Anatomia_shpor2

1.Жамбас белдеуінің бұлшықеттері басты қызметіне қарай оларды алдыңғы және артқы топтарға бөледі.Алдыңғы топ (бүккіштер).Оларға мықын бел бұлшықеті және кіші бел бұлшықеті жатады.1.Мықын бел бұлшықеті,екі бастан тұрады. Олардың біреуі үлкен бел бұлшықеті,екінші мықын бұлшықеті. Қызм:ұршық буынында ортан жілікті бүгіп,супинациялайды.Аяқ қозғалмай тұрғанда омыртқа бағанасының бел бөлімін бүгеді.2.Кіші бел б.Кызм:аталған шандырды керіп,омыртқа бағанасының бел бөлімін бүгеді.Артқы топ(жазғыштар,айналдырушылар мен әкететін б.).1.Үлкен бөксе б.Қызметі: ұршық буынында аяқты жазады,аяқ қозғалмайтын жағдайда алға еңкейген тұлғаны тіктейді.Тік тұрған кезде ауырлық ұршық буындарының көлденең білігі алдына түскен жағдайда,б/ң керілуі жамбас пен тұлғаны тепе тең ұстап тұлғаның еңкейіп кетуін болдырмайды.2.Ортаңғы бөксе б.Қызметі:жиырылғанда санды әкетеді.Оның алдыңғы будалары сыртқа қарай айналдырады.Дене бір аяғында тұрған кезде жамбасты өз жағына қарай қисайтады.3.жалпақ шандырды керетін б. Қызметі :санды бүгеді,тізе буынында бүгу және сыртқа қарай айналдыру қозғалыстарына жағдай жасайды.4.Кіші бөксе б. m gluteus minimus. Қызметі:жиырылғанда санды әкетеді.Оның алдыңғы будалары сыртқа қарай айналдырады.Дене бір аяғында тұрған кезде жамбасты өз жағына қарай қисайтады.5.Алмұрттәрізді б. Қызметі:Санды сыртқа қарай айналдырады және аздап оны көтереді;аяқ қозғалмайтын жағдайда жамбасты өз жағына қарай қисайтады.6.Ішкі жапқыш б.7.Сыртқы жапқыш б.8.шаршы сан б. Қызметі:санды сыртқа қарай айналдырады.

2.Сан бұлшықеттері ұзын сүйекті рычагтарды қозғалысқа келтіре,тік жүруге әрі денені тік қалыпта ұстауға қатысады.Олар 3 топқа бөлінеді:алдыңғы(негізінен жазғыштар),артқы(бүккіштер), және медиальды(түсіруші келтірушілер).Алдыңғы топ: 1)төртбасты сан б.і санның бүкіл алдыңғы ж/е аздап бүйір бетін алып жатады ж/е өзара байланысатын 4 бастан тұрады,олар: тік сан б,латеральды жалпақ б ,медиальды жалпақ б.т, аралық жалпақ б.Қызм:тізе буынында сирақты жазушы.Жамбас сан буыны арқ. асыра өткізілетін M.rectus femoris оны бүгеді.2)Тігінші б.Қыз:тізе буынын бүгеді,ал ол бүгілген кезде сирақты ішке қарай айналдырады.Жамбас сан буынында санды бүгіп,супинациялайды.Артқы топ:1.Жартылай сіңірлі б..2.Жартылай жарғақты б.3.Екі басты сан б. 4.Тақым б.үшбұрыш пішінді, тізе буынының артқы жағында жатады.Қызметі:екібасты б.т-сирақты сыртқа қарай, жартылай сіңірлі б.т пен жартылай жарғақты б.т ішке қарай,ал тақым б.т тек бір ғана тізе буынына ғана әсер етіп, оны бүгеді ж/е сирақты ішке қарай бұрады.Медиальды топ:1.Қырқалы б.т m.pectineus 2.Ұзын келтіруші б..3.Қысқа келтіруші б.4.Үлкен келтіруші б.5. Сымбатты б.т Қызметі:барлық келтіруші б.тер аппаратына сәйкес аздап сыртқа қарай бұра, санды жақындатып келтіреді. Қырқалы, ұзын ж/е Қысқа келтіруші б.ттер жамбас буынын бүге алады, ал үлкен келтіруші б.т,ол буынды жазады.Сымбатты б.т Санды келтірумен қатар тізе буынында сирақты бүгіп, оны ішке қарай бұрады.

