баубек госс экзамен

Жер астындағы түсірістерді бір тік оқпан арқылы бағдарлауды ұйымдастыру.

Бір тік оқпан арқылы бағдарлау-байланыстыру түсірулерін ұйымдастыру. Бағдарлау-байланыстыру тусірулерін орындау кезінде (уақытында) оқпан босатылып, ондағы көтергіш жабдықтардың (адамдарды, құрал-саймандарды, аспаптарды, өндіріске қажет заттарды жəне т.т. көтеруге арналған клет; тау жыныстарын, пайдалы қазындыны көтеруге арналған скиптер) барлығы тоқтатылады. Бұл жағдай өндірісте кеніштің қалыпты дұрыс істеуіне əрине зыянын тигізеді. Сондықтан маркшейдер, көтергіш қондырғының лажсыз тоқтауын қолдан келгенше азайту үшін, алдын-ала жұмысты ұйымдастыруды жəне орындау əдістемесін мұқият ойлануы керек. Бағдарлау-байланыстыру жұмыстары екіге бөлінеді:

а) көтергіш қондырғыны тоқтатпай тұрып орындалатын дайындық жұмыстары;

б) көтергіш қондырғыны тоқтатып қойып орындалатын негізгі жұмыстар. Дайындық жұмыстары:

1. Проектрлеу жəне жалғасу мəселелерін шешуге қажет, тиімді бағдарла- байланыстыру түсірулерінің схемасын анықтау, яғни жер бетіндегі жəне бағдарланатын қабаттағы пункттердің жəне оқпанға түсірілетін тіктеуіштердің орындарын анықтау.

2. Бағдарла-байланыстыру түсірулеріне қажет аспатарды, құрал- саймандарды жəне басқа жабдықтарды дайындау.

3. Орындары анықталған пункттерді жер бетінде жəне бағдарланатын қабатта орнату жəне оларды жер бетіндегі тірек жүйесінің, немесе жақындату пунктіне жалғастыру; жер астындағы бағдарланатын қабаттағы түсірулердің бірінші пунктін орнатылған пунктпен жалғастыру.

4. Бағдарла-байланыстыру түсірулеріне қажет аспатарды, құрал- саймандарды жəне басқа жабдықтарды орнататын орындарын анықтау. 5.Оқпанның ауызын жəне жер астындағы су жиналатын зумфты жабатын қақпақтарға қажет заттарды дайындау.

Негізгі бағдарлау-байланыстыру жұмыстары екі бригадамен орындалады: біреуі жер бетінде, екіншісі жер астындағы бағдарланатын қабатта. Олардың жұмыстары күні бұрын анықталған кезекке сəйкес, қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етіп, орындалуы керек. Келісілген кезекті сақтау үшін екі бригаданың арасында телефондық байланыс болуы керек. Жұмысты орындау кезінде, оқпанның үстіндегі, маңындағы құрылымдарда жəне оқпанда, жер астында, бағдарлау-байланыстыру түсірулеріне қатыспайтын адамдар болмауы тиіс. Бағдарлау-байланыстыру жұмыстары келесі ретпен орындалады:

1. Жер астындағы бағдарланатын қабатқа қажетті жабдықтарды жəне адамдарды түсіреді.

2. Оқпанды көтергіш ыдыстардан босатады.

3. Мықты тақтайлардан дайындалған қақпақтармен оқпанның ауызын жəне зумфты жабады. Оқпанның қақпағында сымды өткізетін диаметрі 10- 15 см тесік қалдырады.

4. Қол жүк арбаларды, бағдарлайтын блоктарды жəне центрлеуге арналған табақшаларды орнатады.

