,7 млн. рублей, в 1945 г. - 1200 млн. рублей. В 1944 - первой половине 1945 гг. БССР получила 37 металлообрабатывающих заводов, полные комплекты оборудования для автомобильного, велосипедного и инструментального заводов в Минске, стеклозаводов в Витебске, Гомеле и Минске, для Могилевской фабрики искусственного волокна, Оршанского льнокомбината и др. Тысячи специалистов народного хозяйства прибыли из России, Украины и других республик.

К июлю 1945 г. в республике было восстановлено более 8 тыс. промышленных предприятий, мастерских, артелей. К февралю 1946 г. было восстановлено более 10 тыс. км. железных дорог, 1735 мостов. Со второго полугодия 1944 г. стали работать 72 электростанции.

Тем не менее, в сентябре 1946г., когда был принят Закон о пятилетнем плане восстановления и развития Народного хозяйства БССР на 1946-1950 гг., экономика республики находилась в тяжелейшем состоянии. Ее промышленность в 1945 г. произвела только 20% довоенного объема промышленности. Население остро нуждалось в жилье, одежде, обуви, предметах первой необходимости. Не хватало рабочих рук.

Народ республики работал с большим энтузиазмом. Его усилиями к концу 1950 г. промышленность БССР по объему валовой продукции превысила довоенной уровень на 15%, причем в Западных областях Беларуси почти в 2 раза. В 1950 г. выработка электроэнергии превысила довоенный уровень на 47%.

В пятой пятилетке (1951-1955) в Беларуси вошло в строй 150 крупных промышленных предприятий и более 200 средних и мелких. В их числе были Минские подшипниковый и часовой заводы, радиозавод, завод отопительного оборудования, камвольный комбинат, завод швейных машин в Орше, Витебская шелкоткацкая фабрика и др. За годы пятилетки валовой объем промышленной продукции увеличился более чем в два раза.

Более сложным и противоречивым явилось восстановление сельскохозяйственного производства. За годы оккупации пришли в негодность и запустение сотни тысяч гектаров сельскохозяйственных угодий, резко сократилось поголовье скота. Сельское население за годы войны значительно сократилось. Сотни тысяч сельчан погибли, многие были угнаны в Германию. В результате в сельском хозяйстве работали практически только женщины, подростки и старики. К весеннему севу 1946 г. не хватало семян, минеральных удобрений, инвентаря и машин. Из-за нехватки лошадей и тракторов в качестве тягловой силы использовались коровы. В плуг запрягались даже люди - по 3-4 женщины, дети.

За три послевоенных года колхозы БССР получили 160 тыс. т. зерна, 122 тыс. лошадей, 113 тыс. голов крупного рогатого скота и др. В 1948 г. Совет Министров СССР принял решение о мерах помощи сельскому хозяйству Беларуси, на основании которого республика получила 3 тыс. тракторов, 200 комбайнов, 2 тыс. тракторных плугов и др. Определенные надежды возлагались на укрупнение колхозов.

17. Грамадска-палітычнае жыццё БССР у першае пасляваен 10-дзе.

Победа в Великой Отечественной войне породила у многих граждан республики надежды на улучшение жизни. Демобилизованные офицеры и солдаты, многие из которых познакомились с жизнью европейских стран, по-новому, более критически стали относиться к окружающей действительности, надеялись на перемены в общественно-политической жизни. Однако исход войны еще больше укрепил диктаторский режим. Сталинская пропаганда связывала победу над фашизмом только с "мудрым руководством" партии и Сталина.

Сталинский режим стремился не только восстановить, но и укрепить свои идеологические и хозяйственные структуры. Л. Цанава, который накануне и в первые послевоенные годы возглавлял НКВД БССР, считал, что все, кто не принял активного участия в партизанской борьбе – предатели. В тюрьму были брошены многие минские подпольщики, партизанские связные, бывшие военнопленные. Готовилась расправа и над секретарем Гродненского обкома С.О. Притыцким. В 1951 г. был необоснованно обвинен в сговоре с "югославскими ревизионистами", в троцкизме Нарком просвещения М.В. Саевич.

В Беларуси большим авторитетом пользовался первый секретарь ЦК КП(б)Б и Председатель правительства республики П.К. Пономаренко . Это вызывало недоверие И. Сталина. Вместо П.К. Пономаренко был прислан секретарь Пермского обкома Н. Гусаров. Новое руководство активизировало борьбу с национальным движением и ускорило процесс коллективизации в Западных областях Беларуси.

Весной 1946 г. в Слониме возникла подпольная организация, которая установила связь с патриотическими группами в Барановичском учительском институте и на Брестском железнодорожном узле. Главной задачей этой организации была защита национальных прав и свобод, борьба за сохранение и развитие белорусской культуры, языка, пропаганда своего видения истории. В конце 1946 г. подпольные группы стали действовать в Жировичском сельхозтехникуме, Ганцевичском педучилище. В июне - августе 1947 г. члены этих организаций были арестованы. В начале 1946 г. в Глубокском педучилище возникла организация "Союз белорусских патриотов", к которой присоединилась группа из Поставского педучилища. В это же время в Минске, а также в Молодечненской и Пинской областях действовала организация "Свободная Беларусь". В феврале 1947 г. эти организации были раскрыты, а их члены осуждены на сроки заключения от 5 до 25 лет.

Ведущим звеном командно-административной системы оставалась Коммунистическая партия. В ее руках были сосредоточены рычаги государственного и хозяйственного руководства.

Свое влияние на молодежь Компартия оказывала через комсомол. В начале 1949 г. в ЛКСМБ насчитывалось 316,9 тыс. юношей и девушек. Секретарями ЦК ЛКСМБ в первые послевоенные годы были К.Т. Мазуров и П.М. Машеров , которые стали известными политическими деятелями. Однако советы, профсоюзы и комсомол создавали в обществе только видимость демократии. Они не столько выражали и защищали интересы трудящихся, молодежи, сколько направляли их труд на возрождение страны.

Значительным событием в общественно-политической жизни Беларуси в первой половине 1950-х гг. стало движение за запрещение атомного оружия. На воззвание Постоянного комитета сторонников мира к руководителям государств о запрещении атомного оружия в Беларуси проходил сбор подписей, митинги в поддержку этого воззвания. Была создана Республиканская комиссия содействия Советскому комитету защиты мира. Председателем этой комиссии был Я. Колас.

18. Пасляваеннае матэрыяльнае і бытавое становішча насельніцтва Беларусі.

Пасля вызвалення Беларусі ад фашысцкіх захопнікаў жыллевыя і камунальна-бытавя ўмовы жыцця насельніцтва былі катастрафічнымі. Акупанты знішчылі на Беларусі 70 тыс. жылых дамоў, якія належылі дзяржаве, і звыш 391 тыс. жылых дамоў, што належалі да асабістай уласнасці грамадзян.

У ліку першачарговых задач пасляваеннага часу было вырашэнне харчовай праблемы, а таксама забеспячэнне насельніцтва прамысловымі таварамі першага ўжытку. У Беларусі, як і ва ўсей краіне, дзенічала картачная сістэма нарміраванага забеспячэння рабочых і служачых. Устаноўленыя нормы прадуктаў і тавараў былі сціплымі, але прадаваліся яны па адносна нізкіх рознічных цэнах. Картачная сістэма была вымушанай мерай. Яна дазволіла ў цяжкіх умовах пасляваеннага часу і першых пасляваенных гадоў больш рацыянальна выкарыстаць наяўныя рэсурсы харчавання і прадметаў першая неабходнасці. Адначасова аднаўлялася і пачынала дзейнічаць сетка прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання. На канец 1945 г. насельніцтва Беларусі ўжо абслугоўвалі каля 6 тыс. магазінаў, 1117 гандлевых палатак, звыш 1 тыс. прадпрыемстваў грамадскага харчавання, у тым ліку 950 сталовых, рэстаранаў і чайных.

Пашыраўся гандаль на калгасных рынках, аднак цэны тут былі высокімі і маладаступнымі для шырокіх слаеў насельніцтва. У паляпшэнні матэрыяльнага становішча беларускага народа важнае значэнне мелі пастаўкі неабходных тавараў з іншых рэспублік і рэгіенаў краіны. Ужо ў першыя дні ліпеня 1944 г. Наркамат гандлю СССР прызначыў для неадкладнай адпраўкі ў Мінск, Віцебск і Магілеў 88 вагонаў з рознымі таварамі.

Адной з важнейшых задач было аднаўленне работы медыка-санітарных устаноў, аказанне насельніцтву рэгулярнай медыцынскай дапамогі. У 1944 г. органы аховы здароўя рэспублікі правялі масавае санітарнае абследване насельніцтва, якім было ахоплена каля 3 млн. чалавек. Пры гэтым у першую чаргу намаганні медыцынскіх работнікаў былі скіраваны на ліквідацыю інфекцыйных і эпідэмічных захворванняў, якія ўзніклі ў гады акупацыі. Барацьбе з захворваннямі спрыяла паступовае пашырэнне сеткі медыцынскіх устаноў, а таксама дапамога воінскіх медыцынскіх служб, Наркамздрава СССР, які прыслаў у рэспубліку 26 супрацьэпідэмічных атрадаў. Агульнымі намаганнямі да сярэдзіны 1945. У Беларусі была ў асноўным ліквідавана эпідэмія сыпнога тыфу.

На канец 1945 г. у рэспубліцы ўжо налічвалася 597 бальнічных устаноў на 26,4 тыс. ложкаў. У іх працавала 3115 урачоў і 13,8 тыс. сярэдніх медыцынскіх работнікаў. Шырокую лячэбна-рафілактычную работу разгарнулі калектывы 1,2,3-й клінічных бальніц Мінска, абласных бальніц у Мінску, Гомелі, Віцебску, Гродне, Магілеве, Брэсце, а таксама лячэбны ўстановы іншых гарадоў, раенных цэнтраў і паселкаў рэспублікі. Аднавілася ў рэспубліцы падрыхтоўка медыцынскіх кадраў з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй.

У наступны час сістэма аховы здароўя БССР хоць і марудна, але ўмацоўвалася, яе ўстановы аснашчаліся новым медыцынскім абсталяванне, папаўняліся кваліфікаванымі кадрамі.

19. Развіццё культуры БССР у першае пасляваен 10-дзе.

В 1946-1947 учебном году в Беларуси работало 11 300 школ, в 1950 - 12 тысяч. Сложным было положение с учительскими кадрами. К 1 января 1946 г. в школы из эвакуации вернулись 4 980 учителей, а также 6 840 демобилизованных учителей - фронтовиков. В 1949 - 1950 учебном году начался переход ко всеобщему обязательному семилетнему образованию.

В 1951-1955 гг. активно строились средние школы, преобразовывались семилетние в средние, их количество выросло за эти годы с 761 до 1447.

Тем не менее, в школьном строительстве было много недостатков. В 1955-1956 учебном году 7 260 школ еще размещались в приспособленных и 2088 - в наемных зданиях. Почти половина школ работала в две смены. На низком уровне велось преподавание многих предметов. Резко сократилось количество белорусских школ.

Восстанавливалось и развивалось среднее специальное образование - техникумы и училища. В 1955 году их насчитывалось 123.

Восстанавливалась высшая школа республики. В 1945 г. из 25 довоенных вузов работало 22. Открывались новые высшие учебные заведения, в их числе - Минский институт иностранных языков, Брестский, Полоцкий педагогические и Гродненский сельскохозяйственный институты.

После освобождения Минска возобновилась работа Академии наук БССР. Уже в 1945 г. действовало 8 академических институтов, к началу 50-х гг. - 20 НИИ. Далеко за пределами Беларуси были известны имена ученых А.Р. Жебрака (генетик), Н.И. Гращенкова (физиолог), С.И. Губкина (физик), Г.Ф. Александрова (философ), В.Н. Перцева (историк) и др.

В советском обществе культура, наука, образование были подвержены сильному влиянию идеологии КПСС - КПБ. Уже с 1946 г. началась компания борьбы против "коленопреклонения перед Западом", против "белорусского национализма" и "безродного космополитизма". Резко критиковались положения о государственности Беларуси в средневековье, о "золотом веке" в истории белорусской культуры и т.д. Ряд произведений белорусских писателей и поэтов были признаны "идеологически вредными".

В послевоенные годы продолжалась творческая деятельность Я. Брыля, С. Дергая, И. Мележа, И. Шамякина и др. В числе лучших произведений тех лет - романы И. Шамякина "Глубокое течение", И. Мележа "Минское направление", М. Лынькова "Незабываемые дни", драматические произведения А. Мовзона "Константин Заслонов", К. Губаревича "Брестская крепость" и др.

В белорусском изобразительном искусстве преобладала героико-патриотическая тематика. Многие полотна и скульптурные произведения вошли в золотой фонд белорусского искусства. В их числе - "Оборона Брестской крепости" И. Ахремчика, "Минск, 3 июля 1944 года" В. Волкова, "Пленных ведут" А. Шибнева, "Парад белорусских партизан в 1944 г. в Минске" Е. Зайцева и др.

Скульпторы стремились осмыслить исторический подвиг народа. Работают скульпторы З. Азгур, А. Бембель, М. Керзин, А. Глебов. Ими созданы скульптурные портреты известных революционных деятелей, героев Великой Отечественной войны, курган Славы, памятники воинам, партизанам, подпольщикам, отважным пионерам и комсомольцам. Самым значительным достижением белорусских архитекторов и скульпторов стал величественный ансамбль площади Победы в Минске.

В 1945 г. работало уже 12 театров. На сценах театров с успехом шли пьесы о Великой Отечественной войне: "Молодая гвардия", "Константин Заслонов", "Это было в Минске" и др. На исторические темы были поставлены спектакли "Нестерка" В. Вольского, "Павлинка", "Разбросанное гнездо" Я. Купалы, "Пинская шляхта" В. Дунина-Марцинкевича и др.

Белорусские кинематографисты создали фильмы, отражавшие военное и послевоенное время. В их числе - "Дети партизана", "Константин Заслонов". Были экранизированы "Павлинка" Я. Купалы, "Поют жаворонки" и "Кто смеется последним" К. Крапивы. Значительным событием явились фильмы "Красные листья" и "Часы остановились в полночь". Таким образом, несмотря на экономические трудности, идеологический диктат, в послевоенное десятилетие были восстановлены и получили дальнейшее развитие все направления белорусской культуры.

20. Прамысловае будаўніцтва БССР. Змены у структуры прам-сці (сяр50-сяр80).

В середине 50-х гг. в мире началась научно-техническая революция, которая открывала возможности комплексной автоматизации производства, использования ЭВМ, новых источников энергии, материалов и т.д. Эти процессы затронули и экономику Беларуси. На основе решений июльского (1955) Пленума ЦК КПСС в шестой пятилетке (1956-1960) в республике ускоренными темпами развивалось машиностроение, энергетика, происходило внедрение в народное хозяйство новейших достижений науки и техники. За 1955-1958 гг. на предприятиях республики было установлено около 200 поточных линий, освоен выпуск почти 300 новых типов станков. Вместо отраслевых министерств были созданы совнархозы, которые руководили промышленностью по территориям (1957). В Беларуси был создан один совнархоз.