3)Сирақ бұлшықеттері

Сирақ бұлшықеттері m.crurales топ.орналасуына қарай:алдынғы,артқы ж/е латериалды топ бұлш. тұрады. Атқаратын қызметі жағынан сирақ бұлшықеттері:латериалды топтары қызметі жағынан ию және аяқ басын ішке бұру н/е пронаторлық қызм.атқ.Алдынғы топ бұлш-жазушы, артқы топ бұлш-бүгүші ж/е сыртқа бұру н/е супинаторлық қызмет атқарады.Алдынғы топ бұлшықеттерге: 1)Асықты жіліктік алдынғы бұлшықет-аяқ ұшын жазып, медиальды жиегін көтереді 2)бақайлардың ұзын жазғышы-аяқ ұшын жазады,4 бақайды жазад, латералды жиегін кот.ж/е аяқ ұшын бүйір жаққа әкетеді.3)үлкен бақайдың ұзын жазғышы-а.ұ жазады, медиалды жиегин котерип, үлкен бақайды жазады.Артқы топ бұлшықеттерге: а)беткей қабаты:1)Сирақтың үшбасты бұлш-сирақ-асық буынын бүгеді,супинациялайды 2)Табан бұлшықеті (m.plantaris) ә)Терең қабаты:1)бақай/ң ұзын бүккіші-бақ.аздап бүгеді,аяқ бс тұрған кезде оны бүгіп,супинациялайды. 2)Бақай/ң ұзын бүккіші-аяқ ұшын бүгеді,келтіреді, супинациялайды.3)Асықты жіліктің артқы бұлш-а.ұ бүгіп,әкеледі,асық сүйектің басын ұстап тұрады.Латериалды топ бұлш/ге:1)Асықты жілік шыбығының ұзын бұлш .2)А.ж шыб/ң қысқа бұлш-2еуіде а.ұ бүгеді, мед.жиегін түсіріп,лат.жиегін кот/п, әкетеді

4)Аяқ басының бұлшықеттері

Аяқ басының бұлш. (mm.pedis ) топ.орн.қарай: сыртқы ж/е табан бұлш/не бөл/і.Сыртқы бұлш: 1)бақай/ң қысқа жазғышы- I-IV бақайларды жазып оларды латералды жаққа қарай аздап әкетеді

Табан бұлш: 1)медиалды топ бұлш.а)үлкен бақайды әкетін бұлш б)үлкен бақайдың қысқа бүккіші в)үлкен бақайды әкелетін бұлш. Қызм:табанның медиалды жағында күмбезді нығайтуға қатысады 2)латералды топ бұлш. а)кішкене бақайды әкететін бұлш б)кішкене бақайдың қысқа бүккіші.Қызм:аяқ ұшы күмбезінің латералды жиегін нығайтуда.3)ортаңғы топ бұлш.а)бақай/ң қысқа бүккіші б)табанның шаршы бұлш в)құрттәрізді бұлш е)сүйекаралық бұлш.Қызм: шектеулі көлемде ғана бақайларды әкеледі ж/еп әкетеді

6)Сан өзегі

Сан өзекшесінің ұзындығы шамамен 0,5 см. Сан венасының ішкі қапталында орналасқан. Бұл өзекшенің ішкі және сыртқы тесігі, үш қабырғасы ажыратылады. 1)ішкі өзекшесі аннулис феморалис жарық болған жағдайда байқалады. Ол құрсақтың алдыңғы қабырғасының артқы бетіндегі шаптың латеральдық шұңқырында фосса ингуианалис латералис орн. Қабырғалары: а) алдыңғы қабырғасы шап байламы ә) латеральды қабырғасы- сан венасы б) медиальды қабырғасы лакунарлы байламнан в) артқы қабырғасы қырқалы бұлштің фасциялық табақшасы тұрады. 2)сан өзекшесінің сыртқы тесігі. Санның тері асты үлкен венасы саңылауының маңында орналасқан, бұл өзекшенің үш қабырғасы бар: алдыңғы шап байламы, латералды қабырғасы, артқы қабырғасынан тұрады. Саңылау дәнекер тканьмен септум феморале толған , бұл жерде фасия трансверсали арқылы борпылдақтанып қопсыған және сырт жағынан лимфа түйінімен, ал іш қуысы жағынан шажырқаймен жабылған.

7.Соңғы ми және оның туындылары. Соңғы ми, telencephalon, екі жартышардан, hemispheria cerebri, тұрады. Олардың құрамына иіс сезу миы ж/е негіздік ядролар кіреді. С.м. екі қуықшасының бастапқы қуыстарының қалдығы бүйір қарыншалар – ventriculi lateralіs.С.м. орталықтары:1.иіс сезі миы,rhinencephalon,ең көне ж/е ең кіші.2.сыңар-ң негіздік н/е орт.ядролары,palcencephalon.3.қыртыстың сұр заты,cortex-ең жас б/гі ж/е жамылғы – pallium.