5.Бағдарланатын қабатқа, жеңіл жүк ілінген, тіктеуіштерді түсіреді. Түсіру жылдамдығы 1 м/сек аспауы керек. Жер бетіндегі бригаданың төрағасы бүткіл сымды қолынан өткізіп, тексеруі керек. Тіктеуіштерді түсіру, көтеру кезінде, жер астындағы бағдарланатын қабатта, оқпанда, оқпан маңында адам болмауы керек. Тіктеукіш бағдарланатын қабатқа дейін түсіріліп болғанан кеін ғана жер астындағы бригада жұмысқа кіріседі. Ол туралы жер астындағы бригаданың төрағасы жер бетіндегі бригаданың мүшелеріне ескертеді. Олар жер астындағылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін, оқпан маңында жұмысты өте ұқыпты істеп, оқпанға аспаптардың, құрал-саймандардың жəне тау жыныстарының түспеуін қамтамасыз етулері керек. 6. Бағдарланатын қабатта тіктеуіштердің жеңіл жүктерін жұмыс жүктеріне ауыстырып тынышталдырғышқа батырып қояды.

7. Тіктеуіштердің тербелуін бақылау үшін центрлеуге арналған тəрелкелерді сөрелеріне орнатады.

8. Тіктеуіштердің жағдайын «почтамен» тексереді.

9. Тіктеуіштердің тербелуін бақылап, алынған есептердің, тіктеуіштердің тыныш тұрғандағы жағдайын анықтайтын, орта мəндерін анықтап, сол мəндерге сəйкес тіктеуішті бекітеді.

10. Жер бетінде жəне жер астындағы бағдарланатын қабатта жалғасу элементтері: бұрыштар мен қашықтықтарды өлшейді.

11. Өлшеулердің дұрыстығын тексеру үшін, жер бетіндегі жəне жер астындағы өлшенген тіктеуіштердің арақашықтықтарын салыстырады.

12. Өлшеулер біткенен кейін, тіктеуішке ілінген жүктерді алмастырып, құрылғыларды демонтаж жасайды. Бағдарлау-байланыстыру жұмыстарына жұмсалатын жалпы уақыт, оны орындау жағдайына байланысты, 1,5-2 смена (1 смена 6-8 сағат) болады.

2.Геодезиялық аспаптар: геодезиялық мемлекеттік тораптарды құрғанда және аймақтарды карталармен қамтамасыз еткенде; инженерлік зерттеулерде, құрылыстар салу мен пайдалануда; геологиялық жұмыстарды қамтамасыз етуде; жерге орналастыруда және орман шаруашылығында; заттық геометриялық параметрлері мен кеңістік бағыттарын тексеретін аспаптарды жасауда; ғылымның әр түрлі салаларында және мемлекетті қорғауда кеңінен қолданылады. Қазіргі заманғы геодезиялық аспаптар дәлдігі – жоғары оптикалық-механикалық және оптикалық-электрондық аспаптар болып келеді. Геодезиялық өлшеулердің дәлдігі, салыстырмалы түрде 210-3 -ден 110-6 -ге дейінгі аралықта сипатталады. Геодезиялық далалық және камералдық жұмыстарда атқаратын міндеттері мен құрамына қарай әр түрлі аспаптар қолданылады. Олардың көпшілігі өлшеу мен есептеудің күрделі процестерін автоматтандыратын есептеу механизмдері – электрондық, радио-техникалық құрылғылары бар дәл және дәлдігі жоғары оптикалық немесе оптикалық механикалық аспаптар.

