Жоспар
Кіріспе..............................................................................................................................2
1. Картография туралы ұғым.........................................................................................3
2. Карталар және олармен жұмыс істеу тәсілдері......................................................6
3. Картографиялық проекция туралы ұғым...............................................................10
4. Картографиялық проекциялар және олардың түрлері.........................................11
5. Картаграфиялық генерализация. ............................................................................12
6. Картографиялық генерализация, оның картаның масштабы мен міндетіне байланыстылығы..................................................................................................14
орытынды...................................................................................................................17
Пайдалынған әдебиеттер тізімі...........................................................................
Карта бастырудың технологиялық операцияларының жиынтығы; оған репродукция, ретуш жасау, жарық арқылы сурет көшіру, карта бастыру және оны өңдеу жұмыстары жатады. Карта шығару үшін қалпын өзгертпейтін тегіс бетте (алюминийге жапсырылған ватманда, пластинада жасалған қара, ақ штрихты, немесе солғын реңді, не түсті бояулы баспа түп нұсқасы пайдаланылады. Кейінгі кезде жұқа мөлдір пластинкаларда қара, ақ диапозитивтер түрінде жасалған баспа түп нұсқалары кеңінен қолданылып келеді. Оларды пайдалану репродукция жасамай-ақ процестерді одан әрі жалғас-тыруға мүмкіндік береді. Сызылған түп нұсқа арнаулы фоторепродукциялық аппараттармен суретке түсіріледі. Негативтердің саны картадағы керекті штрихтық элементтердің бояуларының санындай болады. Картаның солғын реңді жерлерін кескіндеу (рельеф пен фотоиллюстрацияның бояуын жұқарту) авториптік не контактілі растрлардың көмегімен, ал түсті бояулы түп нұсқалар жарық фильтрі мен түсті бояулы корректрлеуші оптикалық аспаптармен репродукцияланады. Даяр негативтер техникалық және жіктегіш ретуштан өтеді, ол үшін карта мазмұнындағы әрбір штрихтың элементтерді ажыратуды оңайлататын ашық түсті арнаулы макет пайдаланылады.
Картадағы түсті бояулы реңкілік элементтердің (өсімдік жамылғысы, су айдыны, биіктігі және тереңдік белгісі т. б.) негативі қолдан немесе әр қабатты кезекпен суретке түсіру арқылы дайындалады және оған түсті бояулы (литографиялық) макет қолданылады. Негативтерден диапозитивтер жасалады, ал баспалық жазық формалар алу үшін алюминий, пластмасса не биметалдық пластиналар қолданылады. Формалардағы кескінді позитив-тік контактінің қатысуымен, суретті жарық арқылы көшіру әдісімен алады. Репродукциялық, ретуштік және суретті жарық арқылы көшірумен жасалған карталардың сапасы түсті бояулы байқау экземплярін басып көру арқылы тексеріледі. Ол автордың түп нұсқасына дәл, әрі картаның редакциялық жоспарының және түсті бояулы өңдеуінің талаптарына сай келуі керек. Картаның тиражы ротациялық флаттық офоет машиналарымен басылады. Карта басу үшін ерекше картографиялық қағаздар жұмсалады. Арнаулы карталарға синтетикалық талшықпен беріктілігі арттырылған қағаз, не капрон, лавсан полотносы жұмсақ пластмассалық планкалар қолданылады. Басылған карта тираждары соңғы өңдеулерден өтеді: тұтас баспа табақ жеке-жеке карталарға тілінеді, олар басылу сапасына және бояу реңіне қарай сортталады, матаға жапсырылады (оқулық карталар), тігіліп түптеледі (атластар), дайын продукция оралып байланады. Қазіргі ғылым мен техниканың электроника, электрофотография, фотохимия және полимерлер химиясы саласындағы соңғы жетістіктеріне сүйенеді. Карта өндірісі өте өнімді баспа машиналарымен, фоторепродукциялық және сурет көшіру автоматтарымен, парақ санағыш т. б. түрлі тексеру аппараттарымен жабдықталған. Бұлардың көмегімен халық пен отан қорғауға керекті карталарды тез әрі жағары сапсда шығаруға мүмкігдік береді. [1]
1. Картография туралы ұғым.
Картография— географиялық карталарды, оларды жасау және пайдалану әдістерін зерттейтін ғылым. Картографияның кең тараған бұл анықтамасы оның техника жағын басымырақ көрсетеді. Географиялық карталарды кеңістіктің көрнекті образды-белгілік моделі деп қарайтын қазіргі ғылми көзқарас картографияның пәні мен әдісіне бұдан да дәлірек анықтама ту-ғызды. Картография— табиғат пен қоғам құбылыстарының үйлесуі мен өзара байла-нысың, олардың кеңістіктегі орналасуын және олардың мезгілге қарай өзгеруін т. б. картографиялық кескіндеудің көмегімен бейнелейтін және зерттейтін ғылым. Бұл анықтама картография шұғылданатын ұғымдарға аспан денелері мен жұлдыздық аспанның карталарын, сондай-ақ глобустар мен рельефтік карталарды және картографиялық белгілермен берілген кеңістік модельдерін де жатқызады. Картография пәні (құбылыстардың кеңістікте орналасуы, үйлесуі мен өзара байланысы) және тақырыптық карталардың дамуы Картографияны жаратылыс ғылымдарының қатарына жатқызуға мүмкіндік береді. «Картография» термині ғылми және өндірістік картографиялық іске де, әрі оның нәтижелеріне де қолданылады, мысалы, бұл мағыншда «Картография» терминінің мәні СССР-дің картография-геодезия қңызметінің (СССР Мин. Советінің жанындағы геодезия мен картография Бас басқармасы) атына кіреді.
