Введение в языкознание 2 тема

ГРАМАТЫКА

Тэма 2. План зместу і план выражэння ў граматыцы

План падрыхтоўкі тэмы

1. Граматыка як навука, яе асноўныя раздзелы.

2. Асноўныя паняцці граматыкі:

а) граматычнае значэнне, яго адрозненне ад значэння лексічнага;

б) граматычная форма слова, парадыгма;

в) граматычныя катэгорыі і іх тыпы.

3. Сінтэтычныя і аналітычныя спосабы выражэння граматычных значэнняў:

а) афіксацыя і яе віды;

б) унутраная флексія;

в) суплетывізм;

г) націск;

д) рэдуплікацыя;

е) службовыя словы: прыназоўнікі, паслялогі, артыклі, злучнікі, часціцы, звязкі;

ё) парадак слоў;

ж) інтанацыя.

Кантрольныя пытанні

1. Што такое граматыка? Назавіце прадмет граматычнай навукі. З якіх раздзелаў яна складаецца?

2. Якое значэнне называецца граматычным? Чым яно адрозніваецца ад лексічнага значэння?

3. Якія граматычныя значэнні называюцца агульнымі (катэгарыяльнымі)? прыватнымі?

4. Што такое граматычная форма слова? Якія існуюць погляды на тэрмін «граматычная форма слова»?

5. Чым сінтэтычныя формы слоў адрозніваюцца ад аналітычных?

6. Што называецца граматычнай катэгорыяй? Якія існуюць азначэнні граматычнай катэгорыі?

7. У чым узаемасувязь граматычных катэгорый і прыватных граматычных значэнняў? Пакажыце на прыкладах.

8. Назавіце і ахарактарызуйце асноўныя тыпы граматычных катэгорый у беларускай, англійскай , нямецкай і французскай мовах.

9. Ці супадае аб’ём аднолькавых граматычных катэгорый у розных мовах? Праілюструйце прыкладамі.

10. Якія спосабы выражэння граматычных значэнняў называюцца сінтэтычнымі, а якія аналітычнымі? Назавіце іх.

11. У чым сутнасць афіксацыі як спосабу выражэння граматычных значэнняў? Пакажыце на прыкладах з розных моў.

12. Што такое ўнутраная флексія? У якіх мовах яна пашырана? Прывядзіце прыклады.

13. Што такое суплетывізм? Якія граматычныя значэнні выражаюцца гэтым спосабам? Прывядзіце прыклады з розных моў.

14. Якія функцыі выконвае націск? Праілюструйце прыкладамі.

15. У якіх мовах для выражэння граматычнага значэння важную ролю адыгрывае інтанацыя?

16. Што такое рэдуплікацыя? Для якіх моў яна характэрна? Якія граматычныя значэнні выражае? Прывядзіце прыклады.

17. Для якіх моў тыповым спосабам выражэння граматычных значэнняў з’яўляецца парадак слоў? Чаму?

18. Якія граматычныя значэнні выражаюцца з дапамогай артыкляў? Праілюструйце прыкладамі з англійскай, нямецкай і французскай моў.

19. Якую граматычную ролю выконваюць прыназоўнікі? Якім мовам яны ўласцівы?

20. Што такое паслялогі? Чым яны адрозніваюцца ад прыназоўнікаў? Для якіх моў характэрны? Пакажыце на прыкладах.

21. Якія граматычныя значэнні выражаюцца з дапамогай злучнікаў? часціц? звязак? Прывядзіце прыклады.

22. Што агульнае і рознае ў выражэнні адных і тых жа граматычных значэнняў у розных мовах? Пакажыце на прыкладах.

23. Выканаць пісьмова №№ 1, 2, 5.

Практычныя заданні

1. Ахарактарызуйце лексічнае і граматычныя значэнні выдзеленых слоў.