8.Ми жартышарлары, жамылғы и т.д. С.м эволюция процесінде мидың 2 жартышарларына айналады: hemispheria dextrum et sinistrum. Олар өзара сүйелді денемен, corpus collosum байл. С.д.астында күмбез,fornix,орн.Алдында-күмбез бағаншасын,columna fornicis, артында-күмбез аяқшаларын,crura fornicis,түзеді.Аяқшалары бүйір қарыншалардан гиппокампқа жалғасады(иіс сезу),ал бағаналар 2 емізікше денелерге жалғасады.Жамылғы.маңдай бөлігі-сулькус централиске параллельді сулькус прецентралис жатады. Осы 2 жүлгенің ар-да гирус прецентралис жат.Бұл жерде қозғалтқыш орталығы орн.2 горизонтальды жүлге:жоғ.маңдайлық ж/е төм.маңд.Олардың ар-да 3 қатпар орн: жоғ,орт,төм.Төбе б/гі –сулькус централиске парал.сулькус постцентралис жат.2 жүлгенің ар-да гирус постцентралис жат.Бұл жерде сезімтал орт.орн.Төбеде төбеаралық жүлге 2 үлесшеге б/ді: лобулус париеталис супериор ж/е инфериор.Латеральды жүлгенің шетін қоршап жататын гирус супрамаргиналис жат.Ал жоғ.самай жүлгесінің шетін гирус ангуларис қоршап жатады.Шүйде б/гі-сулькус оксипиталис трансверсус.Самай б/гі- сулькус темпоралис супериор ж/е инфериор ар-да 3 қатпар бар: жоғ,орт,төм.Иіс сезу миы,rhinencephalon,алд.мидың ең көне б/гі.Сондықтан оның құрылымдары иіс сезу анализаторларының бөліктері б.т.2 бөлікке бөл:1.Шеткі и.с.м- лобус ольфакториус.Оған бульбус ольфакториус, трактус ольфакториус,тригонум ольфакторум,субстантиа перфората антериор кіреді.2.орталық бөлім – бұған ми қатпарлары жат: гиппокамп қасы қатпары – гирус парагиппокампалис; тісті қатпар – гирус дентус; күмбезді қатпар – гирус форникатус.

9. Аралық ми.Ортаңғы ми мен ми сыңарларының арасында орналасқан. Аралық ми таламус ж/е гипоталамустан тұрады.Таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары өтеді ж/е түйсік пен эмоцияны жасауға қатысады.Таламус 3-ке бөл:.көру төмпесі,эпифиз,метафиз.1.Көру төмпесі 2-ге бөлінеді:алдыңғы төмпешік(сезімтал өткізгіш жолдар өтеді),жастық(қыртысасты көру орталығы)..2Эпифиз(ерте жыныстық жетілуді тежелдетеді),3.метафиз 2-ге бөл:латеральді дене (қыртысасты көру орталығы),медиальды дене(қыртысасты есту орталығы). Гипоталамус ішкі секреция қызметін реттеуге,адамның ұйқысы мен сергектігін реттеуге қатысады. Гипоталамус ортаңғы мидан өсіп жетілген. Гипоталамус 6-ға бөл:1.Көру қиылысы(хиазма),2.сұр төмпе(заталмасу,жылу реттеу),3.артқы тесілген зат(иіс сезу жолдары).4.құйғыш.5.емізіктәрізді денелер(иіс сезу),6.гипофиз(өсу).Аралық мидың қуыстығы 3 қарынша.жоғарғы (сүйелді дене),латеральды (таламустың медиальды жиектер)і,алдыңғы(алдыңғы дәнекер),ми су құбыры арқ.3-ші қарынша ашылады.3-ші қарынша қабырғаларының ішкі беті эпендимамен жабылған.

10. Ортаңғы ми,көру рецепторының әсерімен дамиды.О.ми 2-ге бөлінеді:1.ми қақпасы ,2.ми аяқшасы .Ми қақпасында 4 төмпешік бар.Жоғарғы екі төмпешік қыртысасты көру орталығы ж/е 3-ші жұп нервтің ядросы жатады.Төменгі екі төмпешік қыртысасты есту орталығы,4 нерв ядросы бар.Ми аяқшалары 2 бөліктен тұр:Ми қақпашығы ж/е ми аяқшасының негізі.Ол екеуінің ортасында қара зат жатады.Оларда ішке қарай қызыл ядро орн.Олар өткізгіш жолдар болып таб.Ми аяқшаларының қызм.бүкіл өткізгіш жолдарды өткізу (импульс).Ортаңғы ми қуыстығы-ми су құбыры.Ол 3-4 нерв қарыншаларды жалғастырады

11)Артқы ми 2-ге бөлінеді: ми көпірі, мишық

Көпір pons-алдыңғы жағында негіздік жүлге жатады.2 бөлімнен тұрады.Алдыңғы вентральды, артқы дорсальды.Екеуінің арасында трапеция тәрізді дене жатады.Одан есту жолдары өтеді.Аттас ядро жатады ж/е көпірде өзінің меншікті ядросы бар.Қызм:үлкен миды мишықпен,төменгі жатқан мидың бөліктерімен біріктіру

Мишық cerebellum-екі жартылай сыңардан тұрады.Бір-бірімен құрт арқылы бай/ды.Сырт жағынан қыртыспенен жабылған.Ол жүлгелерден ж/е жапырақшалардан тұрады.Мишықты жоғарғы ж/е төменгі жағын бөліп тұратын горизанталды жүлгесі бар.Мишықтың кесіндісінде ағаш жапырағы секілді ақ затпен сұр зат ор/н.Өмір ағашын құрайды.М/ң ішінде ядролары бар ортасына шетке қарай орн/ды.1)шатыр ядросы 2)шар тәрізді 3)тығын тәрізді 4)тісті ядро.М/ң 3 аяқшасы бар. Олардан өткізгіш жолдар(импулс)өтеді. М.жоғ.аяқшасы ортаңғы мимен б/ды.Орт.аяқшасы көпірмен б/ды.Төменгі аяқшасы сопақша мимен б/ды.