В силу ряда причин шестая пятилетка не была доведена до конца. Последние два года шестой пятилетки объединялись со следующей, и в результате был принят семилетний план развития народного хозяйства СССР (1959-1965). Аналогичным планом по БССР предусматривалось увеличение объема промышленной продукции на 80%. В годы семилетки в республике ускоренными темпами развивались приборостроение, электроника, радиоэлектроника, машиностроение. Была введена в строй Березовская электростанция, что дало возможность создать единую Белорусскую энергосистему.

Несмотря на то, что промышленность в целом справилась с заданиями семилетки, негативных явлений избежать не удалось. Значительное количество предприятий выпускало продукцию устаревших образцов. Снизились темпы роста валовой продукции промышленности, снизилась производительность труда. Не оправдали себя попытки перестройки промышленности по территориальному принципу. В начале 60-х гг. началось снижение производства сельскохозяйственной продукции. Не дала положительных результатов и реорганизация МТС, в результате которой колхозы оказались в больших долгах у государства. Появился дефицит не только промышленных товаров, но и сельскохозяйственных продуктов. Страна стала закупать зерно за границей. Стало очевидным, что экстенсивный путь развития экономики исчерпал себя.

В середине 60-х годов были проведены экономические реформы. В промышленности вернулись к отраслевому принципу руководства. В Беларуси вместо одного совнархоза было создано 6 министерств союзно-республиканских и 3 республиканских. Предусматривалось расширение хозяйственной самостоятельности предприятий. Сократилось количество утверждаемых "сверху" плановых показателей (вместо 109 только 9). Предприятиям разрешалось распоряжаться частью полученной ими прибыли. Создавались три фонда: развития производства и усовершенствования техники, социально-культурных мероприятий и жилищного строительства. Деятельность предприятий оценивалась не по валовой, а по реализованной продукции.

Реформы середины 60-х гг. дали определенный импульс экономическому развитию страны, в том числе и Беларуси. Это нашло отражение в выполнении восьмого пятилетнего плана (1966-1970). Объем промышленной продукции увеличился в 1,8 раза.

В целом реформы 60-х гг. не достигли цели и к началу 70-х гг. были фактически прекращены. Отрицательную роль здесь сыграли приверженность руководства командно-административному стилю, недоверие к экономическим методам управления. Но ситуация в эти годы в Беларуси не была еще критической. За 1970-1985 гг. было введено в действие более 186 промышленных предприятий. Продолжалась концентрация производства. В 1980 г. в Беларуси действовало около 200 производственных и научно-производственных объединений.

Вместе с тем, в 70-80-е гг. экономика Беларуси, как и в целом СССР, стала снижать темпы роста. В 1982 г. среднегодовой прирост национального дохода составил 3,4%. Научно-технический прогресс затронул в первую очередь оборонную промышленность. Огромные средства вкладывались в новое строительство, которое нередко оставалось незавершенным. Увеличилось отставание технического уровня Беларуси от уровня промышленно развитых стран.

Таким образом, командно-административные методы руководства экономикой к середине 80-х гг. себя изжили. Настала необходимость глубоких социально-экономических и политических реформ.

21. Эканамічная рэформа 1965 і яе ажыццяўленне у БССР.

У Bepacнi 1965 г. Пленум ЦК КПСС прыняу пастанову «Аб паляпшэнш кiравання прамысловасцю, удасканаленнi планавання i узмацненнi эканамiчнага стымулявання прамысловай вытворчасщ». Меры, як'ш ажыццяулялкя на яго аснове, назвалi эканамiчнай рэформай. Рэформа прадугледжвала уключыць у дзеянне таварна-грашовыя мехашзмы, пераход ад тэрытарыяльнага да галиновага киравання прамысловасцю, павышэнне ролi гаспадарча-разлшовых стымулау, пашырэнне правоу прадпрыемствау.

Спачатку дасягненш рэформы былi даволi значнымк Асаблiва гэта праявшася у гады восьмай пяшгодш (1966—1970 гг.). За дадзены перыяд у БССР аб'ём прадукцьп прамысловасщ павялiчыуся амаль у 1,8 раза. Найбольш паскоранымi тэмпамi развiвалася хiмiчная i нафтахiмiчная прамысловасць. Аб'ём яе прадукцыi за 1966—1970 гг. павялiчыуся у 3,3 раза. У 1966 г. быу уведзены у эксплуатацыю Гомельскi хiмiчны завод, у 1968 г.— Маплёусш камбшат сштэтычнага валакна (пазней вытворчае аб'яднанне «Хiмвалакно»). На базе дзеючых калiйных камбшатау у 1971 г. быу створаны адзшы Беларуси калшны камбшат (пазней вытворчае аб'яднанне «Беларуськалий»). У 1970 г. на базе гродзенсмх азотна-тукавага i капралактамавага заводау быу створаны Гродзенсю хiмiчны камбшат iмя С. В. Прытыцкага (пазней вытворчае аб'яднанне «Азот»).

У гэты час далi прадукцыю такiя буйныя новабудоулi, як Лукомская ДРЭС, минския заводы халадзьпьшкау i маторны, Брэсцки электралямпавы завод, Вщебсю домабудаушчы i Баранавiцкi бавауняны камбинаты. Усяго за 1966—1970 гг. было уведзена у строй звыш 50 буйных прадпрыемствау, яюя, згодна

з рэформай, пачалi працаваць па-новаму, больш выкарыстоуваць таварна-грашовыя мехашзмы, гаспадарча-разлжовыя стымулы. Нарошчванню вытворчасщ садзейшчала таксама некаторае удасканаленне аргашзацьп працы, сктэмы матэрыяльнага стымулявання, павышэнне творчай актыунасщ рабочых.

Аднак эканамiчная рэформа не была завершана i у пачатку 70-х гг. фактычна перастала дзейшчаць. Асноунай прычынай гэтага было тое, што яна праводзiлася непаслядоуна i палавiнчата. Рэформа не суправаджалася рэфармаваннем палiтычнай сiстэмы, дэмакратызацыяй усяго грамадства.

Тым не менш у 70-я — пачатку 80-х гг. працягвалася пашырэнне матэрыяльна-тэхшчнай базы прамысловасць Тэта было магчыма у вынiку значнага павелiчэння фшансавання. За 1971 —1985 гг. у рэспублщы на развiдцё прамысловасщ было выкарыстана звыш 22,9 млрд руб., або у 3 разы больш у параунанпи з папярэдшм1 15 гадами. Будавалкя у асноуным буйныя прадпрыемствы. На працягу 70-х — першай паловы 80-х гг. увайшлi у строй 186 новых буйных фабрык i заводау. Сярод ix — завод аутаматычных лiнiй у Баранавiчах, Бабруйскi шынны камбинат, Беларусю металургiчны завод у Жлобiне (узншла новая галша прамысловай вытворчасщ — чорная металурпя), завод па вытворчасщ вырабау з металiчных парашкоу у Маладзечне (узнiкла новая галiна — парашковая металургiя) i iнш. У 1984 г. увайшла у строй першая чарга Мiнскага метрапалiтэна.

У рэспублщы працягвала развiвацца канцэнтрацыя, спецыялiзацыя i кааперацыя вытворчасцi. Калi у 1972 г. дзейнiчала 35 вытворчых i навукова-вытворчых аб'яднанняу, то у 1980 г. ix налшчвалася ужо каля 200. Многiя навукова-вытворчыя аб'яднаннi уваходзiлi у склад ваенна-прамысловага комплекса СССР. Сярод ix — вытворчыя аб'яднанш «iнтэграл», iмя У. I. Ленiна, «БелОМА», «Вьлiчальнай тэхнiкi», «Планар», «Агат» i iнш., усяго 120.

Напружаная праца рабочага класа Беларусi супрацоунiцтва з iншымi рэспублiкамi далi станоучыя вынiкi. У 1985 г. агульны аб'ём прамысловай прадукцыi у параунаннi з 1960 г. павялiчыуся у 8,9 раза i перавышау даваенны узровень у 38 разоу. У рэспублiцы быу створаны магутны прамысловы патэнцыял, у якiм у 1986 г. налiчвалася 1490 прадпрыемствау. Iндустрыяльны абрыс рэспублiкi пачалi вызначаць энергетыка, машынабудаванне i прыборабудаванне, хiмiя i нафтахiмiя, электронiка i радыёэлектронiка, вытворчасць мiнеральных угнаенняу, сiнтэ- тычных валокнау i iншыя галiны. БССР, займаючы меней за 1 % ад усесаюзнай тэрыторьп, маючы каля 4 % ад насельнщтва СССР, у 1981 г. вырабляла у маштабах краiны 52 % калшных угнаенняу, 22 % хiмiчных валокнау, 15 % металарэзных станкоу, 16 % трактароу.

22. Меры па развіццю сельск гаспадаркі БССР(сяр50-сяр80).Харчовая праграма і яе вынікі.

После решений сентябрьского (1953 г.) Пленума ЦК КПСС, который определил меры по экономическому укреплению сельского хозяйства, повышению самостоятельности колхозов и совхозов, материальной заинтересованности крестьян, несколько улучшилось состояние сельского хозяйства. Укрепилась экономика колхозов и совхозов, росло производство сельхозпродукции. В 1958 г. машино-тракторные станции (МТС) были преобразованы в ремонтно-технические станции (РТС). Техника МТС была продана колхозам.

В начале 60-х гг. началось снижение производства сельскохозяйственной продукции. Не дала положительных результатов и реорганизация МТС, в результате которой колхозы оказались в больших долгах у государства. Появился дефицит не только промышленных товаров, но и сельскохозяйственных продуктов. Страна стала закупать зерно за границей. Стало очевидным, что экстенсивный путь развития экономики исчерпал себя.

В середине 60-х годов были проведены экономические реформы. В сельском хозяйстве предусматривались меры по росту капитальных вложений в сельскохозяйственное производство, увеличению поставок техники колхозам и совхозам, повышению закупочных цен на сельскохозяйственную продукцию более чем на 50%. Доводились стабильные планы закупок сельскохозяйственной продукции, которые не должны были пересматриваться каждый год. Была списана задолженность за купленную технику, уменьшены налоговые обязательства колхозов перед государством.

Реформы середины 60-х гг. дали определенный импульс экономическому развитию страны, в том числе и Беларуси. Это нашло отражение в выполнении восьмого пятилетнего плана (1966-1970). Валовая продукция сельского хозяйства возросла по сравнению с семилеткой на 45%. В сельском хозяйстве создавались животноводческие комплексы и фермы, осуществлялась механизация сельскохозяйственных работ, мелиорация заболоченных земель.

В целом реформы 60-х гг. не достигли цели и к началу 70-х гг. были фактически прекращены. Отрицательную роль здесь сыграли приверженность руководства командно-административному стилю, недоверие к экономическим методам управления. Но ситуация в эти годы в Беларуси не была еще критической. Вместе с тем, в 70-80-е гг. экономика Беларуси, как и в целом СССР, стала снижать темпы роста. В 1982 г. среднегодовой прирост национального дохода составил 3,4%. Противоречиво развивалось и сельское хозяйство Беларуси. С одной стороны, шло укрепление его материально-технической базы, а с другой - снижались темпы развития сельскохозяйственного производства. Росло количество нерентабельных хозяйств.

23. Становішча прыродных рэсурсаў і абвастрэнне экалаг праблемы у Беларусі (сяр50-сяр80).

Огромной невиданной в мировой истории человечества трагедией явилась чернобыльская катастрофа – взрыв 26 апреля 1986 г. одного из реакторов ЧАЭС, расположенной на Украине близ границы с БССР. 23% территории Беларуси оказались радиоактивно загрязненными. В зоне загрязнения проживала пятая часть населения республики (около 2,1 млн. человек). Из хозяйственного оборота было выведено более 20% сельхозугодий, почти 15% лесов. Катастрофа показала несостоятельность и равнодушие к судьбе народа тогдашнего партийно-государственного руководства СССР. Оно не только не приняло надлежащих мер по оказанию помощи населению, но даже препятствовало своевременному информированию людей о радиационной опасности.

В первые годы после катастрофы, несмотря на многочисленные заверения и обещания союзных и республиканских руководителей, коренных сдвигов в решении возникших проблем не произошло. Деятельность по преодолению последствий чернобыльской катастрофы активизировал избранный в 1989 г. Верховный Совет БССР. Он одобрил разработанную правительством долгосрочную госпрограмму ликвидации последствий аварии на 1990 – 95 гг. Было построено 18 тыс. квартир для переселенцев.

В 1986 – 90 гг. на цели по ликвидации экологических проблем было выделено 702,4 млн. рублей. В 1990 г. обезврежено 4 млн. тонн веществ, в то время как в 1985 г. – 3,2 млн. тонн. Но это не привело к существенному улучшению ситуации. По-прежнему вызывает тревогу экологическая обстановка в Могилеве, Гомеле, Солигорске, Новополоцке и других городах. В Минске, в частности, из 43 объектов, которые по решению городских властей должны быть выведены за пределы города. 30 работают на прежних местах.

Сложная экологическая обстановка и в сельской местности. Большой сброс промышленными предприятиями плохо очищенных, а то и вовсе не очищенных вод привел к загрязнению Свислочи, Вилии, Сожа, Муховцы, Березины, Западной Двины, Днепра и других рек. Международные эксперты, изучавшие экологическую ситуацию в Беларуси, чистые пробы воды получили только на 10% обследованных территорий. Существенный вред природе наносит чрезмерное употребление минеральных удобрений, туков, пестицидов. Землю и воду отравляют крупные животноводческие комплексы, стоки которых фактически не утилизируются.

В целом экологическая обстановка в Беларуси остается неблагоприятной. Ежегодно накапливается 45 млн. тонн отходов, которые не перерабатываются, а складируются на свалках. В воздух выбрасывается около 3 млн. тонн вредных веществ. Почти 10% промышленных отходов сбрасывается в водоемы недостаточно очищенными.

24. Спробы лібералізацыі грам-паліт жыцця у сяр50-сяр60. Реабілітацыя ахвяр культу асобы у БССР.

После ХХ Съезда КПСС (1958 г.) в БССР начался процесс реабилитации жертв сталинских репрессий. С 1953 по 1963 гг. было реабилитировано 5 619 человек. Среди них партийные, государственные и общественные деятели В.Г. Кнорин, Н.Ф. Гикало, Н.М. Голодед, А.Г. Червяков, И.П. Уборевич и др. Однако к реабилитации отношение руководства страны было сложным. Например, до 1988 г. власти не соглашались на партийную реабилитацию Д. Жилуновича, В. Ластовского, В. Игнатовского и др. С приходом к власти Л.И. Брежнева реабилитация была почти прекращена. С 1972 по 1988 гг. было реабилитировано только 169 человек.