І.3. Геодезиялық аспаптар жасау тарихы М.В.Ломоносов, В.Я.Струве, В.Ф.Гербет, Д.Д.Гедеонов, К.И.Темпер П.А.Чебылов пен А.Н.Крылов, т.б. орыс ғалымдары мен инженерлері, өнертапқыштары геодезиялық аспаптарды жасауды қолданбалы ғылым ретінде қарап, геодезиялық жаңа аспаптар жасауда елеулі еңбек етті. Геодезиялық аспаптарды жасап шығару Ресейде 1919 жылы басталды. 1923 жылы әскери топографиялық шеберхана негізінде “Геодезия” зауыты құрылды. Сөйтіп, алғаш теодолиттер, мензулалар, нивелирлер шығарылды. 1927 жылдан бастап, “Геофизика” атты басқа оптикалық-механикалық кәсіпорын, дүрбілі ТТ-30 теодолитін, ал 1930 жылдары ОТ және ОТ – 10 теодолиттерін шығара бастады. 1928 жылы Мемлекеттік геодезия және картография институты (ЦНИИГАиК) ұйымдастырылды. Ол жаңа геодезиялық аспаптарды даярлап зерттеуде, геодезиялық өлшеу әдістерін жасауда маңызды рөл атқарды. Институттың ең алғашқы директоры, әрі ғылыми жетекшісі – көрнекті орыс ғалымы, геодезист, профессор Ф.Н.Красовский болды. Ол геодезиядағы ғылыми-зерттеулердің көпжылдық болашағын алдын ала анықтады. 1953 жылы жарық қашықтық өлшеуіш СВВ-1 (авторлары: В.П.Васильев, А.Величко) жасалды. Ол 15 км-ге дейінгі қашықтықты өлшеу үшін геодезиялық практикада кең қолданылды. 1958 жылы ЦНИИГАиК-да В.М.Назаровтың басшылығымен 1 класты полигонометрия жақтары мен триангуляцияның базистік жақтарын өлшеуге арналған геодезиялық жарық қашықтық өлшеуіш ЭОД-1 жасалды. Аспаптардың осы тобында кейін (1967 ж.) П.Е. Лазановтың Геодезиялық аспаптар 9 (ЦНИИГАиК) басшылығымен гелий-неонді лазерлі «Кварц» жарық қашықтық өлшеуіш жасалды. Аспаптың әрекет ету қашықтығы 30 км, өлшеу қателігі (2+2-10-6D) см. 1970 жылдары топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш ретінде қашықтық өлшеуіш бөлікті теодолитпен (көзбен шолу немесе кодты) біріктіру тенденциясы пайда болды. Осындай синтез нәтижесінде әр түрлі елдерде электронды тахеометрлер (жартылай автоматты немесе автоматты) жасалды. Ол әмбебап геодезиялық аспап болып саналды. Автоматты электронды тахеометр жасау кезінде бұрын бұрыш өлшеуіштерді ғана автоматтандыруға арналған, кодты теодолит конструкцияларына салынған белгілі техникалық шешімдер қолданылды. Көптеген электронды тахеометрлер қондырылған микропроцессорлармен (есептегіштер) жабдықталды. Геодезиялық аспаптар жасаудағы аспаптарды әмбебаптауға байланысты бағыттардың дамуы, қолданбалы геодезияда жұмыс көлемінің едәуір артуына байланысты. Геодезияның осы бағытының қалыптасуының бірінші кезеңінде арнайы аспаптардың жоқтығынан, өлшеу жұмыстарының көп бөлігі неше түрлі қарапайым құралдармен толықтырылған дәстүрлі құрал-жабдықтар арқылы орындалды. Геодезиялық аспаптар жасауға жаңа принциптерді енгізу, аспаптардың тип өлшемдік қатарын жетілдіру және олардың сапасын жақсарту ЦНИИГАиК жасаған сериялы шығарылатын аспаптардың негізгі түрлеріне қолданылатын мемлекеттік стандартты енгізуге әсер етті. Шығарылатын геодезиялық аспап номенклатурасын реттеуде көрсетілетін стандарт талаптарын іске асыру тиімділігіне  геодезиялық техниканы жобалау, дайындау және қолданумен айналысатын ғалымдар мен мамандар еңбегінің арқасында қол жетті. Осындай жұмыстар бұл кезде, бірқатар шетелдерде ұлттық және фирмалық стандарттар деңгейінде жүргізілді. Соңғы кезде электронды тахеометрлердің қолданысқа енуі  бұрынғы қарапайым аспаптардың автоматтандырылуы арқасында. Автоматтандырылған аспаптарда жұмыс нысанаға көздеу модулі мен радиокоммуникациялық тетіктер арқылы жүргізіледі. Бұлардың көмегімен аспап  бақылау нүктесіне автоматты түрде көзделеді, қажетті командалардың барлығын оператор дистанциялық басқару жүйесі арқылы жіберіп отырады. Мұндай аспаптармен түсіріс жүргізілген кезде нысаналарды кодтау, камералдық жұмыстарға кететін уақытты азайтады. Бөлу жұмыстары кезіндегі артықшылығы – шағылыстырғыштағы есептелетін реттегіштер, жобаға нақты уақытта келтіріледі. Қазіргі таңда, электронды тахеометрлерді шығаратын жеті шетелдік фирманың төртеуі (еуропалық Spectra Precision, Leica, Zeiss және Topcon), дәл осы типті аспаптар жасайды. Қазіргі кезде тахеометр-автоматтардың бірнеше түрлері шығарылуда. Олар тек автоматты түрде нысанаға көздеу құрылғыларымен жабдықталудан басқа, объектінің орналасқан жерін анықтайтын компьютерлік технологиясы бар элементтен тұрады. Оған  ATS Geodimeter тахеометрі жатады. Оның ерекшелігі  “әдеттегі роботтарға” қарағанда жүйесінің ашықтығы. Қазіргі электрондық тахеометрлер көптеген қосымша командалармен қамтылған. Олар аспапты қашықтықтан басқаруға және команданы кез келген компьютерден радиомодем арқылы беруге бейімделген. Қазіргі кезде геодезиялық аспаптар жасайтын зауыттар өндірісі дамыған елдерде қарқынды дамуда. Қазақстанда әзірге карта жасайтын фабрика іске қосылып, ал аспаптар даярлайтын зауыт жоспарлануда. Сол себептен, біздер шетелдің геодезиялық аспаптарын сатып алып, олардың аспап жасаудағы стандарттарын пайдалануға мәжбүрміз. Ең күшті дамыған аспап жасайтын фирмаларға – Ресейдің «Орал оптикалық- механикалық зауыты», Германияның «Карл-Цейс Йена», «Оптон», Швейцарияның «Leica», Жапондық «Nikon», «Sokkia» «Topcon», Американдық “Trimble”, т.б. жатады.