Артқы мидың қуыстағы 4-ші қарынша пішіні тәрізді.Жоғ.қабырғасы-жоғ/ғы ж/е төменгі ми желкенінен құралған ж/е мишықтың заты.Бүйір қабырғалары- мишықтың жоғарғы ж/е төменгі аяқ/мен құралған.Төменгі қабырғасы-ромбтәрізді шұңқырдың түбі

12) Сопакша ми-medulla oblongata- сыртқы жағы ақ зат,ішкі жағы сұр зат ж/ды.С.м ортаңғы жүлгеменен екі бөлікке бөл/ді:оң жақ,сол жақ жіпшелер-алдыңғы бүйірлер ж/е пирамидаларға бөл/ді.Пирамидадан қозғалтқыш жолдар өтеді.С.м артқы жағында артқы орталық жүлге 2-ге бөл/ді:оң жақ,сол жақ.Жіпшелер артқы бүйірлі жүлгеменен артқы ж/е бүйір жіпшелерге бөл/ді.Артқы жіп/р аралық жүлгеменен жіңішке ж/е сына тәрізді жіп/ге бөл/ді.2 жіпше ромб тәрізді шұңқырдың төменгі жиегінде жуандап кетеді,сол жуандаған жерінде жіңішке ж/е сына тәрізді ядро жат/ды.Артқы жіп/р арқылы төменнен жоғары қарай сезімтал жолдар өтеді.С.м ішінде қан айналым орн.,зат алмасу,тыныс алу,ІХ,Х,ХІ,ХІІ нерв ядролары ж/е торлы формация ж/ды

13.Ми қабықтары – meninges- жұлын қабықтарының тікелей жалғасын құрайды.М.қ: қатты қ, торлы қ,жұмсақ қ. Қатты қ- басқа қабықтар сыртында жататын тығыз ақшылдау дәнекер тканьды қабық.Сыртқы беті бассүйектеріне жанасып,сүйек қабығы болып есептеледі.Ішкі беті эндотелиймен жабылған, осы себепті тегіс және жылтыр. Үлкен ми орағы-екі үлкен ми сыңарлары арасында сагиттальды бағытта орн.Мишық шатыры-горизонтальды керілген,екі еңісті шатыр секілді жоғары қарай сәл дөңестеу пластинка.Мишық орағы- орта сызық бойымен шүйде сүйегінің үлкен тесігіне дейін орн.Ершік диафрагмасы-түрік ершігі түбінде гипофиз үшін шұқырды үстіңгі жағынан шектейтін пластинка.Қ.қ/та меншікті веналарынан басқа мидан қан жинайтын қ.қ қойнаулары бар.Қ.қ.қ қызм: бассүйек ішіндегі қысым өзгергенде қанның еркін ағып кетуі қамт.етд.Торлы қабық-қ.қ/тан субдуральды кеңістіктің каппилляр саңылауымен бөл/ді.Торасты кеңістігі өте күшті дамып,сұйықтығы бар кең де терең цистерналар түзеді.Мынадай цистерналар болады:1. cisterna cerebbellemedularis- үлкені мишықтың артқы жиегімен сопақша ми арасында жатады.2. cisterna interpeduncularis-ми аяқшаларының арасында 3. Cistern chiasmatis- көру қиылысы алдында 4. Cistern fossa lateralis cerebri- аттас шұқыршықта.Т.қ құрылысының ерекшелігі –түйірлері.ол сүзілу арқылы жұлын сұйықтығының қан арасына ағып кетуін қамт.етд. Жұмсақ қабық- миға тығыз жанасып, оның бетінің барлық жүлгелері мен саңылауларына енеді.Ж.қ/та қан тамырлар мен тамырлы өрімдер болады.

14. Қатты қ-dura mater encephali- басқа қабықтар сыртында жататын тығыз ақшылдау дәнекер тканьды қабық.Сыртқы беті бассүйектеріне жанасып,сүйек қабығы болып есептеледі.Ішкі беті эндотелиймен жабылған, осы себепті тегіс және жылтыр.Қ.қ/ң ішкі бетінен бірнеше өсінділер шығады, олар ми бөліктері арасына өтіп,бір-бірінен бөледі.Үлкен ми орағы-екі үлкен ми сыңарлары арасында сагиттальды бағытта орн.Мишық шатыры-горизонтальды керілген,екі еңісті шатыр секілді жоғары қарай сәл дөңестеу пластинка.Мишық орағы- орта сызық бойымен шүйде сүйегінің үлкен тесігіне дейін орн.Ершік диафрагмасы-түрік ершігі түбінде гипофиз үшін шұқырды үстіңгі жағынан шектейтін пластинка.Қ.қ/та меншікті веналарынан басқа мидан қан жинайтын қ.қ қойнаулары бар.Қ.қ.қ қызм:бассүйек ішіндегі қысым өзгергенде қанның еркін ағып кетуі қамт.етд.