Процесс либерализации, который затронул разные сферы общественной жизни, начался, прежде всего, с демократизации. Стали регулярно созываться съезды и пленумы ЦК КПСС и партийных организаций союзных республик. По важнейшим вопросам развития народного хозяйства начали созываться совещания.

В эти годы партийную организацию Беларуси возглавляли К.Т. Мазуров, П.М. Машеров, Совет Министров - Т.Я. Киселев , Верховный Совет - С.О. Притыцкий, Н.А. Сурганов. Все они много сделали для развития экономики, культуры, улучшения материального благосостояния народа, имели свои взгляды на решение тех или иных проблем, пользовались уважением народа.

11 марта 1957 г. Верховный Совет СССР принял закон, согласно которому республики могли самостоятельно решать вопросы областного и районного административно - территориального устройства. Уже в 1959 г. было изменено административно-территориальное деление БССР.

В 1962 г. была изменена структура руководящих партийных органов Беларуси. Они были разделены на промышленные и сельские. Был создан единый контролирующий орган - Комитет партийно-государственного контроля. В Беларуси было создано 12 обкомов, 25 горкомов, 23 комитета по промышленным зонам и 77 - по производственным колхозно-совхозным управлениям. По такому принципу были разделены советские, комсомольские, профсоюзные и общественные организации. Эта структура не оправдала себя и в 1964 г. была ликвидирована.

В октябре 1961 г. на ХХII съезде КПСС была принята новая партийная программа, которая поставила цель уже через 20 лет построить коммунизм в СССР и обеспечить народу самый высокий жизненный уровень.

25. Асаблівасці грам-паліт жыцця у сяр60-сяр80. Канстытуцыя БССР 1978.

Началом нового этапа советской истории явился октябрьский (1964) пленум ЦК КПСС, который освободил Н.С. Хрущева от занимаемых должностей и избрал первым секретарем ЦК КПСС Л.И. Брежнева, который сосредоточил в своих руках всю полноту власти. Повышение руководящей роли партии объявлялось универсальным средством решения всех экономических и социальных проблем. Партия объявляет курс на стабилизацию общества. В политической лексикон вводятся новые понятия: "развитой социализм", "развивающийся социализм", "зрелый социализм". Из общественно -политической литературы, докладов, материалов съездов и пленумов исчезают недостатки, проблемы. Действительность лакируется на фоне нарастающих экономических трудностей.

В этих условиях в стране назревает недовольство населения. Представители интеллигенции начали выступать с критикой Системы. Высшее политическое руководство все делало для того, чтобы покончить с политической оттепелью, резко усилилась цензура. В 1969 г. ЦК КПБ принял решение любые отклонения от официальных установок осуждать. Под борьбу с инакомыслием была подведена статья 67, которая предусматривала за агитацию или пропаганду с целью дискредитации власти, распространение, производство и хранение литературы такого содержания - наказание лишением свободы на срок от шести месяцев до семи лет с высылкой на срок от двух до пяти лет. Людям, которые осмелились, открыто выступать против нарушений прав человека, несправедливости, высказать недовольство проводимой политикой клеился ярлык "диссидента" и они подвергались преследованиям властей. Авторитет партии сильно пошатнулся, а ее престарелые руководители вызывали раздражение у народа. Экономические проблемы настолько разрослись, что стали угрожать существующей Системе. Общество ждало перемен. Потребность в новом Основном Законе возникает тогда, когда в обществе происходят глубокие социально-экономические качественные перемены.

14 апреля 1978 года Верховный Совет Белорусской ССР единодушно принял новую Конституцию (Основной Закон) БССР на основе Конституции СССР, закрепившей этап развития социализма.

Сохраняя преемственность идей и принципов предшествующих конституций, новый Основной Закон БССР подвёл итог 60-летнего развития Белорусской республики. В промышленности и сельском хозяйстве произошел резкий скачок вперед. Например, объем промышленной продукции за это время увеличился почти в 32 раза, теперь индустрия республики за 2 недели выпускает продукции больше, чем за весь 1937 год. А в сельском хозяйстве валовой сбор зерна в БССР превысил соответствующий показатель 1937 года в 4,6 раза.

26. Развіццё сацыяльнай сферы Беларусі у сяр50-сяр80.

Рост прамысловасці і сельскай гаспадаркі пазітыўна паўплываў на развіццё сацыяльнай сферы. Рэальныя даходы насельніцтва ў 1970 г. у параўнанні з 1960 г. павялічыліся ў 1,8 разы. За 1960–1985 гг. затраты на сацыяльнае забеспячэнне і сацыяльнае страхаванне выраслі ў 8 разоў, на адукацыю і культуру – у 5 разоў, на медыцынскае абслугоўванне і фізічную культуру – у 4 разы. У сярэдзіне 80-х гадоў грамадскія фонды спажывання склалі каля 5 млрд руб. Аднак нельга не адзначыць і негатыўныя з’явы. Упарадкаванне аплаты працы слаба ўвязвалася з вынікамі працы і яе якасцю, не ў поўнай меры аплачвалася праца высокакваліфікаваных кадраў. Асартымент і якасць многіх тавараў і паслуг не задавальнялі спажыўцоў, да таго ж прамысловасць недастаткова забяспечвала насельніцтва таварамі. Многія тавары, асабліва высокаякасныя, станавіліся дэфіцытам. Заставалася невырашанай у поўнай ступені жыллёвая праблема. За два дзесяцігоддзі (з 1960 па 1980 гг.) колькасць насельніцтва БССР павялічылася на 1,4 млн. чалавек. Да 1974 г. быў дасягнуты даваенны ўзровень насельніцтва – звыш 9 млн. чалавек. У сярэдзіне 80-х насельніцтва Беларусі перавысіла 10 млн. чалавек. У выніку росту гарадоў значна змяніліся суадносіны гарадскога і сельскага насельніцтва, удзельная вага гарадскіх жыхароў у рэспубліцы з 1961 па 1981 г. павялічылася з 33 да 57%, а сельскіх – паменшылася з 67 да 43%. У выніку гэтага недастаткова рашаліся сацыяльныя задачы, дабрабыт людзей адставаў ад узроўню развітых краін Захаду. Значна ўскладнілася экалагічная сітуацыя ў выніку бурнага індустрыяльнага развіцця і недаацэнкі прыродаахоўных мер, недахопаў у ахове здароўя і г.д. Усё гэта выклікала сур’ёзную заклапочанасць у грамадстве. Мацней і мацней раздаваліся галасы аб неабходнасці перамен.

Устанавливались государственные пенсии колхозникам. В 1960 г. рабочие и служащие переводились на сокращенный рабочий день. Вводилась гарантированная оплата труда колхозников. Увеличилось количество предприятий бытового обслуживания. В 70-е годы были пересмотрены ставки и оклады на производстве. Среднемесячная зарплата рабочих и служащих составила 173 рубля в месяц, оплата труда колхозников - 154 рубля в месяц. Однако инфляционные процессы в 10-й и 11-й пятилетках привели к повышению розничных цен. В лексику советского человека прочно вошло понятие "дефицит", который нужно "достать". Обострились проблемы жилья, здравоохранения, продовольственная, экологическая и ряд других.

27. Развіцце сістэмы адукацыі ў БССР у сяр50-сяр80.

Важнай прадумовай развіцця культуры з’яўляецца неабходны адукацыйны ўзровень насельніцтва. У снежні 1958 г. Вярхоўны Савет СССР прыняў Закон “Аб умацаванні сувязі школы з жыццём і аб далейшым развіцці сістэмы народнай адукацыі ў СССР”. Адпаведны Закон у БССР быў прыняты ў 1959 г. Ён прадугледжваў увядзенне ўсеагульнага 8-гадовага навучання. У 70-я гады была ўведзена ўсеагульная сярэдняя адукацыя моладзі. Была пабудавана дастаткова дэмакратычная сістэма народнай адукацыі, якая давала рэальную магчымасць моладзі атрымаць сярэднюю адукацыю. Ужо ў 1977 г. 98% закончыўшых восем класаў працягвалі вучобу ў школе з мэтай атрымання сярэдняй адукацыі. Усё гэта патрабавала адпаведнай перабудовы адукацыі, яе змест (праграмы, вучэбныя планы, падручнікі) прыводзіліся ў адпаведнасць з дасягненнямі навукі і культуры, навукова-тэхнічнага прагрэсу. Увядзенне ўсеагульнай сярэдняй адукацыі з’явілася адным з буйных дасягненняў сацыялістычнага ладу. Колькасць асоб, атрымаўшых сярэднюю (агульную і спецыяльную) адукацыю, узрасла з 70 тыс. чалавек у 1946–1950 гг. да 779 тыс. у 1971–1975 гг. Новай спробай рэформы школы было прыняцце ў 1984 г. дакумента “Асноўныя напрамкі рэформы агульнаадукацыйнай і прафесійнай школы”. У сярэдзіне 80-х гадоў сістэма адукацыі ў БССР налічвала 6223 агульнаадукацыйныя школы з 1468 тыс. вучняў; 139 сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў, звыш 160 тыс. навучэнцаў. Перабудоўвалася сістэма прафесійна-тэхнічнай адукацыі. Шматлікія навучальныя ўстановы сістэмы працоўных рэзерваў у канцы 50-х і пачатку 60-х гадоў былі пераўтвораны ў адзіны тып навучальных устаноў – гарадскія і вясковыя прафесійна-тэхнічныя вучылішчы. Іх колькасць у БССР вырасла з 103 у 1961 г. да 233 у 1985 г. Паспяхова развівалася вышэйшая адукацыя. У 1944/45 навучальным годзе працавалі 22 вышэйшыя навучальныя установы (з 25 існаваўшых да вайны). У 1945 г. у Мінску аднавіў работу Беларускі лесатэхнічны інстытут, які з 1930 г. працаваў у Гомелі. У 1961 г. ён быў пераўтвораны ў Беларускі тэхналагічны інстытут. Адкрыліся новыя вышэйшыя навучальныя ўстановы: у 1945 г. Беларускі тэатральны інстытут (з 1953 г. – тэатральна-мастацкі), у 1948 г. – Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут замежных моў, у 1950 г. – Брэсцкі педагагічны інстытут (створаны на базе настаўніцкага інстытута). У 1959 г. было створана Міністэрства вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР. За пасляваенныя гады колькасць сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў павялічылася з 94 у 1946 г. да 139 у 1985 г., вышэйшых навучальных устаноў – з 24 да 33 (колькасць студэнтаў адпаведна з 13 тыс. да 182 тыс.).

28. Беларуская навука у сяр50-сяр80: дасягненні і праблемы.

У гэты перыяд аднаўляліся навукова-даследчыя інстытуты меліярацыі, будаўнічых матэрыялаў, харчовай прамысловасці, лясной гаспадаркі. Вядучым навуковым цэнтрам у рэспубліцы заставалася Акадэмія навук. Значную ролю у развіцці Акадэміі навук адыгралі выдатныя вучоныя і арганізатары навукі, якія ўзначальвалі яе на пасадзе прэзідэнта АН - біёлаг В.Ф.Купрэвіч (з 1952 па 1969 г.) і фізік М.А.Барысевіч (з 1969 па 1987 г.). У 1955 г. у сістэме АН БССР быў створаны Інстытут фізікі і матэматыкі, ствараецца Інстытут матэматыкі, ў 1952 г. ствараецца Інстытут энергетыкі, пераўтвораны ў 1963 г. у Інстытут цепла і саабмену. Ў 1957 г. Інстытут машыназнаўства. Было завершана будаўніцтва навуковых гарадкоў для Інстытута ядзернай энергетыкі АН БССР (г.п. Сосны), Інстытута анкалогіі і медыцынскай радыялогіі (г.п. Бараўдяны). Далейшае развіццё атрымала галіновая навука. Да канца 1975 г. на прамысловых прадпрыемствах Беларусі налічвалася 1500 лабараторый. Але належнага развіцця навуковыя даследаванні на вы творчасці не атрымалі. Укараняўся праграмна-мэтавы Метад фінансавання навукі, які забяспечваў канцэнтрацыю рэсурсаў на прыярытэтных напрамках. Аднак у цэлым фінансаванне навукі было недастатковым. У сярэдзіне 80-ых гадоў доля асігнаванняў на навуку у нацыянальным даходзе БССР складала 2,2 %, у той час калі па СССР выдаткоўвалася 5,1 %. Беларускія вучоныя ўдзельнічалі ў навуковых распрацоўках, звязаных з развіццём абароннага комплексу і асваеннем космасу. Гонарам рэспублікі з'яўляюцца касманаўты Пётр Клімук і Уладзімір Кавалёнак, якія неаднаразова пабывалі ў космасе. Па мовазнаўству была падрыхтавана вялікая праца "Граматыка беларускай мовы" у 2 тамах 1962, 1966), выдадзены "Русско-белорусский словарь" (1953) і "Беларуска-рускі слоўнік" (1962). У гістарычнай навуцы ў 50-60-я гады была падрыхтавана і выдадзена першая абагульняючая праца "История Белорусской ССР" у 2 тамах, потым 5-томная "Гiсторыя Беларускай ССР" (1972-1975), "История рабочего класса Белорусской ССР" у 4 тамах (1984-1987), трохтомнік "Всенародное партизанское движение в Белоруссии в годы Великой Отечественной войны" (1967-1982). Аднак гуманітарныя навукі ў найбольшай ступені залежалі ад грамадска-палітычнага жыцця, былі вельмі палітызаваны і ідэалагізаваны. Як бачым, у гэты перыяд у рэспубліцы нямала было зроблена для падрыхтоўкі навуковых кадраў, пашырэння сеткі даследчых устаноў, развіцця навуковых распрацовак. Але у гэтай важнай справе мелі месца сур'ёзныя недахопы: нярэдка дробная тэматыка, невысокі ўзровень шмат якіх даследаванняў, цяжкасці з укараненнем дасягненняў навукі у вытворчасць.За мяжой: нобелеўскі лаўрэат, вучоны І.Прыгожын, літаратары Н.Арсеннева, М.Сяднёў, М.Галіна (родны брат Я.Коласа), У.Дудзіцкі, Р.Жук-Грышкевіч, архітэктар і мастак М.Навумовіч, гісторыкі Я.Запруднік, В.Жук-Грышкевіч, літаратуразнаўца З.Кіпель, дырэктар Беларускага інстытута навукі і мастацтва ў Нью-Йорку В.Кіпель і многія іншыя.

29. Беларуская літаратура і драматургія у сяр50-сяр80.