1.4. Геодезиялық аспаптарға қойылатын негізгі талаптар Геодезиялық аспаптарға қойылатын жалпы техникалық талаптар Ресейдің “Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптар” атты 23543 – 79 стандарттар арқылы анықталады. Геодезиялық аспаптарды пайдалануға қажетті жағдайлар: қоршаған ортаның температурасы –20 ± 50С; салыстырмалы ылғалдылық 60±20%; атмосфералық қысым 76025 мм сын. бағ.; жұмыс кеңістігіндегі ауаның ең жоғары жылдамдығы 0,2 м/сек, діріл жиілігі  30 Гц; діріл күшеюінің амплитудасы 0,2 м/сек2 болуы керек. Геодезиялық аспаптарды пайдалануда негізгі жұмыс жағдайларының ауқымы (диапазоны) әрқилы. Дәлдігі жоғары геодезиялық аспаптармен – 250С-тан +500С-қа дейінгі температурада және 35%-ға дейінгі салыстырмалы ылғалдылықта жұмыс істеуге болады. Басқа көптеген аспаптар – 400С-тан +500С-қа дейінгі температура мен 98% ылғалдылықта пайдаланылады. Аспаптармен жұмыс – оларды штативке, геодезиялық белгіні, бағананы бекіту кезінде орындалуы мүмкін. Тек кейбір аспаптарға атмосфералық жауын-шашын мен Күн радиациясының тікелей әсерінен қорғайтын қалқаны (тент, шатыр) қолдану қажет. Геодезиялық өлшеу жүргізудің технологиялық жағдайлары әр түрлі геодезиялық аспаптар үшін тәулік бойы бірдей уақытта қарастырылады. Тек триангуляция мен дәл нивелирлеуде ғана таңғы және кешкі сағаттар қолданылады. Бірқатар аспаптар (топографиялық жарық қашықтық өлшеуіш, радиоқашықтық өлшеуіш), сондай-ақ кейбір түсіру аспаптары үшін бұл шектеулер едәуір қатал. Далалық жұмыс процестерінде сыртқы жағдайлардың өзгерісі маңызды болуы мүмкін. Ал механикалық әсерлер (сілку, діріл) аспаптарды тасымалдау, тасу кезінде болады; геодезиялық аспаптарды конструкциялаған оның далада дәлдеу (реттеу) мүмкіндігін қарастыру қажет. Жоғарыда айтылғандар негізінде, геодезиялық аспаптарға қойылатын жалпы мынадай негізгі талаптарды тұжырымдауға болады: а) өлшеудің берілген дәлдігін қамтамасыз ету; б) сыртқы ортаның әр түрлі жағдайында өлшеу нәтижелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ететін конструкция сенімділігі; в) қарапайым және ыңғайлы қолдану; г) конструкцияның шағындылығы, материалдың оңтайлы және энергия сыйымдылығы; ғ) әр түрлі жағдайда пайдаланудағы аспаптың тасымалдылығы; д) аспапты дайындаушы зауыт және жөндеу қызметі жағдайында ғана емес, оны далада бағалауда қалпына келтіру мүмкіндігін қамтамасыз ететін конструкцияның жөндеу жарамдылығы; е) аспапты жасау, сынау, қондырғы сериясы, сериялы өндіріс, пайдалану, жөндеу, сақтау кезеңдегі оның тексерімділігі; ж) конструкцияның эстетикалығы және эргономикалы- лығы. Көрсетілген талаптардың орындалуы, белгілі қиындықтармен қатар жүреді; айтылған талаптардың кейбіреулері өзара қарама-қайшы (олардың біреуінің жақсаруы басқасының нашарлауына алып келеді), болғандықтан, аспап параметрлері мен конструкцияларды таңдау кезінде оны жасау процесінде өндіріс (тапсырыс беруші) талабы мен жұмыстың соңғы мақсатына сүйенеді. Геодезиялық аспаптардың конструкциясы – оның негізгі параметрлері мен техникалық қасиеттерін тексеруге мүмкіндік беретіндей болуы қажет. Геодезиялық аспаптар тасымалдауға ыңғайлы буып-түйіліп, яғни кез келген көліктен тасымалдау талаптарына сай, оның ішінде 200 км-ден кем емес тегіс емес ара қашықтықтарда 20–40 км жылдамдықпен тасымалдауға сай болуы қажет. Көптеген аспаптар жиналатын қаптамамен (футляр) тасуға лайықталған. Аспапты тасымалдау кезінде оған Геодезиялық аспаптар 13 1–80 Гц жиілік ауқымында 1–5 мс - 2 жылдамдықпен дірілдік әсер мен 10–30 мс -2 ретті соққы әсер етуі мүмкін. Кей жағдайда бұл жүктемелер одан да көп болады. 1.5. Геодезиялық аспаптардың жүйелері мен стандарттары 1.5.1. Геодезиялық аспаптарды жіктеу Геодезиялық аспаптарды жіктеудің жалпы белгілері Кеңес өкіметі Ресейде бекітілген ГОСТ 23543–79 «Геодезиялық аспаптар. Жалпы техникалық талаптарда» айқындалған. Көрсетілген стандарттың жіктеу негізінде мынадай белгілер бар: функциялық міндеті, қолданылу саласы, ақпарат тасымалдағыштың физикалық табиғаты, тасымалдауға тұрақтылығы, конструкциялық ерекшеліктері. Метрология тұрғысынан, геодезиялық аспаптардың ішінен өлшейтін аспап болып есептелмейтін (мысалы, центрлер) өлшеу құрал-жабдықтары мен аспаптары бар. Өлшеу құрал- жабдықтар дәлдігі бойынша: дәлдігі жоғары, дәл және техникалық болып бөлінеді. Геодезиялық аспаптар – атқаратын міндеті мен дәлдігіне қарай былайша жіктеледі: А). Міндетіне қарай : 1. Бұрыштарды өлшеуге қажет аспаптар (қарапайым аспаптар: транспортирлер, эккерлер, эклиметр, буссолдар, негізгі бұрыш өлшегіш аспаптар; әр түрлі теодолиттер); 2. Ұзындықтарды өлшеуге пайдаланылатын аспаптар (сыз- ғыштар, рулеткалар, ленталар, ұзындық өлшеуіштер, оптикалық қашықтық өлшеуіштер, ілмелі ұзындық өлшеуіш аспаптар, жарық сәулелі өлшеуіштер, радиоқашықтық өлшеуіштер); 3. Биік айырымдар мен биіктіктерді өлшеуге арналған аспаптар түрлі деңгейлері бар нивелирлер, әр түрлі компенсаторлары бар нивелирлер, лазерлі нивелирлер, микро- нивелирлер, гидронивелирлер, микробарометрлер, профиль- сызғыштар);