16. Мұрын. Тыныс алу жолдары қабырғалары шеміршекті ж/е сүйектік тіндерден тұр. Мұрын аймағы (regio nasalis) сыртқы мұрын (nasus externus) ж/е мұрын қуысынан (cavum nasi) тұрады. Сыртқы мұрын тұрады: мұрын түбірі, қыры, ұшы, қанатынан. Қабырғалары сүйектік ж/е шемір-к бөліктен тұр. Сүйектік бөлігі – мұрын сүйегі мен жоғарғы жақсүйек-ң маңдай-қ өсін. тұр. Шемір-к бөлігі – мұр-ң латералді ж/е аралық, қанат-ң үлкен ж/е кіші шемір-н тұр. Мұрын қуысы (cavum nasi) сыртқы мұрын мен бетсүйектерімен шектелген. Кіреберіс ж/е меншікті мұрын қуысы бөл-н тұр. Бір-бірімен мұрын қуы-ң босағасы арқ шектелген. Қаб-ы: жоғ. төм. лат. аралық. Жоғ. қаб: сыртқы мұр-ң лат. шемір-н, мұрын сүй-н, торлы сүй-ң торлы табағынан, сынатәрізді сүйек дене-н. Төм. қаб: Қатты ж/е жұмсақ таңдайдан. Лат. қаб: сыртқы мұр-ң лат. шемір-н, жоғ. жақсүйектің мұрын бет-н, торлы лабиринттің мұрын бет-н, көзжас сүй-н, төм. мұрын қалқанынан. Аралық қаб: желбезек ж/е мұрын қуы-ң аралық шемір-н тұр. Шырышты қабық 2 аймаққа бөлінеді: иіс сезу аймағы ж/е тыныс алу аймағы. Мұрын маңындағы қойнаулар (sinus paranasales) ауаны желдетуге қосымша тетік қыз. атқ. 1) жоғ. жақ қойнауы 2) маңдай қойнауы 3) тұтастай 4) сына тәрізді қойнауы.

17. Көмей (larynx) 4-6 мойын омырт-р аралығында орн. Байланысады: жоғарыда – тіласты сүйегімен жарғақтар, байламдар, б.е. арқ. төменде – кеңірдекпен дөңгелек байламдар арқ. Шектеседі: алд. беті – мойынның тіласты сүйегінен төмен орн. б.е.-мен, қалқанша безбен. бүйір беті – мұр-ң ірі артерия, вена тамыр-н. кезбе нервпен. артқы беті – жұтқын-ң көмейлік бөлігімен. Көмейдің ішкі шырышты қабығы (tunica mucosa) жұқа, қызғылт, дауыстық қатпар-ң тұсында ақшылдау б. орн. Шырышты бездер мен лимфа түйіндеріне өте бай. Көмей б.е.(m.laryngis) атқ. қыз. қарай: Дауыс саңылауын кеңейтетін, тарылтатын, дауыс байламын керетін б.е.-ге б. Дауыс саңылауын кеңейтетін б.е.-ге: Артқы жүзікожау тәрізді б.е. Қыз: Жиырылған кезде дауыс саңылауын кеңейтеді. Қалқаншакөмей қақпашығы б.е. қыз: көмей-ң кіретін тесігін кеңейтіп ашу. Дауыс саңылауын тарылтатын б.е.-ге: Латералді жүзікожау тәрізді б.е. қыз: дауыс саңылауын тарылтады. Қалқаншаожау тәрәзді б.е. жиырылған кезде дауыс саңылауының жарғақтық бөлігі тарылады. Көлденеңожау тәрізді б.е. қыз: дауыс саң-ң шеміршектік бөлігін тарылту. Қиғашожау тәрізді б.е. дауыс саң-ы мен көмей кірісін тарылтып, көмей қапшығын төмен тартады. дауыс байламын керетін б.е.-ге: жүзікқалқанша б.е. қыз: жиырылған кезде қалқанша шеміршекті алға қарай тартады, дауыс байламын кереді.Дауыс б.е. қыз: дауыс байламын керу. Көмей шеміршектері сыртқы пішініне, атқ. қыз. қарай жұп ж/е тақ гиалин шемір-н тұрады.Қалқанша шеміршек-басқа шемір-ң сыртын қалқан тәрізді қоршап орн. Жүзіктәрізді шеміршек-пішіні жүзікке ұқсап орн. тақ гиалин шемір-н тұр. Ожа тәрізді шем-к-пішіні үшжақты пирамида тәрізді келген жұп гиалин шем-н тұр. Мүйізтәрізді шем-к-пішіні мүйіз тәрізді, ожау тәрізді шем-ң ұшында орн. жұп эластикалық шем-н тұр. Сынатәрізді шем-к-ожау-көмей қақпағы қатпарының қабатында орн-п сынатәрізді төмпешікті құраушы эластикалық шем-к.

18)Кеңірдек, trachea, іші қуыс ауаны өкпеге өткізіп, ұзынд 9-11см, көлдеңені 15-18мм түтік тәрізді мүше. Көмейдің жалғасы, 6 мойын омыртқаның төм жиегінен басталп, 4 кеуде омыртқаның тұсында айырылып, оң ж\е сол басты бронхтарға бөлінеді.

Кеңірдектің топографиясына байл мойындық, кеуделік бөліктерге бөлінеді.