Абнаўленчыя працэсы ў савецкім грамадстве сярэдзіны 50-х гг. садзейнічалі таксама ажыўленню беларускай літаратуры. Вярнуліся да творчасці былыя вязні сталінскіх лагераў С. Грахоўскі, А. Звонак, Я. Пушча, Я. Скрыган і інш. Працягвалі плённую працу пісьменнікі і паэты, імёны якіх асабліва загучалі ў пасляваенныя гады. У асяроддзі літаратараў пачало фарміравацца новае бачанне праблем савецкага грамадства і месца пісьменніка ў ім. Лаўрэатамі саюзных (Ленінскіх) сталі П. Броўка (зборнік паэзіі "А дні ідуць..."), I. Мележ (трылогія "Палеская хроніка"), М. Танк (зборнік вершаў "Нарачанскія сосны"). Шырока вядомай у СССР і за яго межамі стала творчасць В. Быкава. Яго аповесць "Трэцяя ракета" (1962) была ўшанавана Дзяржаўнай прэміяй БССР. Тэма вайны, адна з галоўных для беларускай прозы, раскрываецца ў творах пісьменніка праз трагічны лёс асобных людзей, якія часта аказваюцца перад маральным выбарам. Афіцыйным прызнаннем яго заслуг у савецкія часы сталі званні Героя Сацыялістычнай Працы, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі СССР. Адметнай з'явай стала творчасць У. Караткевіча. Ён звярнуўся да новага для беларускай літаратуры жанру - гістарычнай прозы, які фактычна быў забаронены ў 30-40-х гг. На жаль, толькі пасля смерці таленавіты майстар беларускага слова, знайшоў афіцыйнае прызнанне: у 1984 г. за раман "Чорны замак Альшанскі" ён пасмяротна быў удастоены Дзяржаўнай прэміяй. На працягу 60-80-х гг. да вядомых творцаў беларускай прозы і паэзіі годна далучыліся А. Адамовіч, Р. Барадулін, Г. Бураўкін, А. Вярцінскі, Н. Гілевіч, А. Дудараў, С. Законнікаў, В. Іпатава, У. Някляеў, А. Разанаў, Б. Сачанка, I. Чыгрынаў, Я. Янішчыц і іншыя. Многія з іх заявілі аб сабе не толькі як літаратары, але як і грамадскія дзеячы, людзі актыўнай жыццёвай пазіцыі ў змаганні за нацыянальную культуру і дэмакратычныя перамены ў грамадстве. Іх уплыў на нацыянальна-культурнае развіццё краіны мог быць большы, калі б не русіфікатарская палітыка. У сярэдзіне 80-х гг. наклад беларускамоўных кніжных выданняў быў амаль у 10 разоў меншы, чым рускамоўных. Штучна стваралася незапатрабаванасць беларускамоўнай творчасці, што ператварылася ў адну з пагроз нацыянальнага развіцця.

30. Тэатр, кіно, харэагр і музычнае мастацтва у сяр50-сяр80.

Шмат твораў прысвячалася праблемам сацыялістычнай рэчаіснасці (Я.Брыль, Г.Далідовіч, К.Крапіва, І.Мележ, І.Шамякін). Паэзія адзначана творамі Р.Барадуліна, П.Броўкі, Н.Гілевіча, П.Глебкі, П.Панчанкі і інш. Беларускія літаратары цесна супрацоўнічалі з кінастудыяй “Беларусьфільм”, якая аднавіла сваю работу ў 1944 г. Кожны год на ёй выпускалася каля 70 фільмаў розных накірункаў. Сярод найбольш вядомых – мастацкія стужкі “Міколка-паравоз”, “Белыя росы”, “Крушэнне імперыі”, “Альпійская балада”. «Через кладбище» (1965, реж. В. Туров; в 1994 г. эта лента причислена ЮНЕСКО к 100 лучшим фильмам мира), «Я родом из детства» (1966, реж. В. Туров), «Третья ракета» (1963, реж. Р. Викторов), «Знак беды» (1986, реж. М. Пташук), «Люди на болоте» и «Дыхание грозы» (1981–1982, реж. В. Туров), «Иди и смотри» (1985, реж. Э. Климов). С 1962 г. деятельность работников кино координировал Союз кинематографистов БССР. Были созданы объединения хроникально-документальных и научно-популярных, телевизионных и мультипликационных фильмов. З 60-х гг. беларускія тэатры захапляюцца маральна-этычнай праблематыкай. Ставяцца п’есы беларускіх драматургаў (А.Дударава, А.Макаёнка, М.Матукоўскага), рускіх і сусветных класікаў, савецкіх аўтараў. Сусветнае прызнанне атрымлівае балетная трупа Беларускага дзяржаўнага тэатра оперы і балета пад кіраўніцтвам В.Елізар’ева, свайго роду заснавальніка беларускай школы балета ("Стварэнне свету" А.Пятрова і інш.). К сярэдзіне 80-х гг. у БССР працавалі 2 музычныя, 6 лялечных, 9 драматычных тэатраў, але толькі тры з іх былі беларускамоўныя. У музычным мастацтве развіваюцца жанры сімфоніі і інструментальнай музыкі (кампазітары У.Алоўнікаў, М.Аладаў, А.Багатыроў, І.Лучанок, У.Мулявін, П.Падкавыраў, Я.Цікоцкі). Наладжваецца цеснае супрацоўніцтва з тэатрамі (оперы М.Аладава, Дз.Лукаса, Р.Пукста, Дз.Смольскага, Ю.Семянякі). Кампазітары звяртаюцца да ваенна-патрыятычнай тэматыкі, увасаблення вобразаў рэальных гістарычных асоб. Большасць кампазітараў працуе ў розных жанрах. У 70-80-я гг. з’яўляюцца новыя тыпы музычных і танцавальных калектываў (вакальна-інструментальныя ансамблі “Песняры”, “Верасы”, “Сябры”, фальклорна-харэаграфічны ансамбль “Харошкі”).Дзяржава садзейнічае масаваму развіццю самадзейнай мастацкай творчасці: многія аматарскія калектывы сталі вядомы далёка за межамі рэспублікі. У 1983-1985 гг. у БССР было створана 652 калектывы мастацкай самадзейнасці, якія аб’ядноўвалі 18 тысяч удзельнікаў.

31. Выяўленчае мастацтва і архітэктура Беларусі у сяр50-сяр80.

У гады “адлігі” пачалі сваю працу таленавітыя мастакі А.Кішчанка, Я.Шчамялёў, Г.Вашчанка, У.Стальмашонак, М.Савіцкі. Пашыраецца так званы “суровы стыль”, які праўдзіва адлюстроўвае жыццё (М.Савіцкі — цыкл “Лічбы на сэрцы” і інш. работы). Пераважае ваенная (М.Данцыг, В.Грамыка) і гістарычная (А.Марачкін, Я.Шчамялёў) тэматыка. Ствараюцца цэлыя серыі партрэтаў знакамітых людзей Беларусі (З.Паўлоўскі, У.Стальмашонак, І.Ахрэмчык, В.Сахненка). У 50-60 гг. набывае папулярнасць новы жанр гарадскога пейзажа (П.Масленікаў, М.Данцыг), развіваецца нацюрморт (В.Жалток, Я.Радзялоўская, С.Каткова). Але некаторыя мастакі, нязгодныя з стэрэатыпнасцю ў жывапісе, вымушаны былі пакінуць краіну і набылі шырокую вядомасць за яе межамі (В.Баброў, А.Ісачоў, Н.Паўлоўскі, г.Хацкевіч). У выяўленчым мастацтве замацавалася сістэма творчых заказаў, што, безумоўна, зніжала ўзровень мастацкіх твораў. Беларуская графіка гэтага часу прадстаўлена серыямі па гісторыі і сучаснасці, з выкарыстаннем розных прыёмаў (работы У.Басалыгі, С.Геруса, В.Шаранговіча). Значныя змены адбываюцца ў гэты час у архітэктуры. Пачынаецца масавае будаўніцтва жылля; распрацоўваюцца генпланы забудовы гарадоў, у якіх плануецца месца пад цэлыя жылыя раёны і мікрараёны. Распаўсюджваецца буйнапанэльнае будаўніцтва. Хуткія тэмпы, імкненне да зніжэння кошту жылля прывялі да тыпізацыі забудовы; гарады страцілі сваё адметнае аблічча. У 70-я гг. паступова пераадольваецца жорсткі рацыяналізм, выкарыстоўваюцца новыя праекты на аснове блок-секцыйных метадаў. Знешні выгляд гарадоў вызначаюць буйныя прамысловыя комплексы. Новым аб’ектам для беларускіх будаўнікоў становіцца сталічны метрапалітэн (з 1977 г.). Архітэктары працуюць над стварэннем мемарыяльных ансамбляў і комплексаў (манумент “Мінск — горад- герой”, комплексы “Хатынь”, “Брэсцкая крэпасць-герой”, “Прарыў”).У той жа час у сярэдзіне 50-х гг. узмацнілася палітыка канфрантацыі дзяржавы ў адносінах да рэлігіі і вернікаў, што звязана з ідэяй пабудовы на працягу аднаго пакалення ў краіне камунізму, дзе рэлігіі няма месца. Пасля пастановы СМ СССР (1961 г.) пачалася кампанія па масавым закрыцці і нават знішчэнні храмаў, рэпрэсіі ў адносінах да служыцеляў культаў.Культура БССР сярэдзіны 50-80 гг. была цесна звязана з культурамі саюзных рэспублік і краін сацыялістычнага лагера. Ладзіліся тыдні і дэкады культуры Беларусі ў іншых краінах, фестывалі мастацтваў (“Дружба народаў”, “Беларуская музычная восень” і інш.), на гастролі выязжалі славутыя беларускія творцы, умацоўваліся сувязі творчых саюзаў і мастацкіх калектываў.

32. Дзейнасці БССР у ААН і др міжнар арганізацыях у сяр50-сяр80.

У 50-я гады міжнароднае становішча заставалася напружаным(хал вайна). У 1954 г. Беларусь стала пастаянным членам ЮНЭСКА і Міжнароднай арганізацыі працы (МАП), а ў 1956 г. уступіла ў камітэт ААН па сельскай гаспадарцы і жыллёваму будаўніцтву. У сакавіку 1958 г. было адкрыта пастаяннае прадстаўніцтва Беларусі пры ААН, што садзейнічала пашырэнню ўдзелу Беларусі ў вырашэнні складаных праблем. Прадстаўніцтва пачало ажыццяўляць каардынацыю дзейнасці дзяржаўных і грамадскіх арганізацый БССР з асноўнымі органамі ААН, распаўсюджваць сярод насельніцтва краін свету інфармацыю аб палітычным, эканамічным і культурным жыцці беларускага народа. У ліпені 1952 г. на ХІІІ сесіі ГенАсамблеі ААН беларуская дэлегацыя ўнесла прапанову адносна выкарыстання ў развіваючыхся краінах замежнага прыватнага капіталу. Змест яе праследаваў мэту паказаць гэтым краінам тыя негатыўныя з’явы, якія чакаюць іх у будучым з выпадку грабежніцкага выкарыстання багатых прыродных рэсурсаў. Сусветнае супольніцтва хвалявала і вырашэнне такіх праблем, як барацьба супраць голаду, хвароб, за захаванне навакольнага асяроддзя. Так, Беларусь першай у 1959 г. на ХІХ сесіі Генеральнай Асамблеі ААН унесла прапанову аб заахвочванні навуковых пошукаў у галіне барацьбы з ракам. Беларусь актыўна выступала за поўную ліквідацыю каланіялізму ў свеце. На XV сесіі Генеральнай Асамблеі (1960) яна разам з СССР і Украінай унесла прапанову прыняць Дэкларацыю аб прадастаўленні незалежнасці ўсім каланіяльным краінам і народам. Прапанова была падтрымана большасцю членаў ААН. Дэкларацыя з’явілася высновай для канчатковай ліквідацыі каланіялізму ў свеце. БССР прымала ўдзел у распрацоўцы і прыняцці ў 1968 г. ХХІІ сесіяй ААН Дагавора аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі. Па ўмовах гэтага дагавора ўсе неядзерныя дзяржавы абавязваліся не вырабляць, не размяшчаць, не выкарыстоўваць ядзернай зброі. Улічваючы пагрозу выкарыстання ядзернай зброі, Беларусь далучылася да шэрага міжнародных дагавораў, у іх ліку: “Аб прынцыпах дзейнасці у космасе” (1967), “Аб забароне размяшчэння на дне мораў і акіянаў, у яго нетрах ядзернай зброі і іншых сродкаў масавага знішчэння людзей” (1971), “Канвенцыя аб забароне бактэрыялагічнай (біялагічнай) і таксічнай зброі” (1972). БССР з’яўлялася членам міжурадавай арганізацыі ЮНЭСКА – аднаго са спецыялізаваных органаў ААН. Галоўнай мэтай гэтай арганізацыі, акрамя развіцця адукацыі, навукі і культуры, было садзейнічанне ўмацаванню міру і бяспекі. Прадстаўнікі Беларускага камітэта абароны міру ў 1973, 1979 гг. удзельнічалі ў рэйдах міру па краінах Паўночнай Еўропы. Хельсінская нарада 1975 г. па бяспецы і супрацоўніцтву ў Еўропе, на якой прысутнічалі кіраўнікі 33 еўрапейскіх дзяржаў, ЗША і Канады. Хельсінкская нарада сведчыла аб уступленні Еўропы ў новы гістарычны перыяд разрадкі. На мяжы 70–80-х гадоў разрадка міжнароднай напружанасці змянілася абвастрэннем адносін паміж ЗША і СССР. Дэлегацыі Беларусі ў ААН даводзілася разам з іншымі весці барацьбу за спыненне выкарыстання касмічнай прасторы ў ваенных мэтах. Гэта было звязана з тым, што з прыходам да ўлады прэзідэнта Р. Рэйгана ЗША пачалі ажыццяўляць праграму “зоркавых войнаў” з выкарыстаннем ядзернай зброі. Такім чынам, з’яўляючыся пастаянным членам ААН, БССР на працягу 1955–1985 гг. прымала актыўны ўдзел у распрацоўцы і ажыццяўленні рашэнняў гэтай арганізацыі па самых разнастайных праблемах жыцця міжнароднага супольніцтва.

33. Знешнеэканамічныя сувязі Беларусі у сяр50-сяр80.

В целях расширения торгово-экономических связей БССР подписала Конвенцию о международных выставках. В 60-70-е гг. на выставках в Брюсселе, Японии, Лейпциге, Канаде, Польше и других городах и странах золотыми призерами выставок были тракторы МТЗ, БелАзы, силосоуборочные комбайны и прицепы. В 60-х гг. БССР принимала участие более чем в 200 международных выставках . За это время 30 изделий 18 предприятий получили 37 почетных дипломов. БССР также проводила специализированные международные выставки, что свидетельствует о признании ее достижений в той или иной области науки и техники. В Минске проводились выставки "Порошковая металлургия -73", "Холод-78", Бульба-76 и др.