4. Топографиялық түсірістерге қажет аспаптар (кипрегель- дер, тахеометрлер, топографиялық байланыстырушы-лар, инерциялық жүйелер); 5. Арнайы тағайындалған аспаптар (вертикаль жобалау аспаптары, жармалық өлшеу аспаптары), т.б. аспаптар (оптикалық тіктеуіштер, рейкалар). Ә) Дәлдігіне қарай: Өлшеу қателіктеріне байланысты (тек қана теодолиттер, нивелирлер және ұзындық өлшеу аспаптары) мына түрлерге бөлінеді: – техникалық; – дәл; – жоғары дәлдікті; Б) ақпараттарды физикалық табиғатына қарай: сақтаушы механикалық (нүктелер, сызғыштар, т.б.); оптикалық- механикалық (теодолиттер, нивелирлер, кипрегельдер, т.б.); оптикалық-электрондық (жарық қашықтық өлшеуіштер, электрондық тахеометрлер); электрондық (радиоқашықтық өлшеуіштер, регисторлар, іздеуіштер, т.б.); В) тасымалдау жағдайларына байланысты: стационарлық жылжымалы (көлікке орнатылған), алып жүретіндер (жәшікте жайластырылған). Кейбір геодезиялық аспаптар есеп алу тетіктеріне, осьтік жүйелердің констукциясына, көру дүрбісінің түріне, т.б. конструкциялық белгілеріне қарай жіктеледі. Жіктелуі мен белгілері бойынша аспаптар әр түрлі типтерге бөлінеді. Ресейдің ГОСТ-ты бойынша өнеркәсіптерде геодезиялық аспаптардың 40-тан астам типі шығарылады. Олардың ішінде шамамен 20-сына стандарт тағайындалған.