Мойындық бөлігінің, алд беті қалқанша безбен, тіласты сүйегімен шектелген бұлш/мен шектелген, бүйір беті жалпы ұйқы артериямен, ішкі мойындырық венамен, кезбе нервпен, артқы беті өңешпен шектелген.Кеуделік бөлігі алд беті қолқа доғасымен,айырша безбен, артқы беті өңештің кеуделік бөлігімен, бүйір қапталы оң ж\е сол көкірекаралық өкпеқаппен шектеледі.

Кеңірдектің құрылысы.Қабырғасы талшықты дәнекер тінді сақиналы байламдар арқ өзара бай\н 16-20дай жарт сақиналы шем\ден тұрады.К.шем\ренің артқы беті жалпақтау келген жарғақтар арқ байл/н. К.жарғағының терең қабаты дәнекер тіннен ж\е бойлық ж\е көлденең орн/н бірыңғай салалы б\ет талшығынан тұр. Кең\тің ішкі беті шырышты қабық шырышты бездер мен лимфа түйіндеріне өте бай, кірпікшелі эпителиймен қапталғ. Сыртқы беті дәнекер тінмен көмкерілген.

19)Ауыз қуысы cavitas oris ауыз кіреберісі vestibulum oris мен меншікті ауыз қуысына cavitas oris propia бөлінеді.Ауыз кіреберісің қабырғалары: сыртқы қаб\н еріндер; бүйір қаб\да ұрт; ішкі қаб\да жақсүйектердің өсінділері, тіс, қызыл иек. Жоғ ж\е төм еріннің қосылғ жері ауыз дәнекерін құрайды. Ауыз кіреберісі сыртқы ортамен жоғ ж\е төм еріннің аралығындағы ауыз тесігі rima oris арқ қатысады.Қызыл иек,gingiva ауыз қуысының шырышты қабығы\ң туындысы. Ұшы, денесі, қалташалары бар. Қызм: тіс\ң тіректік, қорғаныштық қызм атқару.Ұрт,bucca ауыз қіреберісі\ң сыртқы бүйір қаб\н құрауға қатысады.Ұрт бұлш.тұрады.меншікті бөлігі cavitas oris propia, жоғ жағынан жұмс қатты таңдаймен, төм жағынан тіласты бұлш\мен, бүйірінен тіс\р мен қызылиек\ң аралығында орналасқан қуыспен шектеледі.А.қ/ның құрамы:тіл, тіс, бадамшалар, сілекей бездері.

Тіл, lingua бұлшықетті мүше.Тілдің ұшы, apex linguae, денесі, түбі бар. Тіл сөйлеу ж\е тамақтың дәмін анықтайтын күрделі мүше.Тіл\ң шырышты қабығы\ң бүртік\і:

1)т\ң жіптәрізді ж\е конустәрізді бүртіктер жалпы сезім\ді сезу.2)саңырауқұлақтәрізді бүртіктер тәтті, қышқыл дәмді сезу.3)науашықтәрізді бүрт. дәмді сезу.4)жапырақтәрізді бүрт тұзды, тәтті сезім\і қабылдау.Тіл бұлш\еттері скелеттік ж\е меншікті

Тіл\ң скелеттік б\ет:1)Бізтіласты б.тілді жоғары ж\е артқа тарту .2)Тіласты тіл б,тілді төм ж\е артқа тарту.3)Иектіласты б, тілді төм ж\е алға қарай тарту.

Тілдің меншікті б/ет:1)Тілдің жоғ бойлық б.тілді қысқартып, тіл ұшын жоғ көтеру. 2)Тілдің төм бойлық б,тілді қысқ/п, арқашығын жоғ көтеріп, тіл ұшын төм түсіру. 3)Тілдің көлденең б, тілдің көлденең енін кішірейту.4)Тілдің вертикальды б,тілді жалпайтады.

20. Таңдай palatum құрылысына ж/е атқ қызм қарай қатты, жұмсақ таңдайдан тұрады.Қ.т жоғары жақ сүйектің таң/қ өсіндісінен, таң. сүйегінің табақшасынан тұрады.Ж.т тілшіктен таңдай тіл доғасынан, т.бадамшалар шұңқырынан шектелген.Ж.т бұлш: таңдай пердесін көтеретін, түсіретін.Көт.бұл бөлінеді:1.таңдай пердесін котеретін-қызм: дабыл куысындагы кысымды арттырады 2.керетін-қызм:тамакты жуткыншактын мурындык болігіне откизбеуи 3. Тілшік булш-қызм:тилшикти котеру,кыскарту.Тусіруші булш: 1.Таңдай-тіл булш:томен тусиреди,жуткыншак тесиги тарылады: 2.Таңдай-жұтқыншақ:жуткыншак тарылтып тандай пердесин томен тартып ауанын тыныс алу жолына карай отуин камт.етд.