Светлы жнівеньскі дзень. Высока ў блакітным бясхмарным небе плыве сонца. Паветра напоена той празрыстасцю і чысцінёй, якая толькі і бывае на схіле гарачага лета. У палісадніках зацвітаюць вяргіні… Лётае ў паветры лёгкая павуціна – верная прыкмета блізкай восені. (І. Навуменка)

2. Падзяліце дадзеныя ніжэй словаформы на сінтэтычныя і аналітычныя. Вызначце іх граматычныя значэнні і ўкажыце, як яны выражаны.

Бел.: найвышэйшы, будзем пісаць, чатырох, (на) стале, намаляваў бы, чытай, было надрукавана, (да) бабулі, больш цікавы, няхай ляціць, беламу, ніжэй, усіх, самы далёкі.

Англ.: has written, came, dog’s, will enter, runs, is going, more useful, was found, shorter, peoples, has been done, shall bring.

Ням.: kleines, ihrem, waren gewesen, Häuser, ist gelaufen, (den) Gedanken, werde tun, könne, hat umgeschrieben, Morgens, ihn.

Фр.: jours, (nous) eûmes fini, souvent, du précepteur, été, (la) lionne, (je) suivrai, (tu) avais, (il) aura parlé, s’ouvre, partiez.

3. Вызначце граматычныя катэгорыі, граматычныя значэнні, якія ўласцівы самастойным часцінам мовы ў дадзеных ніжэй сказах, устанавіце спосаб выражэння граматычных значэнняў і яго фармальны паказчык. Пры выкананні задання карыстайцеся табліцай.

Слова (часціна мовы)	Граматычныя катэгорыі	Граматычныя значэнні	Спосаб выражэння граматычных значэнняў	Фармальны паказчык
аз) вуліцу (наз.)	род лік склон адуш./ неадуш.	ж. р. адз. л. він. скл. неадуш.	сінтэтычны (афіксацыя) сінтэтычны (афіксацыя) і аналітычны (спосаб службовых слоў) форма він. скл. супадае з формай наз. скл.	-у -у прыназ. праз

1. Сонца ціха скацілася з горкі, месяц белы заплаканы свеціць, аглядае бахматыя зоркі, цягне з возера срэбныя сеці (М. Багдановіч).

2. За яго [роднае слова] паміралі і гіблі, каб на здзекі і тут не аддаць, каб маглі сёння песні і гімны пра шчаслівую долю складаць (М. Гуліцкі).

3. Калі думаеш пра жыццё, адчуваеш і вялікую адказнасць за гэта жыццё (Я. Купала).

4. Я хачу, каб планета ў шчасці квітнела, між усімі людзьмі мір быў вечны заўжды (А. Прыходзька).

4. Вызначце спосабы выражэння граматычных значэнняў, якімі адрозніваюцца наступныя формы:

Бел.: чалавек – людзі; кніга – у кнізе; мяккі – больш мяккі; пішу – пісаў; паслаць – пасылаць; браць – узяць; рашыў – рашыў бы; рабіць – зрабіць; намалюю – буду маляваць; вузкі – вузейшы; сýддзі – суддзí; працуюць – няхай працуюць; называць – назваць; дуб затуліў клён – клён затуліў дуб; стукаць – стукнуць; гавары – гаварыце; я – мяне; выразáць – вы́разаць; чатыры – чатырох; быў – была.

Англ.: good – better – best; spoke – had spoken; man – men; sing –sang – sung; I – me; easy – easier – easiest; go – went; the book – of the book – to the book; The father loves the son. – The son loves the father; speaks – is speaking.

Ням.: schreibe – schreibst – schreibt; er – ihm – ihn; das Kind – des Kindes – dem Kinde; der Mann – die Männer; leben – gelebt; blau – blauer – blauest; viel – mehr; sagte – hatte gesagt; die Mutter – die Mütter.