Қазіргі картография зерттейтін басты проблемалар: 1) ғылымның теориялық негізі, оның ішінде картографияның пәні мен әдісі, карта туралы ілім; соңғысына картографиялық проекциялар теориясы, генерализация мен кескіндеу әдістерінің (белгілер жүйесі) теориялары жатады (бұл салада карталардың түрлері, типтері, жіктелуі әрі оларды талдау сөз болады). 2) Картография ғылымы мен өндірісінің тарихы. 3) Картографиялық деректер тану (картографиялық деректерді үнемі шолу әрі саралау және оларға қатысы бар ғылми-информация теориясының мәселелерімен айналысу). 4) Карталарды жобалау және оны дайындау теориясы мен технологиясы. 5) Карталарды пайдаланудың теориясы мен әдісі.11]
Картография салалары.Картографияның бұл проблемалары әр тарихи кезеңде қалыптасқандықтан дамудың әр сатысында тұр. Осының нәтижесінде картография төмендегідей салаларға бөлінеді: карта тану, математикалық картография, карта жасау процесі, карталарды өңдеу, картометрия. Карта тану ғылымының теориялық негіздерін, тарихы мен деректерін, карталарды пайдалану әдістерін біріктіреді. Картография салаларының ішінде бәрінен бұрын ерекше пән ретінде математикалық картографиян не картографиялық проекция теориясы қалыптасты. Картометрияның (карта бойынша координаталарды, қашыңтықты, ұзындыңты, биіктікті, ауданды т. б. өлшеу мен санау туралы ілім) ұзақ тарихы бар. Ол карталарды пайдалану әдістерінің бірі болып саналғанымен практикалық маңызына, зерттеулерінің ертеден қалыптасуына және жан-жақтылығына байланысты көбінесе жеке қолданылады. «Карталарды жасау және редакциялау» деген атпен СССР-де карталарды жобалау теориясы мен технологиясы және олардың түп нұсқаларын дайындау қалыптасуда. Карталарды өңдеудің негізгі міндеті — Картографияның кескіндеу жолдарын зерттеу мен шешу. Мұнда семиотиканың, бояу танудың, инженерлік психологияның деректері қолданылады, сондай-ақ графика өнерінің әдістері пайдаланы-лады, полиграфиялық талаптар еске алынады. Картографияның бірнеше тақырыптық салалары (геологиялық , топырақ картографиясы, экономикалық картография.) бөлінеді. Бұл жапсарлас пәндер орындалу әдісі жағынан картографияға, картаның мазмұны жағынан геологияға, экономикаға жатады.
Қазіргі сақталған көне картографиялық кескіндер Вавилония мен Египетте б. з. б. 3—1 ғ-да жасалды. Картографияның тұңғыш ғылми негізі Ежелгі Грециядан тараған (карта шығаруда Жердің шар тәрізділігі алғаш осында ескерілген). Атақты «Клавдий Птолемейдің геогр. нұсқауы (2 ғ.)» шын мағынасында геогр. карталарды жасауға жетекші құрал болды. Онда дүние жүзі картасы мен Жердің ірі бөліктерінің 16 картасы берілген . Қайта өрлеу және географиялық ұлы ашулар заманында (15— 16 ғ.) сауданың, теңізде жүзудің, отарлаудың өркендеуіне байланысты геогр. әсіресе дүние жүзі. карталарға мұқтаждық шұғыл артты. Бұл жағдай жаңа картографиялық проекцияларды жасауды қажет етті, картографияның жалпы дамуына жағдай туғызды. Орта ғасырда картографияға Г. Меркатордың еңбектері үлкен үлес қосты (елеулі еңбегі — 1595 ж. шыққан атласы). Россияда ғылми картография 18 ғ-да қалыптасты және ол негізінен Географиялық департаменті іс-әрекетіне байланысты болды. 1745 ж. тұңғыш толық «Россия атласы» дайындалып, баспадан шықты. 19 ғ-да соғыс ісі Жердің толық топографиялық картасын жасауды талап етті. Бұл кезде картографияның геодезияның бөлімі болып саналатын. Ғылымның одан әрі бөлшектенілуі 19 ғ-дың 2-жартысында көптеген тақырыптық карталар (геологиялық, климаттық, экономикалық, топырақ) жасауды керек етті. Картографияға көзқарас оның дамуына көп уақытқа дейін үлкен бөгет болды. Жаңа көзқарас бәрінен бұрын СССР-де қалыптасты, өйткені жоспарлы шаруашылық елді үнемі картографиялауды керек етті; 30 жылдары картографиялық карта жасау және оны басып шығару процесінің әдісі туралы ғылым ретінде түсініле басталды. Бұл бұрынғы көзқарасқа қарағанда прогрессивті құбылыс еді. Дегенмен карталардың мәнін түсіну және оларды пайдаланудың әдістерін жасау әлі де болса шеткері қала берді. СССР-де жасалған күрделі картографиялық еңбек (Дүние жүзінің үлкен советтік атласы т. б.) осы олқылықты жоюға, әрі картографияның тиісті салаларын жедел дамытуға себеп болды. Соның нәтижесінде осы мақаланың басында келтірілген картографияның анықтамасы дүниеге келді.[2]
Картографияның идеялары мен ғылми негіздерін дамытуға тұңғыш советтік географиялық атластар т. б. дайындау туралы 1920— 21 ж. В. И. Лениннің жазған хаттарының және картография туралы оның басқа документтерінің маңызы өте зор болды. Бұлар құбылыстарды, олардың әр жақтылығын, өзара байланыстылы-ғын, тарихи дамуын, қайшылығын еске ала отырып, көрнекті, толық және дәл бейнелеудің маңызы үлкен екендігін көрсетті.