Развивался и импорт (з Егіпта, Сірыі, Ірана, Афганістана, Пакістана

хлопок, з Індыі, Аргенціны,– шерсть, з Інданезіі і Малайзіі – натуральны каўчук, з Ганы, Бразіліі, – сыравіну для кандытарскай прамысловасці і г.д.). Рэспубліка з’яўлялася актыўным удзельнікам стварэння адзінай энергетычнай сістэмы “Мір”, будаўніцтва нафтаправода “Дружба”, газаправода ў ЗЕ. Большая часть продукции белорусских предприятий направлялась странам - членам СЭВ. Около10% экспортных поставок в 70-е гг. приходилось на долю стран Азии, Африки и Латинской Америки. На развитые капиталистические страны - 20%(трактары, аўтамабілі, бульдозеры, халадзільнікі, станкі-паўаўтаматы, гадзіннікі, азотныя і калійныя ўгнаенні і г.д.). Абсталяваннем, якое пастаўлялася з Англіі, Францыі, ФРГ, Італіі, іншых краін, забяспечваліся прадпрыемствы хімічнай, радыётэхнічнай, лёгкай, харчовай прамысловасці. Сярод іх былі Полацкі і Мазырскі нафтаперапрацоўчыя заводы; Гомельскі, Гродзенскі хімічныя камбінаты; Магілёўскі завод сінтэтычнага валакна, Мінскі завод халадзільнікаў, шэраг мясакамбінатаў і малочных заводаў. Белорусским оборудованием оснащались предприятия, которые строились с помощью СССР в разных странах мира. В их числе Бхилайский металлургический комбинат в Индии, Асуанская ГЭС в Египте, цементный завод в Йемене и др. Белорусские специалисты оказывали помощь в поиске полезных ископаемых и проведении геологоразведочных работ в Афганистане, Иране, Мозамбике, Сирии, Мали и др. В республику ввозились новые технологии, оборудование, товары широкого потребления. Только с 1961 по 1969 гг. в БССР поступило 120 комплектов импортного оборудования, которыми оснащено почти 100 предприятий, в том числе Гродненский и Полоцкий химкомбинаты, Слуцкий и Жабинковский сахарные заводы и др. Развіццю эканамічных адносін Беларусі з рознымі краінамі свету спрыяла тое, што яна актыўна ўдзельнічала ў рабоце шматлікіх міжнародных арганізацый – Міжнароднай арганізацыі працы (МАП), Эканамічнай камісіі для Еўропы (ЭКЕ), яе камітэтаў па сельскай гаспадарцы, лесаматэрыялах, электраэнергіі, жыллёвым будаўніцтве, Міжнароднага саюза электрасувязі (МСЭ), Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ).

34. Навуковае і культ супрацоўніцтва БССР з замежнымі краінамі у сяр50-сяр80.

Важнае месца ў супрацоўніцтве з замежнымі краінамі займалі навуковыя, культурныя, спартыўныя і турысцкія сувязі. Яны садзейнічалі ўмацаванню даверу, паглыбленню навук-тэхнічн і гандлёва-эканам супрацоўніцтва і захаванню міру паміж народамі. З 1958 г. пачало дзейнічаць Беларускае таварыства дружбы і культурных сувязей з замежнымі краінамі (БелТД). Галоўнай мэтай яго з’яўлялася пашырэнне міжнарод сувязей, распаўсюджванне за мяжой інфармацыі аб сацыяльна-эканамічным і культурным жыцці беларускага народа. У 70-х гадах на Беларусі дзейнічала каля 100 таварыстваў дружбы і культурных сувязей з замежнымі краінамі. Яны мелі адносіны з 400 арганізацыямі амаль 70 краін свету. Станоўчую ролю ў развіцці адносін Беларусі з іншымі дзяржавамі адыгрываў створаны ў 1958 г. Камітэт маладзёжных арганізацый рэспублікі (КМА БССР). Ён каардынаваў сувязі беларускай моладзі са сваімі паплечнікамі за мяжой. У 1971–1980 гг. Беларусь наведала каля 100 прафсаюзных дэлегацый амаль з 20 краін свету. Літаратура. Лепшыя творы Я. Купалы, Я. Коласа, К. Крапівы, А. Куляшова, пераклад на польскую, чэшскую, венгерскую, румынскую і іншыя мовы народаў свету. У 1978 г. у Індыі выйшаў зборнік “Лясная песня”. У яго ўвайшлі творы К. Чорнага, І. Навуменкі, В. Быкава і інш. Адным з важных накірункаў пашырэння культурных сувязей рэспублікі з замежнымі краінамі з’яўлялася супрацоўніцтва ў галіне адукацыі. Яно ажыццяўлялася ў самых розных формах: узаемадзеяння паміж кіруючымі органамі адукацыі, абмену дэлегацыямі, падрыхтоўкі студэнтаў, вывучэння вопыту працы, перадачы падручнікаў, навуковай, грамадска-палітычнай, мастацкай літаратуры, абсталявання і г.д. Пашыралася такая форма культурнага супрацоўніцтва як правядзенне дзён нацыянальнай культуры. У 70–80-х гадах Дні культуры БССР адбыліся ў Індыі, Іраку, Калумбіі, Мексіцы, Сірыі і іншых краінах. У сваю чаргу на Беларусі праходзілі Дні культуры Польшчы, Балгарыі, Чэхаславакіі, Венгрыі, Фінляндыі і іншых краін. Выступалі венгерскія ансамблі “Дунай” і “Чардаш”, ансамблі “Рытмы Кубы” і г.д. Важнае месца- турызм, пачалі выпускаць.Спорт. Беларускія алімпійцы заваявалі каля 100 медалёў, у тым ліку 50 залатых. Усяму свету добра вядомы імёны пераможцаў Алімпійскіх гульняў А. Раманькова, А. Мядзведзя, В. Корбут і многіх іншых. Па прапанове мэра горада Чыкага дзень 26 сакавіка 1974 г. быў абвешчаны ў ЗША днём Вольгі Корбут(Юнеско прісвоело ей званіе “Пасол міру.У пасляваенны перыяд атрымала распаўсюджванне такая форма міжнародных адносін, як супрацоўніцтва гарадоў-пабрацімаў. Такім чынам, беларускі народ ажыццяўляў разнастайныя сувязі з народамі краін свету.

35. Палітыка перабудовы у СССР: яе сутнасць і накірункі.

Другая палова 1980-х гг. увайшла ў гісторыю СССР спробай сур'ёзных рэформаў, усебаковага абнаўлення грамадства, якія атрымалі назву "палітыкі перабудовы". Да гэтага часу праявы застою ў сацыяльна-эканамічным развіцці краіны станавіліся ўсё больш відавочнымі і пагражалі перарасці ў агульнадзяржаўны крызіс. Жыццёвы ўзровень насельніцтва СССР быў непараўнальна ніжэйшы, чым у краінах Захаду. А да таго ж савецкі рэжым рэзка крытыкаваўся за парушэнне правоў чалавека і адсутнасць дэмакратыі. Ініцыятары перабудовы на чале з Генеральным сакратаром ЦК КПСС М. Гарбачовым першапачаткова разлічвалі вывесці краіну з паласы застою пад лозунгам удасканальвання сацыялізму, не закранаць істотна асноў сістэмы. Выйсце бачылася ў паскарэнні эканамічнага развіцця краіны, паколькі менавіта эканамічныя праблемы найбольш адчувальна ўплывалі на настроі грамадства ў цэлым. М. Гарбачоў і яго калегі (М. Якаўлеў, Э. Шэварднадзе і інш.) адмовіліся ад шматлікіх дагматаў і прымхаў камунізму ў сацыяльна-эканамічнай сферы. Канкрэтным праяўленнем новых падыходаў у эканоміцы стаў перавод з 1987 г. прадпрыемстваў і аб'яднанняў на гаспадарчы разлік і самафінансаванне. На гэтыя ўмовы ў Беларусі з 1988 г. перайшлі прамысловасць, аграпрамысловы комплекс, транспарт, большасць будаўнічых арганізацый. У 1989-1991 гг. былі прыняты законы СССР аб кааперацыі, аб уласнасці, аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці, аб сялянскай гаспадарцы, аб арэндзе і арэндных адносінах, аб зямлі і інш. Узнікненне розных формаў уласнасці і гаспадарання сведчыла аб паступовым укараненні элементаў рыначнай эканомікі. Аднак перабудова эканамічных і сацыяльных адносінаў не магла ісці ў адрыве ад рэфармавання грамадска-палітычнай сферы. Адміністрацыйна-камандная сістэма, якая склалася за гады савецкай улады, аказалася слабаўспрымальнай да пераменаў. Менавіта яна была ядром так званага "механізма тармажэння". Але нават на гэтым фоне ў параўнанні з суседнімі рэспублікамі БССР выглядала адной з самых кансерватыўных. Партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі дэманстравала прыхільнасць да захавання старой сістэмы і ціхае супрацьдзеянне рэформам. Між тым, у Маскве, на Украіне, у Прыбалтыйскіх рэспубліках шырокія колы інтэлігенцыі рэфарматарскія захады Гарбачова разумелі як адыход ад таталітарнага рэжыму, распачалі інтэнсіўны перагляд ідэалагічных установак, афіцыйнай канцэпцыі гісторыі міжнацыянальных і міжнародных адносін. У грамадска-палітычную практыку ўкараніліся прынцыпы галоснасці (пераадоленне цэнзуры і закрытасці дзеянняў уладных структуп), палітычнага і светапогляднага плюралізму.

36. Працэсы дэмакратызацыі, галоснасці, роста нац свядомасці у БССР(1985-91).

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця на Беларусі пачалася з узнікнення нефармальных аб’яднанняў і клубаў па інтарэсах. Было для іх характэрна, гэта імкненне да дэмакратычных пераменаў. Рух за дэмакратыю станавіўся сінонімам перабудовы. Частка грамадскіх аб'яднанняў асноўным напрамкам сваёй дзейнасці абрала захаванне і развіццё беларускай нацыянальнай культуры: "Талака" і "Тутэйшыя" ў Мінску, "Паходня" ў Гродне, "Узгор'е" ў Віцебску, "Талака" ў Магілёве, "Край" у Брэсце і інш. На аснове такіх груповак у другой палове 1980-х гг. на Беларусі ўнутры агульнага руху за дэмакратыю стала фарміравацца беларуская нацыянальна-дэмакратычная плынь. Пэўная палітызацыя грамадскіх клубаў і аб'яднанняў у значнай ступені была выклікана не толькі агульным кансерватызмам кіраўніцтва БССР, але і яго нежаданнем улічваць рэальны стан беларускай мовы, у якім яна апынулася за папярэднія гады. Яшчэ ў снежні 1986 г. 28 прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі накіравалі на імя М. Гарбачова ліст, у якім звярталася ўвага на неабходнасць развіцця беларускай мовы і адраджэння беларускай культуры. У адказ кіраўніцтва рэспублікі заявіла, што праблема надуманая і не вартая ўвагі. А між іншым, па перапісу 1979 г. каля 60% беларусаў прызнавалі сваёй роднай мовай беларускую і ў якасці другой роднай мовы называлі рускую. У выніку беларускамоўнае пытанне стала набываць палітычную афарбоўку і напрыканцы 1980-х гг. заняло важнае месца ў дзейнасці шэрагу грамадскіх аб’яднанняў, якія паступова сталі афармляцца ў апазіцыю КПСС-КПБ. Першым за глыбокае абнаўленне беларускай рэчаіснасці з пазіцый нацыянальнага адраджэння выказаўся Беларускі народны фронт (БНФ). Устаноўчы з'езд БНФ быў праведзены ў чэрвені 1989 г. у Вільні. У прынятай праграме "Адраджэньне за перабудову" адзначалася неабходнасць забеспячэння рэальнага суверэнітэту Беларусі і надання беларускай мове статуса дзяржаўнай. Амаль адначасова з афармленнем БНФ узнікалі іншыя групоўкі, камітэты, а пазней і палітычныя партыі. У чэрвені 1989 г. было заснавана Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны. У аснову дзейнасці ТБМ была пакладзена тлумачальна-асветніцкая і адукацыйная праца. У сакавіку 1991 г. адбыўся устаноўчы з'езд Беларускай сацыял-дэмакратычнай грамады (БСДГ), узнік шэраг іншых партый. Пры наяўнасці істотных разыходжанняў у мэтах і задачах, партыі ў сваіх праграмах і дзейнасці важнае месца адводзілі пытанням адраджэнскага характару. 26 студзеня 1990 г. Вярхоўны Савет рэспублікі прыняў закон "Аб мовах у Беларускай ССР", паводле якога беларуская мова юрыдычна была зацверджана ў якасці адзінай дзяржаўнай (за рускай мовай пакідаўся статус мовы міжнацыянальных зносін), а 27 ліпеня 1990 г. - закон "Аб культуры ў Беларускай ССР". Абуджэнне нацыянальнай свядомасці грамадзян і асабліва прыняцце закона аб мовах у БССР актывізавалі на пачатку 90-х гг. як прыхільнікаў нацыянальнага адраджэння, так і яго праціўнікаў. І хаця нацыянальна-дэмакратычны рух на Беларусі не набыў такога размаху як у суседніх рэспубліках, сувязь паміж палітыка-прававымі зменамі дэмакратычнага характару і беларускім адраджэннем станавілася ўсё больш відавочнай.

37. Фарміраванне шматпартыйнай сістэмы у Беларусі у перыяд перабудовы.

Узнікненню ў Беларусі новых партый і палітычных рухаў садзейнічаў Закон СССР "Аб грамадскіх аб'яднаннях", які ўступіў у дзеянне з 1 студзеня 1991 г. У выніку ў рэспубліцы на сярэдзіну 1993 г. прайшлі рэгістрацыю 12 партый і 7 грамадска-палітычных рухаў. Адрозненне паміж сабою партый і рухаў заключаецца ў праграмных мэтах, шляхах іх дасягнення, прынцыпах арганізацыйнай пабудовы. У партыях звычайна устанаўліваецца фіксаванане членства, а ў рухах гэта адсутнічае, затое ў іх склад на правах калектыўных членаў нярэдка ўваходзяць нават партыі і ўстановы.У чэрвені 1989 г. на з'езде ў Вільнюсе арганізацыйна аформіўся Беларускі народны фронт "Адраджэнне". У праграмнай заяве было падкрэслена, што БНФ выступае за перабудову грамадства на прынцыпах дэмакратыі і сацыяльнай справядлівасці, прававую дзяржаву, реальны суверэнітэт Беларусі.У лістападзе 1990 г. адбыўся ўстаноўчы з'езд Аб'яднанай дэмакратычнай партыі Беларусі (АДПБ). Галоўная праграмнай мэтай партыя аб'явіла пабудову дэмакратычнага грамадства з прыярытэтам агульначалавечых каштоўнасцей. Па сваей арыентацыі АДПБ стала арганізацыяй агульнадэмакратычнай накіраванасці і выступала за свабоду асобы, прыватную ўласнасць, сямейныя традыцыі.Для абароны палітычных правоў і эканамічных інтарэсаў сялянства ў лютым 1991 г. была створана Беларуская сялянская партыя (БСП). Галоўная сваей задачай партыя прызнала ажыццяўленне зямельнай рэформы і ліквідацыю камандна-адміністрацыйнай сістэмы ў сельскай гааспадарцы. Рэформа павінна была праходзіць па двух напрамках: стварэнне фермерскіх гаспадарак і пераўтварэнне калгасаў і саўгасаў у асацыяцыі і акцыянерныя таварыствы. Сялянам трэба было вярнуць права ўласнасці на зямлю.Група народных дэпутатаў у Вярхоўным Савеце БССР, навукоўцаў і пісьменнікаў арганізавала сваю партыю – Беларускую сацыял-дэмакратычную грамаду (БСДГ), устаноўчы з'езд якой адбыўся ў 1991 г. Асноўная мэтай грамада аб'явіла пабудову свабоднага і дэмакратычнага грамадства, заснаванага на прынцыпах свабоды, роўнасці, прыярытэту права. БСДГ выступіла за пераўтварэнне грамадства з дапамогай рэформ, без прымусу і насілля пры дасягненні сваіх мэт, абапіраючыся на Канстытуцыю і заканадаўства.

