2. Экономикалық өсудің негізгі модельдері

2.1. Динамикалық тепе-теңдіктің кейнсиандық моделі

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Дж.М. Кейнстің ізбасарлары динамикалық тепе-теңдіктің әр түрлі жағдайларын түсіндіре алатын жаңа модельді ойлап табуды өз алдына қойды. Экономикалық өсудің неокейнсиандық модельдері ішіндегі аса танымалдары – Р. Харрод (Англия) және Е. Домар (АҚШ) модельдері. Бұл модельдер екі алғышартқа негізделген:

1. Ұлттық табыстың өсуі – тек қана капитал қорының функциясы, ал капитал қайтарылымына әсер ететін барлық басқа факторлар (еңбекпен қамтылудың өсуі, ҒТП жетістіктерін қолдану деңгейі) шығарылып тасталынады. Осылайша, Харрод пен Домар модельдері – бір факторлы. Берілген капитал сыйымдылығында капиталға деген сұраныс тек қана ұлттық табыстың өсу қарқынына байланысты.

2. Капитал сыйымдылығы өндіріс факторларының баға қатынасына тәуелді емес, ол тек қана өндірістің техникалық шарттарымен анықталады.

Кейнсиандық адамдардың ойынша, экономикалық өсудің анықтаушы факторы болып инвестициялар көлемі табылады. Қарастырылып отырған модельде инвестициялар маңызды роль атқарады: бір жағынан – олар ұлттық табыстың өсуіне, екінші жағынан - өндіріс қуатын жоғарлауына ықпал етеді. Өз кезегінде, табыстың өсуі еңбекпен қамтылу деңгейін жоғарлатады. Инвестициялар өндіріс қуатын жоғарлататындықтан, қоғамның ұлғайып келе жатқан өндіріс мүмкіншілігін тұрақтандыру үшін, табыстың өсуі жеткілікті болуы қажет.

Жоғарыда аталған алғышарттарға негізделген Е.Доммардың моделін қарастырайық. Динамикалық тепе-теңдіктің шарты болып келесі теңдік табылады:

Ақшалай табыстың өсімшесі = Өндіріс (сұраныс) қуатының (ұсыныс) өсімшесіне.

ΔI×1/a=I×δ, немесе ΔΙ/ Ι =δ×a, мұндағы

Ι – жылдық таза күрделіжұмсалым;

ΔI – жылдық таза күрделі жұмсалым өсімшесі;

ΔІ/І – таза күрделі жұмсалымның өсу қарқыны;

1/а – мультипликатор, мұндағы а – ұлттық табыс қорының үлесі, яғни қорлардың орташа иілімі;

δ – күрделі салымдардың мүмкін орташа өндірісі немесе капитал қайтарымы.

Осылайша таза инвестициялар өсімі δ×a тең болуы керек немесе күрделі жұмсалымның мүмкін орташа өндірісін ұлттық табыс қорының үлесіне көбейту керек. Мысалы, δ=0,3 және а=0,2 , онда инвестициялар өсімінің қарқыны құрау керек: (0,3х0,2)х100%=6 %[1].

Р. Харрод моделі макроэкономикалық тепе-теңдіктің кейнсиандық шартына негізделген: I=SxP. Харрод біреуі статистикаляқ макроэкономиканың шартын көрсететін 2 формуланы қолданады. Ал екіншісі – динамикалық тепе-теңдіктің шарты. Соңғысы туралы айтатын болсақ, нақты қорлар мен мүмкін қорлар салыстырылады. Сонымен, 1-теңдік:

GxC=S, мұндағы G=ΔY/Y, S=S/Y, C=I/ΔY.

G – ұлттық табыстың өсу деңгейінің қарқыны;

S – ұлттық табыс қорының үлесі;

С – капитал сыйымдылығы.

2-теңдік:

Gw x Cr=S.

S – ескі (ex post) уақыт аралығына жатады;

Gw x Cr – динамикалық тепе-теңдікке қажетті (ex ante) шама;

Cr – капиталдық коэффициенттің қажетті шамасы;

Gw – қажетті, нақтырақ айтқанда, өсудің кепілді екпіні.

Неокейнсиандық адамдардың ойынша, нарықты экономикалы елдерде тұрақты өсудің кепілді ықпалы автоматтық түрде орындалмайтындықтан, динамикалық тепе-теңдікті орнату үшін мемлекеттік реттеу қажет деген тұжырымға келді.