5.1.1. Геометриялық оптиканың негізгі заңдары Геодезиялық аспаптардың негізгі жүйелері геометриялық оптиканың принциптеріне негізделген. Геометриялық оптиканық барлық заңдарының негізі, жарық, яғни жарық нүкте болып есептеледі. Бірыңғай ортада жарық бір түзудің бойымен таралады. Жарық сәуле шығарып тұрған нүктенің (S) айналасымен шексіз шоғыр жасап, сәулелер жан-жаққа таралады (2-сурет). 2-сурет. Сәуленің таралуы Егер осы сәуле шоғырының жолына диафрагманы (саңылауы бар пластинаны), оптикалық жүйені орнатса, шектелген шоғырды (S1 ) аламыз. 1-суреттегі S оптикалық жүйеге кіретін жарық нүкте немесе сәуле шоғырының центрі, оны зат деп есептейміз. Ал S1 – оптикалық жүйеден шығатын шоғыр центрі, оны заттың бейнесі деп айтады. 1. Жарықтың бір түзудің бойымен таралуы Егер жарық кедергіден, кішкентай саңлақтан, оптикалық жүйеден өтпесе, бірыңғай ортада бір түзудің бойымен таралады. 2. Жарықтың шағылысу заңы А жарық сәулесі жылтыр бетке LL’ түскен кезде (3-сурет) және одан шағылысқан кездегі В сәулесі NN’ нормальмен шамалары бір-біріне тең, белгілері қарама-қарсы і және і’ бұрыштарын құрады, яғни: i = – i’ (1) 3. Жарықтың сыну заңы LL’– мөлдір жылтыр бет; N,N”– екі ортаның көрсеткіштері; NN’– нормаль (4-сурет). Егер жарық сәулесі сындыру көрсеткіштері n’және n” бар екі ортаны бөліп тұрған мөлдір беттен өтсе, онда мөлдір бетке түскен сәуле нормальмен і – бұрышын, ал сынған сәуле – сол нормальмен і сыну бұрышын құрады. Жарықтың сыну заңы бойынша сыну көрсеткішінің бір ортадағы нормальмен жасаған бұрыштың синусына көбейтіндісі, екінші ортадағы көрсеткіштің өзіне тән бұрыш синусы көбейтіндісіне тең, яғни: n*sin i= n sin i. (2)Геодезиялық аспаптар 57 Оптикалық жүйелердегі сындыру беттері ауа мен шыныны желімдеген екі затты бөлетін болып келеді. Аспап жасауда сындырудың көрсеткіштерін ауамен салыстырып анықталады, мұнда ауаның көрсеткіші n = 1 - ге тең.