21. Ауыз бездері glandulae oris көлеміне ж/е атқ. қызм. байл. үлкен және кіші сілекей бездері болып бөлінеді.Кіші с.б.glandulae salivariae minores шырышасты негіздің терең қабат. орн. Көлемі 1-5 мм. Топ-лық орн-на қарай: ерін бездері, ұрт бездері,үлкен азулық без/ге, таңдай без/не, тіл без/не бөлінеді. Ауыз. қуыс.кіші с.бездері бөліп шығаратын секреттің құрамына қарай: сірлі,шырышты және аралас без/ден тұрады. Сірлі без/ге: тіл түбінің безі, Шырышты без/ге: тіл ұшындағы ж/е таңдай безі жатады. Аралас без/ге: ерін,ұрт және азулық без/р жатады.Ауыз қуысының үлкен бездері,ауыз қуысынан тыс орн.бездерге: шықшыт, тіласты, төменгі жақсүйек асты бездер жатады.

22. Тістер dentes шайнау ж/е сөйлеу аппаратының негізгі бөлігі болып саналады. Барлық тістер құрылысы жағынан бірдей болып келеді. Тіс сауытынан, corona dentis, мойынынан,cervix dentix, және түбірінен, radix dentis, тұрады. Тіс құр:Тіс сауыты, қызылиектен шығып тұрады.Тіс сауыты: тілдік беті,кіреберіс беті,түйісу беті, алдыңғы (медиальді) беті; артқы (дисталді) беті ж/е қабысу беті болады..Тіс түбірі–жоғ.жақсүйек ж/е төм.жақсүйек қяшығының өсінділерінде орн.конустәрізді.Әрбір тісте 1-3 түбір болады.Тіс мойыны. Тіс сауыты мен түбірі арасында болады,қызылиекпен қаусырылады.Тіс қатты заттары:Тіс кіреукесі-эмаль-тіс сауытын қаптайды.Дентин ­ тіс қуысынын сыртын.Цемент- тіс түбірінін сыртын қаптайды.Тіс пішінне, қызметіне қарай:Күрек тамақты тістеу. Ит қорғаныштық.Үлкен азу шайнау, ұнтақтау.Кіші азу шайнау, ұнтақтау.Тістің әрбір қатарында: 2курек, 1ит, 2кіші азу, 2үлкен азу.Cүт тісте кіші азу тіс пен үшінші үлкен азу болмайды.саны 20 болады.

23.Жұтқыншақ.Мойын мен бас маңында орн,пішіні конустәрізді,асқорыту жүйесі мен тынысалу жүйесінің бастапқы бөлігі.Жұтқ.бассүек негізінен басталып,6-шы мойын омырт.тұсында өңешке жалғасады.Қабырғалары: Артқы қаб:мойын омырт.Бүйір қаб.:ірі қантамырлар ж/е кезбе нервпен.Алдыңғы қаб,хоан тесігі арқылы мұрын қуысымен байланысады.Жұтқыншақ топ-я байл.3-ке бөлінеді:мұрындық бөлік,ауыздық,көмейлік бөлік болып бөлінеді.Мұрындық бөлік–бассүйек негізінен жұмсақ таңдайға дейінгі аралық,қабырғалары: Жоғарғы:сынатәр.сүйек ж/е шүйде сүй.төменгі бетімен.Артқы:1ж/е 2 м.ом. ж/е жұтқыншақ бадамшасымен. Алдыңғы:жоқ,хоан тесігі арқ.мұрын қуысымен.Бүйір:есту түт.сыртқы тесігі айқын байқалады.Төменгі:жоқ,ауыздық бөлікке жалғасады.Ауыздық бөлік- жұмсақ таңдай ж/е көмей бөбешігінің арасында орн.қабырғалары: Алдыңғы:жоқ,аран арқ.ауыз қуысымен. Артқы:1ж/е 2 м.ом. Жоғарғы ж/е төменгі:жоқ,себебі:жұт-ң мұрындық ж/е көмейлік бөліктеріне жалғасады.Көмейлік бөлік:- көмей қақпағының тұсынан басталып ,6 м.о тұсында өңештің мойындық бөлігіне жалғасады, қабыр/ы: Алдыңғы:көмеймен шектеседі, Жоғарғы ж/е төменгі:қабырқалары жоқ. Жұтқ.қабыр/ы шырышты,бұлшықеттік,сыртқы дәнекер тіннен тұрады.Жұтқ.сыртқы қабатын дәнекер тін қаптайды.

24.Қалқанша без.Ішкі секрециялық бездердің ішіндегі ең ірі тақ без.Мойынның алдыңғы аймағында көмей мен кеңірдектің жоғ.бөлімінің аралығында орналасқан.Қалқанша бездің оң үлесі,сол үлесі,қылтасы бар.Қылтасы кеңірдектің 2 ж/е 3 жартылай сақиналы шем-ң маңында орн.Қалқанша без қабырғаларының құрылысы: Сыртқы,дәнекер тінді фиброзды қабық,ол кеңірдек ж/е көмеймен бітіскен.Ішкі қаб.капсуладан дәнекер тінді қалқалар-шарбақшаларға тарамдалады,олар түйіншелерден құралған үлесшелерге бөлінеді.Түйіншелер ішінде қою сұйықтық коллоид орн.Коллоид құрамында қалқанша без гормоны бар,қызметі йод жинау б.т.Қалқанша без қызметі:нерв жүйесімен ж/е гипофиздің алдыңғы үлесінің тиреотропты гормонымен қамт.етіледі.Қалқанша маңы безі жұп болады.Ол екіге бөлінеді.1.Жоғарғы қ.м.б. ж/е төменгі қ.м.б.Олардың пішіні дөңгелек н/е сопақша. Олар қалқанша безі үлесінің артқы беткейінде орн.Қалқанша безден айырмашылығы бояуының ашықтау болуында

27)Ми нервтерінің 3-4-6-шы жұптары:тармақтары,нервтендіру аймақтары.