38. Сацыяльна-эканамічнае становішча БССР у перыяд перабудовы.

У красавіку 1985 г. на пост Генеральнага сакратара ЦК КПСС быў абраны М.С. Гарбачоў. Ён хутка абвясціў курс рэформаў, якія атрымалі назву "перабудова”: мэты - паскарэнне тэмпаў росту савецкай эканомікі, укараненне дасягненняў НТР і інтэнсіфікацыя вытворчасці, узвышэнне ролі творчай самастойнасці асобы. Асобнымі мерапрыемствамі перабудовы стала палітыка галоснасці, дзяржразліку, адраджэння прыватнай ініцыятывы ў рамках кааператыўнага руху. Палітыка галоснасці прадугледжвала паступовае адмаўленне ад кантролю КПСС за ідэалагічнымі працэсамі ў грамадстве. Цэнзура над публікацыямі была зменшана, дазволены сходы для абмеркавання палітычных працэсаў. Акрамя кантралюемых камуністычнай партыяй і ўрадам грамадскіх арганізацый сталі ўзнікаць самастойныя дыскусійныя клубы і нефармальныя аб'яднанні, у якіх можна было праявіць асабістую грамадскую ініцыятыву. Дзяржразлік (пераход прадпрыемстваў да самастойнага разліку затрат, прыбытку і аб'ёмаў прадукцыі) пачаў рэалізоўвацца з 1987 г. Не было спецыялістаў, менеджэры і маркетолагі. Акрамя дзяржразліку на прадпрыемствах для павышэння кантролю над якасцю прадукцыі ўводзілася дзяржаўная прыёмка (дзяржпрыёмка). Гэта мерапрыемства мела значны пазітыўны эфект, бо супрацоўнікі дзяржпрыёмкі не залежалі ад кіраўніцтва прадпрыемстваў. У 1988 г. увялі рэспубліканскім гасразлікам. Фактычна гэта азначала павелічэнне гаспадарчай самастойнасці рэспублік, у тым ліку БССР. Дазвол прыватнай эканамічнай ініцыятывы таксама не прынёс доўгачаканага плёну. Меркавалася, што кааператывы дапамогуць дзяржаве забяспечыць насельніцтва дэфіцытнымі відамі прадукцыі, выпуск якой дзяржава не змагла самастойна арганізаваць. 26 красавіка 1986 г.(ЧАЭС). На тэрыторыю Беларусі прыпала 70 % радыеактыўнага забруджвання. Асабліва ў цяжкім становішчы апынулася насельніцтва паўднёвага ўсходу БССР - усяго 2 100 000 чалавек. З абароту было выведзена 20 % сельгасугоддзяў і 14 % ляснога фонду. Толькі 4 мая 1986 г. было прынята рашэнне аб высяленні жыхароў трыццацікіламетровай зоны вакол ЧАЭС.

У 1988 – 1989 гг. ліквідацыя былых аўтарытарных механізмаў запалохвання і кантролю прывяла да таго, што ў рамках палітыкі галоснасці дэмакратычна настроеныя грамадзяне пачалі крытыкаваць сістэму кіраўніцтва партыі над выбарнымі органамі ўлады. Нарасталі нацыянальныя працэсы ў рэспубліках, з'явілася палітычная і нацыянальная апазіцыя, якая пачала заклікаць да выхаду з СССР.

У БССР працэс дэмакратызацыі грамадства ішоў значна больш марудна, чым у іншых рэспубліках. Тым не менш, тут таксама ўзнікалі апазіцыйныя арганізацыі – "Талака", "Тутэйшыя", "Паходня" і г. д. 24 – 25 чэрвеня 1989 г. ў Вільнюсе адбыўся ўстаноўчы сход Беларускага Народнага Фронту "Адраджэнне" (БНФ). Калі падчас першага сходу размова ішла галоўным чынам аб падтрымцы палітыкі перабудовы і галоснасці, дык на канферэнцыі БНФ 30 чэрвеня – 1 ліпеня 1990 г. ўжо адкрыта абвяшчалася аб немагчымасці дасягнення суверэнітэту і дэмакратыі ў складзе СССР.

39. Палітычны крызіс 1991: развал СССР.

Трэці З’езд народных дэпутатаў СССР у сакавіку 1990 г. адмяніў 6-ы артыкул савецкай Канстытуцыі і ўвёў пасаду Прэзідэнта СССР. З’езд на безальтэрнатыўнай аснове выбраў М.С. Гарбачова Прэзідэнтам СССР. Падзеі сакавіка 1990 г. сталі сігналам для нацыянал-сепаратыстаў Эстоніі, Азербайджана, Арменіі, Латвіі, Літвы, Грузіі і іншых рэспублік. Яны аб’явілі аб суверэнітэце рэспублік. Аднак рашаючы ўдар па СССР быў нанесены ў маі – чэрвені 1990 г. на першым З’ездзе народных дэпутатаў Расіі ў Маскве. Б.М. Ельцын быў выбраны Старшынёй Вярхоўнага Савета РСФСР. 12 чэрвеня 1990 г. была прынята Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце РСФСР. Летам 1990 г. адбыўся апошні ХХVІІІ з’езд КПСС. Гарбачоў выступіў з новай ідэяй перабудовы, на гэты раз перабудовы КПСС на манер заходняй сацыял-дэмакратыі. Паслухмяныя дэлегаты з’езда адобрылі прапанову свайго генсека ў рэзалюцыі “Да гуманнага дэмакратычнага сацыялізму” і тым самым падпісалі сваёй партыі смяротны прыгавор. На з’ездзе з КПСС дэманстратыўна выйшаў Б.М. Ельцын. Сітуацыя яшчэ больш ускладнілася, калі ўрад СССР на чале з Рыжковым у сярэдзіне 1990 г. прадставіў праграму выхаду эканомікі з крызісу і пераходу да рыначных адносін. Палітычнае і прававое супрацьстаянне паміж Масквой і саюзнымі рэспублікамі стала набываць бесперапынны характар. Рэферэндум адбыўся 17 сакавіка 1991 г. Ён не праводзіўся ў Літве, Латвіі, Эстоніі, Арменіі, Малдавіі і Грузіі(76,4%-за захаванне Саюзу). 4 жніўня 1991 г. М.С. Гарбачоў пакінуў Маскву і паехаў адпачываць на крымскую дачу ў Форасе. Перад ад’ездам ён даў свайму бліжэйшаму акружэнню даручэнне рыхтаваць увядзенне надзвычайнага становішча ў шэрагу рэгіёнаў СССР. 18 жніўня 1991 г. прадстаўнікі цэнтра прыехалі ў Форас, азнаёмілі М.С. Гарбачова са складам будучага Дзяржаўнага камітэта па Надзвычайнаму становішчу (ГКЧП) і прапанавалі падпісаць адпаведны ўказ. М.С. Гарбачоў адмовіўся гэта зрабіць. Тады раніцай 19 жніўня 1991 г. усе сродкі масавай інфармацыі перадалі заяву ГКЧП аб тым, што М.С. Гарбачоў не можа выконваць свае абавязкі “па стану здароўя”, а яго паўнамоцтвы пераходзяць да віцэ-прэзідэнта Г.М.Янаева. Вечарам 21 жніўня 1991 г. М.С. Гарбачоў вярнуўся ў Маскву, цалкам адмежаваўся ад сваіх саратнікаў. 23 жніўня 1991 г. некаторыя дэпутаты Вярхоўнага Савета РСФСР у рэзкай форме запатрабавалі ад М.С. Гарбачова распусціць КПСС. М.С. Гарбачоў добраахвотна капітуляваў, пакінуў пасаду Генеральнага сакратара ЦК КПСС і распусціў Цэнтральны Камітэт партыі. Указамі Б.М. Ельцына ў жніўні 1991 г. дзейнасць КПСС і КП РСФСР прыпынялася, а ў лістападзе гэтага года – наогул забаранялася, іх маёмасць падвяргалася канфіскацыі. 8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы кіраўнікі Расіі, Беларусі і Украіны (Б. Ельцын, С. Шушкевіч, Л. Краўчук), ігнаруючы волю сваіх народаў, якая была выказана на агульнасаюзным рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г., дэнансавалі дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР і тым самым канчаткова знішчылі вялікую і магутную дзяржаву. І гэты дзяржаўны пераварот быў здзейснены са згоды прэзідэнта СССР М. Гарбачова. Савецкі Саюз прыпыніў сваё існаванне. На руінах СССР была створана аморфная, нежыццяздольная. Садружнасць Незалежных Дзяржаў. 21 снежня 1991 г. на сустрэчы ў Алма-Аце кіраўнікі 11 рэспублік былога СССР падпісалі Дэкларацыю ў падтрымку Белавежскага пагаднення. Членамі СНД сталі ўсе саюзн рэспублікі, акрамя Літвы, Латвіі і Эстоніі.

40. Юрыдычнае афармленне дзярж незалежнасц РБ.

Трэці З’езд народных дэпутатаў СССР у сакавіку 1990 г. адмяніў 6-ы артыкул савецкай Канстытуцыі і ўвёў пасаду Прэзідэнта СССР. З’езд на безальтэрнатыўнай аснове выбраў М.С. Гарбачова Прэзідэнтам СССР. Падзеі сакавіка 1990 г. сталі сігналам для нацыянал-сепаратыстаў Эстоніі, Азербайджана, Арменіі, Латвіі, Літвы, Грузіі і іншых рэспублік. Яны аб’явілі аб суверэнітэце рэспублік. Аднак рашаючы ўдар па СССР быў нанесены ў маі – чэрвені 1990 г. на першым З’ездзе народных дэпутатаў Расіі ў Маскве. У выніку напружанай палітычнай барацьбы Б.М. Ельцын з нязначнай перавагай галасоў быў выбраны Старшынёй Вярхоўнага Савета РСФСР. 12 чэрвеня 1990 г. была прынята Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце РСФСР. Падзеі ў Маскве ў маі – чэрвені 1990 г. узмацнілі “парад суверэнітэтаў” і цэнтрабежныя тэндэнцыі ў краіне, ініцыіравалі прыняцце падобных дэкларацый у іншых рэспубліках. 27 ліпеня 1990 г. Вярхоўны Савет БССР прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце рэспублікі ў складзе савецкай федэрацыі. перадачы рэспублікам часткі паўнамоцтваў цэнтра, перахода народнагаспадарчых комплексаў рэспублік на гаспадарчы разлік і ўстанаўленне прамых эканамічных сувязей паміж рэспублікамі, прыдання мовам тытульных нацый статуса дзяржаўных. Чым больш цэнтр саступаў саюзным рэспублікам, тым мацней гучалі патрабаванні ў яго адрас з боку нацыянальных эліт. Рэферэндум адбыўся 17 сакавіка 1991 г. - У Беларусі за захаванне СССР прагаласавала 82,7 % агульнай колькасці выбаршчыкаў. Падзеі 19 – 21 жніўня 1991 г.паскорылі працэс распаду СССР. 25 – 26 жніўня 1991 г. нечарговая сесія Вярхоўнага Савета БССР прыняла закон “Аб наданні статусу канстытуцыйнага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета БССР аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі”, пастанову аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР. 19 верасня 1991 г. Вярхоўны Савет прыняў закон аб назве Беларускай ССР, у адпаведнасці з якім яна пачала называцца “Рэспубліка Беларусь”, а ў скарочаных назвах “Беларусь”. Герб “Пагоня” і бела-чырвона-белы сцяг сталі дзяржаўнымі сімваламі Рэспублікі Беларусь. 8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы кіраўнікі Расіі, Беларусі і Украіны (Б. Ельцын, С. Шушкевіч, Л. Краўчук), ігнаруючы волю сваіх народаў, якая была выказана на агульнасаюзным рэферэндуме 17 сакавіка 1991 г., дэнансавалі дагавор 1922 г. аб утварэнні СССР і тым самым канчаткова знішчылі вялікую і магутную дзяржаву. І гэты дзяржаўны пераварот быў здзейснены са згоды прэзідэнта СССР М. Гарбачова. Савецкі Саюз прыпыніў сваё існаванне. На руінах СССР была створана аморфная, нежыццяздольная. Садружнасць Незалежных Дзяржаў. 21 снежня 1991 г. на сустрэчы ў Алма-Аце кіраўнікі 11 рэспублік былога СССР падпісалі Дэкларацыю ў падтрымку Белавежскага пагаднення. Членамі СНД сталі ўсе саюзн рэспублікі, акрамя Літвы, Латвіі і Эстоніі.

41. Распрацоўка і прыняцці Канстытуцыі 1994. Станаўленне прэзідэнц формы праўлення.