Фр.: il – lui, lis – lit – lisons – lisez – lisent; la fenêtre – les fenêtres, parle – avait parle; je – moi; bon – meilleur; la soeur – de la soeur; Le père aime le fils. – Le fils aime le père.

Лацін.: fidi – findo, hortis – horto – hortі, ego – mei – me, audio – adimus, bonus – melior, disco – didici, vici – vincо, idoneus – magis idoneus, ornare – ornari, sum – est – ĕram, dico – dixi – dicĕre, tundo – tutudi.

5. Адзначце асаблівасці ўтварэння склонавых форм у цюркскіх мовах.

Склон	Адзіночны лік		Множны лік
	узбекская	беларуская	узбекская	беларуская
	китоб	кніга	китоблар	кнігі
Родны	китобнинг	кнігі	китобларнинг	кніг
Давальны	китобга	кнізе	китобларга	кнігам
Вінавальн.	китобни	кнігу	китобларни	кнігі
Месны	китобда	(у) кнізе	китобларда	(у) кнігах

Параўнайце узбекскія і беларускія словазлучэнні. Запоўніце пропускі.

Узбекская мова жудда катта уй жудда катта уйлар жуда катта уйда жуда катта уйларнинг

Беларуская мова вельмі вялікі дом вельмі вялікага дома вельмі вялікім дамам у вельмі вялікіх дамах

6. Вызначце падабенства і адрозненне ў спосабах і сродках выражэння аднолькавых граматычных значэнняў у рускай, англійскай, нямецкай і французскай мовах.

Руск.: Старик наконец вспомнил, где он видел человека, который шел сейчас по краю платформы, опустив голову и прижав руки к бокам.

Англ.: The old man at last recalled where he had seen the man who was now walking the edge of the platform, his head sunk, his arms pressed to his sides.

Ням.: Der Greis erinnerte sich endlich daran, wo er den Mann gesehen hatte, der, den Kopf gesenkt und die Arme an die Seiten gepreβst, jetzt am Rande des Bahnsteigs ging.

Фр.: Le vieux se rappela enfin oủ il avait vu l’homme qui marchait (en ce moment) sur le bord du perron, la tếte baissée et les bras collés au corps.

Рэкамендаваная літаратура

1. Гируцкий, А.А. Введение в языкознание / А.А. Гируцкий. – Мінск: ТетраСистемс, 2001. – С. 184–200.

2. Головин, Б.Н. Введение в языкознание / Б.Н. Головин. – М.: Высш. шк., 1983. – С. 99–100.

3. Кодухов, В.И. Введение в языкознание / В.І. Кодухов. – М.: Просвещение, 1987. – С. 208–219, 222–224, 253–259.

4. Маслов, Ю.С. Введение в языкознание / Ю.С. Маслов. – М.: Высш. шк., 1987. – С. 125–131, 139–143, 154–155.

5. Норман, Б.Ю. Теория языка. Вводный курс / Б.Ю. Норман. – М.: Флинта; Наука, 2004.– С. 196–204.

6. Рагаўцоў, В.І. Уводзіны ў мовазнаўства: вучэб. дапам. / В. І. Рагаўцоў. – Магілёў: МДУ ім. А.А. Куляшова, 2004. – С. 205–232.

7. Рагаўцоў, В.І. Уводзіны ў мовазнаўства / В.І. Рагаўцоў, А.Л. Юрэвіч. – Мінск: Выш. шк., 1987. – С. 91–92, 103–114.

8. Реформатский, А.А. Введение в языковедение / А.А. Реформатский; под ред. В.А.Виноградова. – М.:Аспект Пресс, 2000. – С. 244–270, 276–312, 316–320.

9. Степанов, Ю.С. Основы общего языкознания / Ю.С. Степанов. – М.: Просвещение, 1975. – С. 144–150.

10. Сцяцко, П.У. Уводзіны ў мовазнаўства / П.У. Сцяцко. – Гродна: ГрДУ, 2001. – С. 125–129, 132–140.