Көзқозғалтқыш нерв(III)-n.oculomotorius –дамуы жағынан 1-ші құлақалды миотомының қозғалыс түбірі,бұлшықеттік нерв б.т.N.oculomotorius мидан ми аяқшасының медиальды жиегінен шығып,fissura orbitalis sup. арқылы көз шарасына енеді. Ол 2 тармаққа бөл:1)Жоғарғы тармақ-ramus sup.–m.rectus superior ж/е m.levator palpebrae sup.-ды нервтендіреді.2)Төменгі тармақ-ramus inf.одан парасимпстикалық талшықтар апаратын нерв түбірі шығады.

Шығыршық нерві(IV)-n.obducens-дамуы жағынан 2-ші құлақалды миото.қозғ.түб.бұлшықеттік нерв.Онда көздің қиғаш бұлш.баратын эфференті талш.бар.Жоғарғы ми желкенінің дорсальды жағынан шығып көз шарасынан шығып барып аяқталады.

Әкететін нерв (VI)- n.obducens-3-ші құлақалды миото.қозғ.түб.бұлшықеттік нерв.Сомалық-қозғалыс ядросынан шығып,көздің лат.тік бұлш.баратын талшықтары болады.Мидан шығып fissura orbitalis superior арқылы көз шарасына өтіп m.rectus lateralis-ке енеді.

28)Есту мүшесінің құр.қызм.Құлақ (auris).Есту мүш-нің шеткі бөлігі сыртқы құлақ,ортаңғы,ішкі болып 3 бөлімге бөл-ді.Сыртқы ж/е ортаңғы бөлімі дыб. терб-ін өткізуге арн-н,ішкі бөлімінде есту анализторлары мен дыбыссезгіш ж/е стастикалық аппараттар орн-ды.Сыртқы құлақ auris externa 2-ге бөл.:құлақ қалқаны(auricula) ж/е сыртқы дыб. жолы(meatus acusticus externus).Құлақ қалқаны шем-тен тұр.сыртқы формасы шем.байл.Сыртқы дыб. жолы 2шем-ті ж/е сүйекті бөліктен тұр.Дабыл жарғағы(membrana tumpani)-сыртқы ж/е ортаңғы құлақ шекарасында орн,сопақ піш.,жартылай жарық өткізетін пластинка б.т.Ортаңғы құлақ auris media-дабыл қуысын жұт-ң мұрын бөл-н жалғ-н есту түт-нен тұр.Дабыл қуысы(cavitas tumpanica)-сыртқы дыб.жолы мен ішкі құлақ арасында орн.дабыл аспабына ұқсайды.Д.қ-ның 6 қабыр-сы ж/е 3 сүйегі бар:балғашық,төс,үзеңгі.Қызм:дыбысты сүйек арқылы өткізу ж/е дыб. тербелістерін кіреберістің сопақ терезесіне мех-лық жолмен өткізу.2 бұлш.бар:1.m.tensor tumpani-балғашық сабын тартып,дабыл жарғ.керу.2.m.stapedius-сүйекшелерді кіреберіс терезесінен кері қарай жылжытады.Ішкі құлақ н/е лабиринт д.а.дабыл қуысы мен ішкі дыб.жолы арасында орн.2-ге бөлінеді:Сүйекті лаб. ж/е жарғақты лаб.Жарғақты лаб.сүйекті лаб.-тің ішінде жатады.Сүйекті лаб.3-ке бөл:кіреберіс,сүйекті жартылай дөңг.өзек,ұлу.Жарғақты лаб.есту ж/е гравитация анализаторларының шеткері бөлімдері орн.Мұнда ақ дақ бар,ол нерв жасушалары,тепе-теңдікті сақтайды.

29)Кіреберіс- ұлу(VIII) нерві-n.vestibulocochlearis-бет нервінен бөлініп шыққан афферентті нерв,сомалық-сезімтал талшықтары бар.Ол 2бөліктен: pars vestibularis ж/е pars cochlearis тұрады.Қызметі:Кіреберіс бөлігі ішкі құлақ лабиринтіндегі статикалық аппараттардан импульстарды өткізеді,ал ұлу иірімді мүшеден есту импульстарын өткізеді.Бұлар сезімтал болғандықтан әрқайсысының қосполюсті нерв клеткалары бар меншікті нерв түйіндерімен жабдықталған.Ganglion vestibulare кіреберіс бөлігінің түйіні ішкі есту жолының түбінде,ал ұлу бөлігінің түйіні- ganglion spirale-ұлуда орн-н.Орталық өсінділері ішкі құлақтан шығып,миға бағыт алады;олар бет нервінің бүйірінен еніп,өз ядроларына: Кіреберіс бөлігі 4 ядроға ж/е ұлу 2 ядроға жетеді.