Канстытуцыя, якая абвяшчала краіну суверэннай і незалежнай рэспублікай, гарантавала народу галоўныя правы і свабоды, пачала распрацоўвацца амаль адразу пасля абрання дэпутатаў Вярхоўнага Савета 12-га склікання. Была створана спецыяльная камісія ў складзе каля 90 чалавек, якая падзялілася на дзве групы: пад кіраўніцтвам намесніка старшыні Вярхоўнага Савета Васіля Шаладонава і на чале з Віктарам Ганчаром. Вядома, распрацаваныя праекты розніліся адзін ад аднаго. У аснову Канстытуцыі 1994 года быў пакладзены праект Шаладонава, — узгадвае Мечыслаў Грыб. Далей працэс распрацоўкі расцягнуўся аж на 3 гады. Розныя варыянты друкаваліся на старонках «Народнай газеты», праект накіроўваўся для заключэння і кансультацыі ў іншыя краіны свету — Германію, Францыю, Злучаныя Штаты Амерыкі. Працэс галасавання 15 сакавіка таксама быў доўгім. Рабілі ўсё, каб прыцягнуць дэпутатаў: званілі, шукалі ў гатэлях… Наконт Прэзідэнцтва не было адзінства думак. Апазіцыя, на чале з Зянонам Пазьняком, прапаноўвала адно, праўрадавая фракцыя «Беларусь» — другое. Але ў цэлым Пазьняк катэгарычна супраць прэзідэнцтва не выказваўся. У Канстытуцыі нават узгаднілі яго прапанову выбіраць кіраўніка дзяржавы агульнанародна. І вось зараз, разважаючы над падзеямі тых часоў, я лічу, што мы паспяшаліся з гэтым пунктам. Трэба было ўлічваць вопыт суседніх краінаў — Літвы, Латвіі — і першых прэзідэнтаў абіраць не агульнанародна, а аддаць гэту місію дэпутатам.Характэрныя рысы: дэідэалагізаваны характар (без апоры на ідэалогію);замацаванне ў якасці эканамічнай асновы разнастайных формаў уласнасці;устанаўленне роўнасці дзяржавы і грамадзяніна, іх узаемных абавязкаў;гарантыі правоў і свабод;падзел і ўзаемадзеянне ўлад;прамы характар дзеяння нормаў Канстытуцыі.У гэтым дакуменце чалавек абвешчаны вышэйшай каштоўнасцю грамадства і дзяржавы. Дэмакратыя ажыццяўляецца на аснове разнастайнасці палітычных інстытутаў, ідэалогій і поглядаў. Ідэалогія палітычных партый, рэлігій або іншых грамадскіх аб'яднанняў не можа ўстанаўлівацца ў якасці абавязковай для грамадзян. Дзяржава засноўваецца на прынцыпе падзелу ўлад: заканадаўчай, выканаўчай і судовай. 10 ліпеня 1994 г. першым прэзідэнтам быў выбраны Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка. Парламент - Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь з'яўляецца прадстаўнічым і заканадаўчым органам Рэспублікі Беларусь. Парламент складаецца з дзвюх палат - Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Склад Палаты прадстаўнікоў - 110 дэпутатаў. Іх выбранне ажыццяўляецца на аснове ўсеагульнага, свабоднага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Савет Рэспублікі з'яўляецца палатай тэрытарыяльнага прадстаўніцтва. Выканаўчую ўладу ў Рэспубліцы Беларусь ажыццяўляе ўрад - Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь - цэнтральны орган дзяржаўнага кіравання. Судовая ўлада ў рэспубліцы належыць судам.

42. Асноўныя падзеі ў грам-паліт жыцці Беларусі (сяр90-пач21ст).

15 сакавіка 1994 г. Вярхоўны Савет рэспублікі прыняў новую Канстытуцыю – Асноўны закон Рэспублікі Беларусь. Згодна з ёю, Беларусь з’яўляецца унітарнай дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавай. Канстытуцыяй уведзена ў рэспубліцы прэзідэнцкая форма кіравання. Першым Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь 10 ліпеня 1994 г. выбраны А.Р. Лукашэнка. У мэтах вырашэння некаторых спрэчных пытанняў, якія ставіла палітычная апазіцыя 14 мая 1995 г. быў праведзены рэспубліканскі рэферэндум. Беларускі народ падтрымаў прапановы кіраўніка дзяржавы аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай, развіцці эканамічнай інтэграцыі з Расійскай Федэрацыяй, устанаўленні новых Дзяржаўнага сцяга і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь. 19 – 20 кастрычніка 1996 г. у Мінску адбыўся Усебеларускі народны сход, на якім з дакладам “Толькі народ мае права рашаць своё лёс” выступіў А.Р. Лукашэнка. Дэлегаты схода, якія прадстаўлялі народ Беларусі, адобрылі ўнутраную і знешнюю палітыку, што праводзіла кіраўніцтва дзяржавы. 24 лістапада 1996 г. адбыўся ініцыіраваны Лукашэнкам рэспубліканскі рэферэндум. Беларускі народ прагаласаваў за прыняцце Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 г. са змяненнямі і дапаўненнямі,прапанаванымі А.Р. Лукашэнкам, выказаўся супраць свабоднай, без абмежаванняў куплі і продажу зямлі, супраць адмены смяротнай кары ў Рэспубліцы Беларусь. На рэспубліканскім рэферэндуме была падтрымана прапанова А.Р. Лукашэнкі аб перанясенні Дня незалежнасці Рэспублікі Беларусь з 27 ліпеня на 3 ліпеня. 9 верасня 2001 г. У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь замест аднапалатнага Вярхоўнага Савета быў сфарміраваны двухпалатны Нацыянальны сход. Ён складаецца з Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Прэзідэнт з’яўляецца кіраўніком дзяржавы, гарантам Канстытуцыі, правоў і свабод чалавека і грамадзяніна. Кіраўніком выканаўчай улады з’яўляецца прэм’ер-міністр урада, пашыраны правы і паўнамоцтвы Савета Міністраў.Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь на новы 5-гадовы тэрмін выбраны А.Р. Лукашэнка. У 2002 г. былі зацверджаны музыка і словы Гімна Рэспублікі Беларусь. Аўтарам музыкі - Нестар Сакалоўскі, аўтарамі слоў – паэты Міхась Клімковіч і Уладзімір Карызна. 17 кастрычніка 2004 г. адбыўся ініцыіраваны Прэзідэнтам рэспубліканскі рэферэндум, на якім з артыкула 81 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь выключана яго другая частка: “Адна і тая ж асоба можа быць Прэзідэнтам не больш двух тэрмінаў”

43. Сацыяльна-эканамічнае становішча Беларусі у 90гг.Пошукі шляхоў выйсця з крызісу.

З канчатковым знішчэннем СССР і стварэннем суверэнных дзяржаў рыначныя рэформы ўступілі ў новую фазу. Яны пачалі праводзіцца па заходніх рэцэптах, у першую чаргу па рэцэптах “шокавай тэрапіі” Міжнароднага валютнага фонду (МВФ) для слабаразвітых краін. Іх праводзілі не вельмі аўтарытэтныя і прафесійныя людзі, каго ў народзе называлі малодшымі навуковымі супрацоўнікамі і загадчыкамі лабараторый. Тое, на што Захаду спатрэбіліся стагоддзі, яны зрабілі спробу ўвесці зараз жа ці цераз 500 дзён. Асаблівасці савецкай мадэрнізацыі яны цалкам праігнаравалі. Таму разбуральны характар іх рэформ быў непазбежным. Але ж Беларусь, як і Расія і Украіна, не слабаразвітая, а індустрыяльная дзяржава з многагаліновай прамысловасцю і магутным навукова-тэхнічным патэнцыялам. Мадэль МВФ, дзе вынікам лібералізацыі цэн з’яўляецца этап банкруцтваў і беспрацоўя, прыемлема для слабаразвітых краін, у якіх рабочыя складаюць 5 – 10 % насельніцтва. А калі дзяржаўны сектар складае пераважную большасць эканомікі, а рабочыя – 70 % працоўных? Больш таго, знешнія паступленні (пазыкі, крэдыты) у некалькі мільёнаў долараў аказвалі моцнае стымулюючае ўздзеянне на эканоміку малых краін. Маштабы ж краін СНД такія, што, каб уздзейнічаць на ход спраў у эканоміцы, патрэбны дзесяткі, а для Расіі – сотні мільярдаў долараў, што не пад сілу ніякаму міжнароднаму банку. Таму надзеі на дапамогу Захаду не мелі пад сабой ніякай асновы. Гэтых абставін не ўлічвалі прыхільнікі “шокавай тэрапіі”. Правядзенне рэформ у 1992 – 1994 гг. дазволіла стварыць у Беларусі неабходны мінімум асноўных рыначных інстытутаў, нарматыўна-прававых дакументаў, пераўтварыць сістэму дзяржаўнага кіраўніцтва эканомікай у новую сістэму, якая ў пэўнай ступені абапіраецца на рыначныя рэгулятары. Разам з тым беларускі рынак цярпеў значна большыя страты, чым меў здабыткаў: разбурэнне раней існаваўшых вытворча-эканамічных сувязей і “абвальны” спад вытворчасці на 50 % і больш у параўнанні з канцом 80-х гадоў, што пагражала дзяржаве стратай сваёй незалежнасці і пераўтварэннем у калонію; раскручванне інфляцыйнай спіралі і катастрафічнае падзенне курсу беларускіх грошай, крытычнае становішча з забеспячэннем гаспадаркі энергарэсурсамі; галапіруючы рост цэн (іх лібералізацыя не прывяла да ўстанаўлення раўнавагавых цэн, што з’яўляецца асаблівасцю рынку, заснаванага на механізме свабоднай канкурэнцыі); рэзкае падзенне жыццёвага ўзроўню большасці насельніцтва, рост беспрацоўя, нарастанне іншых сацыяльных праблем. Мадэль рыначных рэформ метадам “шокавай тэрапіі”, пабудаваная па рэкамендацыях Міжнароднага валютнага фонду, пацярпела правал летам 1994 г. у час выбараў першага прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Мандат на правядзенне новага варыянта рэформ атрымаў першы прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А. Лукашэнка. Для пераадолення крызісных з’яў і недахопаў, а таксама для вызначэння перспектыўных задач у правядзенні рыначных рэформ былі распрацаваны “Асноўныя напрамкі сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь на 1996 – 2000 гады”. 20 кастрычніка 1996 г. удзельнікі Усебеларускага народнага сходу адобрылі гэты дакумент.

44. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі у пач20ст.:набыткі і праблемы.

Па-першае, у цэнтры беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця знаходзіцца Чалавек з яго інтарэсамі, памкненнямі,жаданнем жыць у свабоднай, дэмакратычнай і квітнеючай краіне. Па-другое, новае кіраўніцтва дзяржавы адмовілася ад ліберальнай мадэлі рынку і ўзяло на ўзбраенне сацыяльна арыентаваную мадэль рыначнай эканомікі. Па-трэцяе, улічваючы вопыт краін з развітай рыначнай інфраструктурай, Рэспубліка Беларусь стала на шлях дзяржаўнага рэгулявання эканомікі. Правядзенне дзяржаўнай патэрналісцкай палітыкі забяспечвае павышэнне эфектыўнасці эканомікі, абарону інтарэсаў айчынных таваравытворцаў, недапушчэнне “праядання” крэдытаў. Па-чацвёртае, прыпынена дзікая “прыхватызацыя. Прыватызацыя праводзіцца пры ўдзеле і пад кантролем дзяржавы. Па-пятае, народ і дзяржава адмовіліся ад куплі-продажу зямель сельскагаспадарчага прызначэння, ад дэмантажу буйной калгасна-саўгаснай вытворчасці і замены яе сялянскай (фермерскай) гаспадаркай. Па-шостае, Рэспубліка Беларусь адкрыта для эканамічнага супрацоўніцтва з усімі краінамі свету. Яна прыцягвае ў народную гаспадарку капіталы айчынных і замежных інвестараў. Многія гавораць, што мы жывем бедна, АЛЕ. Напрыклад, у Заходняй Еўропе кратнасць перыяду для пасеву і ўборкі ўраджаю складае 8 – 9 месяцаў, а ў былым Савецкім Саюзе – 4 – 6 месяцаў. Ападкі (ліўні) ў нас звычайна выпадаць у другой палове лета, у перыяд уборкі ўраджаю, а засуха, адсутнасць ападкаў звычайна назіраюцца вясной і раннім летам. У Заходняй Еўропе дажджы выпадаюць раўнамерна. У Канадзе, напрыклад, большасць насельніцтва жыве ў паўднёвых раёнах, на шыраце Крыма, а на шыраце Курска і Варонежа ў гэтай краіне амаль няма сельскай гаспадаркі.

Галоўным вынікам сацыяльна-эканамічнага развіцця Рэспублікі Беларусь у 1994 – 2006 гг. з’яўлялася тое, што ў краіне была створана і дзейнічала аптымальная сацыяльна-эканамічная сістэма, заснаваная на паступовым, эвалюцыйным шляху эканамічных пераўтварэнняў, без абвальнай прыватызацыі і “шокавай тэрапіі”. Краіна захавала і прымножыла багацце, створанае працай усяго народа, не прадала за бясцэнак зямлю, заводы і фабрыкі, не залезла ў доўг да замежных крэдытораў. Забяспечаны высокія тэмпы эканамічнага росту: прырост валавога ўнутранага прадукта ў Рэспубліцы Беларусь штогод складаў у 2001 – 2005 гг. 7,5 % супраць 3,5 % сярэднесусветнага. Захаваны і паглыблены сацыяльныя гарантыі для людзей – жыллё, пенсіі, бясплатныя за кошт бюджэту адукацыя і лячэнне. Сёння Рэспубліка Беларусь – стабільная, паспяховая, цывілізаваная краіна з моцнай эканомікай, развітымі навукай і культурай, адной з лепшых у свеце сістэмай адукацыі. Моцная дзяржаўная ўлада, моцная сацыяльная палітыка і апора на народ – сакрэт поспехаў Рэспублікі Беларусь.

45. Развіцце адукацыі і навукі Беларусі: стан, набыткі, праблемы (90-пач20ст).

З сярэдзіны 80-х гг. у СССР пачалася рэформа агульнаадукацыйнай, прафес і вышэйшай школы. Пры рэфармаванні сістэмы адукацыі забяспечваліся пераемнасць і свабодны доступ да любой яе ступені, разнастайнасць зместу і форм навучання, пашырэнне магчымасцей для індывід развіцця асобы. У агульнаадукацыйных школах быў уведзены курс асноў інфарматыкі, створаны спецыялізаваныя сярэднія навучальныя ўстановы – ліцэі і гімназіі. Яны павінны былі забяспечыць больш дасканалую падрыхтоўку вучняў па выбраных галінах ведаў (гуманітарнай, тэхнічнай ці прыродазнаўчай). Алімпіяды. У 90-я гг. у Рэспубліцы Беларусь пачала праводзіцца рэформа агульнаадук школы, звязаная з пераходам на 12-гадовы тэрмін навучання ў сярэдняй школе. Яна прадугледжвае пераход да абавязковай 10-гадовай базавай школы. У прафесіянальна-тэхнічных вучылішчах разам з атрыманнем агульнай сярэдняй адукацыі навучэнцы праходзілі падрыхтоўку па 420 прафесіях. Больш за 10 прафесіянальна-тэхнічных вучылішч аб’явілі сябе такімі прафесіянальнымі вучылішчамі, якія даюць адначасова прафесіянальна-тэхнічную і сярэднюю спецыяльную падрыхтоўку. Сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы забяспечваюць падрыхтоўку кадраў для гаспадаркі і культуры. Частка тэхнікумаў была пераўтворана ў каледжы, дзе адначасова ажыццяўлялася падрыхтоўка спецыялістаў сярэдняй кваліфікацыі і спецыялістаў павышанага ўзроўню. Апошнія мелі магчымасць паступіць адразу на ІІІ курс вышэйшай навучальнай установы. У вышэйшых навучальных установах былі створаны новыя спецыяльнасці, звязаныя з навукова-тэхнічным прагрэсам – па робататэхніцы, электроннаму прыборабудаванню, новых хімічных тэхналогіях, біятэхналогіях і інш. Пашыралася падрыхтоўка спецыялістаў у галіне эканомікі, права, сацыяльнай работы. Асаблівасцю развіцця сістэмы адукацыі Рэспублікі Беларусь у 90-я гг. стала дзейнасць недзяржаўных навучальных устаноў, якія існуюць разам з дзяржаўнымі ўстановамі. Навучанне ў іх ажыццяўляецца на платнай аснове (за кошт асабістых сродкаў студэнтаў, навучэнцаў і іх бацькоў). Гэтыя навучальныя ўстановы атрымліваюць ад дзяржавы ліцэнзію (права) на правядзенне вучэбнай дзейнасці. Навука. Разбурэнне гаспадарчых і навуковых сувязей пасля распаду СССР негатыўна адбілася на стане беларускай навукі. Адбывалася скарачэнне яе фінансавання, старэнне матэрыяльна-тэхнічнай базы. Вынікі навуковых даследаванняў былі нізказапатрабаванымі ў народнай гаспадарцы. У выніку скарацілася колькасць маладых спецыялістаў і адбылося так званае старэнне навукі. Аднак і ў гэтых умовах навуковыя даследаванні не спыніліся. У 1993 г. быў прыняты закон “Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай палітыкі”, згодна з якім адказнасць за развіццё фундаментальных навуковых даследаванняў ускладзена на Акадэмію навук Беларусі. Беларускія вучоныя ажыццяўляюць шэраг важных даследаванняў практычна ва ўсіх галінах ведаў. Паступова аднаўляюцца страчаныя раней сувязі з вучонымі Расіі і краін былога СССР, ажыццяўляюцца кантакты з навуковай супольнасцю замежных краін. Развіццё навукі павінна забяспечыць устойлівае сацыяльна-эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь, павышэнне ўзроўню жыцця насельніцтва.

46. Літаратура і драматургі Беларусі ў сучас умовах.

Літаратура. Змены ў сацыяльна-эканамічным і грамад-палітыч жыцці Беларусі знайшлі адлюстраванне ў літаратуры. Палітыка галоснасці і дэмакратызацыі жыцця спрыяла з’яўленню твораў, прысвечаных праблеме палітычных рэпрэсій. Былі апублікаваны аповесці-успаміны С. Грахоўскага, Ф. Аляхновіча і інш. Тэму рэпрэсій узнімае ў сваіх творах В. Быкаў. Беларусы атрымалі магчымасць пазнаёміцца з творамі беларускіх пісьменнікаў-эмігрантаў, якія да гэтага не публікаваліся ў Беларусі. Аварыя на Чарнобыльскай АЭС і яе наступствы з’явіліся важнай тэмай мастацкай літаратуры. І. Шамякін стварыў раман “Злая зорка”, дзе спрабаваў асэнсаваць значэнне гэтай катастрофы. Шэраг пісьменнікаў развіваюць Чарнобыльскую тэму ў сваёй творчасці. Другая палова 1980 – 1990-я гг. – перыяд узрастання інтарэса пісьменнікаў і паэтаў да гістарычнага мінулага. Тэатр, музыка. У складаных эканамічных умовах сярэдзіны 1980 – 1990-х гг. развівалася тэатральнае мастацтва Беларусі. Колькасць прафесіянальных тэатраў у Беларусі нават павялічылася з 17 у 1985 г. да 21 у 1991 г. У 90-я гг. узніклі новыя прафесіянальныя і аматарскія драматычныя тэатры. Галоўную ролю ў тэатральным мастацтве адыгрывалі прафесійныя дзяржаўныя калектывы. На высокім узроўні працавалі Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Я. Купалы, Дзяржаўны акадэмічны тэатр імя Я. Коласа ў Віцебску, Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы, Нацыянальны акадэмічны тэатр балета, Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя М. Горкага, Дзяржаўны музычны тэатр, Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача, Беларускі дзяржаўны тэатр лялек, абласныя драматычныя і лялечныя тэатры. Аснову рэпертуару беларускіх тэатраў складае драматургія беларускіх аўтараў, руская і замежная класіка. Сучасная беларуская драматургія адлюятравала цікавасць да гістарычнай тэматыкі, фальклорных сюжэтаў. Беларусь, Расія, і Україна з 1992 г. у Віцебску штогод сумесна праводзяць свята песні “Славянскі базар”. Уздыму ўзроўню майстэрства маладых выканаўцаў садзейнічае фестываль у Маладзечне, які з 1993 г. стаў традыцыйным. Шырокую вядомасць, роўную “Славянскаму базару”, у апошнія гады набыў фестываль песні “Залаты шлягер” у Магілёве.

47. Беларускае мастацтва у 90-пач20ст.

Далейшае развіццё атрымала музычнае мастацтва. Шмат зрабілі і робяць для развіцця музычнай культуры Беларусі такія вядомыя музыкі як В. Роўда, М.Дрынеўскі, М. Казінец, Дз. Смольскі, У. Солтан і інш. У цэнтры канцэртнай дзейнасці сёння знаходзяцца Беларуская дзяржаўная філармонія і абласныя філармоніі. Харэаграфічны ансамбль “Харошкі” і інш. Шырокую папулярнасць у Беларусі і за яе межамі набыў Дзяржаўны канцэртны аркестр Рэспублікі Беларусь пад кіраўніцтвам М. Фінберга. У апошнія гады ўтварыліся Дзяржаўны камерны хор, Мінскі аркестр духавых інструментаў “Няміга” і іншыя творчыя калектывы. Беларусь, Расія, і Україна з 1992 г. у Віцебску штогод сумесна праводзяць свята песні “Славянскі базар”. Уздыму ўзроўню майстэрства маладых выканаўцаў садзейнічае фестываль у Маладзечне, які з 1993 г. стаў традыцыйным. Шырокую вядомасць у апошнія гады набыў фестываль песні “Залаты шлягер” у Магілёве. Выяўленчае мастацтва і архітэктура. Важныя змены адбыліся і ў тэматыцы твораў выяўленчага мастацтва. Адной з асноўных тэм стала гістарычная, якая мае выразны нацыянальна-рамантычны ўхіл. Галоўнымі героямі твораў з’яўляюцца ідэалізаваныя персанажы з нацыянальнай гісторыі. Частка мастакоў звяртаецца да вельмі папулярнай сёння экалагічнай тэматыкі, перш за ўсё Чарнобыльскай катастрофы. Характэрнай прыметай часу сталі помнікі ў гонар воінаў-інтэрнацыяналістаў. У 1996 г. у Мінску адкрыты помнік воінам, якія загінулі ў Афганістане, вядомы як “Востраў слёз”. Былі ўстаноўлены помнікі Кірылу Тураўскаму ў Тураве, Францыску Скарыне ў Лідзе і ў Празе, Рагнедзе і Ізяславу ў Заслаўі, Ефрасінні Полацкай ў Мінску і ў Рэчыцы. Новыя тэндэнцыі выразна адчуваюцца ў спартыўных збудаваннях, вакзалах, банкаўскіх комплексах і нават у жыллёвай архітэктуры. Да найбольш цікавых пабудоў можна аднесці аўтавакзал “Маскоўскі”, новы чыгуначны вакзал у Мінску, лядовыя палацы ў Мінску, Віцебску, Гродне, Гомелі. У апошнія гады ў рэспубліцы праводзіцца мэтанакіраваная работа не толькі па вяртанню гісторыка-культурнай спадчыны, але і па рэстаўрацыі помнікаў гісторыі і культуры Беларусі.

48. Адносіны Беларусі з краінамі СНД (90-пач20ст).

Беларусь выступает за превращение Содружества в региональную организацию с высоким уровнем экономической и политической интеграции. Минск является местом нахождения исполнительных и координационных органов СНГ. Однако СНГ не стало эффект інструментом політікі. В рамках СНГ возникли региональные группы государств по интересам (Союз Беларуси и России, Центрально-Азиатский союз, ГУУАМ—Союз Грузии, Украины, Узбекистана, Азербайджана и Молдовы). В 1999 г. из Договора о коллективной безопасности стран СНГ вышли Азербайджан, Грузия и Узбекистан. Белорусское руководство выступает за повышение эффективности деятельности органов СНГ(Лукашенко 1997). Интересы Беларуси в рамках СНГ заключаются в создании полноценной зоны свободной торговли(Тамож союз – 1 іюля 2010 Каз і Рос, 6 іюля - Бел). Интеграция с Россией. Внешнеполитическим приоритетом номер один в политике Беларуси с 1994 г. был провозглашен курс на политическую, экономическую и военную интеграцию с Россией. В 1995 г. был подписан белорусско-российский Договор о дружбе, добрососедстве и сотрудничестве. В 1996 г. Беларусь и Россия заключили Договор об образовании Сообщества, в 1997 г. трансформировали его в Союз. В декабре 1999 г. президенты Беларуси и России подписали в Москве Договор о создании Союзного государства, который вступил в силу в январе 2000 г. Договор предусматривает дальнейшие совместные шаги двух государств по сближению и объединению их правовых, экономических, финансовых, таможенных и иных систем, формированию межгосударственных властных структур, что в итоге может привести к созданию Союзного государства.Составной частью Договора является Программа мероприятий по развитию Союза Беларуси и России до 2005 г. Принята также Программа экономического сотрудничества двух стран на 1999—2008 гг. В декабре 1997 г. были подписаны Договор о военном сотрудничестве, Соглашение о совместном обеспечении региональной безопасности в военной сфере. В январе 1998 г. на заседании высшего Совета Союза Беларуси и России в Москве утверждена Концепция совместной оборонной политики двух государств. Вместе с тем интеграционная политика белорусского президента разворачивалась на фоне углубления социально-экономического и политического кризиса в Беларуси, периодического обострения торговых и информационных войн между Беларусью и Россией. Форсированное белорусско-российское сближение подрывало аморфное СНГ и вызывало подозрения у соседей Беларуси. Внутри страны оно сопровождалось нарастающей критикой и противодействием со стороны широких общественных кругов и национально-демократических сил.

49. Заходні вектар знешняй палітыкі Беларусі (90-пач20ст).

Поворотным пунктом в истории развития суверенной Беларуси явился референдум, состоявшийся в ноябре 1996 г. Он породил затяжной конституционно-политический кризис в стране и ухудшение отношений с Западом. Международное сообщество, такие влиятельные международные организации, как ОБСЕ, Совет Европы, Европейский союз, не признали в качестве законных результаты ноябрьского 1996 г. референдума, приведшие к установлению режима неограниченной президентской власти. Государства Запада и международные организации признают Верховный Совет 13-го созыва как единственный легитимный законодательный орган власти. После референдума 1996 г. Запад и международные организации ввели ограничительные меры в отношении Республики Беларусь. Совет Европы приостановил ее статус специально приглашенной страны. США объявили политику "избирательного участия", предусматривающую прекращение контактов с белорусским руководством и поддержку институтов гражданского общества в Беларуси. В начале 1998 г. в Минске отрылось Представительство Консультативно-наблюдательной группы (КНГ) ОБСЕ. Основные усилия КНГ направлены на проведение свободных и демократических парламентских выборов и обеспечение свободы средств массовой информации. В ноябре 1992 г. страну посетил генеральный секретарь НАТО М. Вернер. Он заявил, что Запад и НАТО с уважением относятся к стремлению Беларуси стать нейтральной и безъядерной страной и отметил их заинтересованность в добрых отношениях с Беларусью и ее соседями. В 1993 г. во время визита в Минск государственного секретаря США У. Кристофера Беларуси было предложено присоединиться к Программе НАТО "Партнерство ради мира” (1995)В апреле 1998 г. открыто постоянное представительство Беларуси при НАТО.

Лукашенко выступает протів НАТО. Он высказывал сожаление о выводе ядерных ракет с территории Беларуси, поскольку это не позволяет сегодня эффективно "сдерживать" НАТО. Отношения с НАТО ухудшились в 1999 г. в связи с военной акцией блока против Югославии. Беларусь вместе с Россией внесла в Совет Безопасности ООН острый проект резолюции с осуждением интервенции. Однако он не получил широкой поддержки. В конце 1999 г. Беларусь вслед за Россией восстановила официальные контакты с НАТО. Беларусь выступает за создание системы европейской безопасности без разделительных линий и при усилении координирующей роли ОБСЕ.

50. Развіццё адносін Беларусі з краінамі Азіі, Афрыкі і Лац Амерыкі (90-пач20ст).

Во второй половине 1990-х гг. активизировались отношения Беларуси со странами Азии и Арабского Востока. В ходе визитов А. Лукашенко в Китай, Индию, Вьетнам, Сирию, Египет и другие страны Азиатско-Тихоокеанского региона рассматривались вопросы укрепления двусторонних политических, торгово-экономических и военных связей. Наиболее продуктивно из этой группы стран сотрудничество развивается с Китаем, Индией, Вьетнамом. Контакты на различных уровнях между руководством Беларуси и указанных государств приобрели стабильный характер, отличаются доброжелательностью и откровенностью. Беларусь неоднократно получала поддержку этих стран в международных организациях при обсуждении таких деликатных для нее вопросов, как права человека или принятие в Межпарламентский союз делегации Национального собрания Республики Беларусь. В конце 1990-х гг. состоялись визиты А. Лукашенко в Сирию, Египет, Израиль, Бахрейн, Катар, Объединенные Арабские Эмираты. Вместе с тем неоднозначную, критическую реакцию мировой прессы вызвали визиты высокопоставленных белорусских представителей в Ливию, Ирак, Иран и подписанные с этими странами соглашения о поставках оружия. По итогам 2011 года объем торговли Беларуси со странами Азии и Африки составил 6,4 млрд. долларов США, или 134% от уровня 2010 года. Реализуются совместные проекты в торгово-экономической, научно-технической, инвестиционной и других областях. В ряде стран созданы совместные предприятия по производству современной автомобильной и тракторной техники по белорусским технологиям. Беларусь предпринимает меры, направленные на реализацию проектов реконструкции и модернизации экономики афро-азиатских государств, развитие транспортных и информационных коммуникаций. Белорусские предприятия и организации активно участвуют в международных выставках и ярмарках, проводимых в странах Азии, Африки и Ближнего Востока. В настоящее время Республика Беларусь поддерживает дипломатические отношения с 31 из 33 государств Латинской Америки (в апреле 2011 г. установлены дипломатические отношения между Республикой Беларусь и Республикой Тринидад и Тобаго). В 2011 году товарооборот Беларуси с латиноамериканскими странами составил 3 млрд. 498,2 млн. долларов. Экспорт белорусских товаров превысил 1 млрд. 737,5 млн. долларов, импорт – 1 млрд. 760,7 млн. долларов. Основу белорусского экспорта составляют удобрения и сложнотехническая продукция. Укрепилось развитие стратегического партнерства Республики Беларусь и Боливарианской Республики Венесуэлы. Президент Венесуэлы У.Чавес посетил Беларусь с официальным визитом в июле 2006 года, а в июне 2007 года, июле 2008 года, в сентябре 2009 года и октябре 2010 года – с рабочими визитами, в ходе которых достигнуты договоренности на высшем уровне о совместной реализации проектов сотрудничества в торгово-экономической, научно-технической и других областях. В марте 2010 Лука езділ в Бразілію.