Геодезиялық жиілендіру және түсіру тораптары.Геодезиялық жиілету жүйелері мемлекеттік геодезиялық жүйелер негізінде дамиды, әр қалалар мен ауылдарды, ірі өндіріс объектілерінің құрылыс аландарында, тау-кен өндірісі территориясында атқарылатын ірі масштабтағы түсірулерді, сондай- ақ инженерлік және геодезиялык жұмыстарды негіздеу үшін қызмет етеді. Топографиялык түсіруді белгілі бір масштабта жасау үшін геодезиялык жүйелерді керекті тығыздыққа жиілендіру, түсіру жүйелерін немесе осылай аталатын геодезиялық түсіру негіздеулерін дамыту есебінен жасалады, негіздеу пландық және биіктік болып бөлінеді. Ал, түсіріс торлары да пландық және биіктік торлары болып бөлінеді. Пландық түсіріс жүйелері теодолиттік, тахеометриялық және мензулалық жүрістер немесе триангуляция арқылы құрылады. Торлардың тығыздығы түсіру масштабына, жердің-рельефіне тікелей байланысты. Мәселен, 1:500 масштабты түсіруде пункт саны 4-тен кем болмауы керек. 1:2000 масштабта 10 нан, ал 1:1000 масштабтағы түсіруде 16-дан кем болмауы керек. Аракашыктықтары өлшеу қиынға түсетін жерлерде түсіру пункттері үшбұрыштар тізбегін кұру, тура және кері қиылыстыру әдістері не теодолиттік жүрістер арқылы анықталады. Түсірудің масштабтары өндіріс жүмыстарының ерекшеліктеріне байланысты алынады. Мәселен, көлемі үлкен, ірі кен орындарын барлау және игеру кезінде жер бетін 1:5000 масштабта, ал шагын кен орындары планға 1:2000 және 1:1000 масштабтармен түсіріледі. Күнделікті жұмысқа қажет сызбалар 1:1000 не 1:500 масштабтарға қима биіктіктері 0,5 м болып жасалады.

ИСЗ геодезиялық мақсатта қолданудың жалпы принциптері. 1957 ж 4 қазанда СССР бірінші Жердің жасанды серігін жібергеннен кейін кеңістік триангуляцияны үлкен қабырғаларымен тұрғызу мүмкіндігі туды. Геодезиялық мақсатта ИСЗ бақылаулар экспериментальды тор пункттерін Смитсон обсерваториясында 1959ж. бірінші құруларды бастады. Ол 12 пунктті қосты ИСЗ жұлдыз аспанда фотолау үшін аппараттармен жабдықталған. Космостық объектілер бақылауын геодезиялық мақсатта векторлық қатыста негіздеу қолданған k Ri ik . r = + r . (6) Егер i нүктесі ИСЗ бақылау пунктіне сәйкес келсе, k нүктесі- спутникті жағдайына, онда Ri радиус векторы бақылау пунктінің жағдайын анықтайды, k r радиус векторы- спутник жағдайы, r ik – бақылау пунктіне қатысты спутник жағдайы. Осыдан шыға үш вектордың биіктігін анықтайтындар белгілі, r ik векторын өлшеу осы екі есептің біреун шешуге мүмкіндік береді. Тура есеп k r векторын анықтау яғни спутник жағдайын, егер бақылау пункт жағдайы белгілі болса яғни Ri векторы. Ri векторының кері есебін анықтау яғни бақылау пункт жағдайын егер k r векторы анықталса- спутник жағдайы белгілі. Спутникті геодезияда көптеген тура және кері есептерді бірге шешу өте қажетті. Осы есептердің екі қосу әдісі принципті мүмкін олардан екі негізгі қосмостық геодезиялық бағыттар қалыптасады. Бұл динамикалық және геометриялық әдістер. Космостық геодезияда динамикалық есептер ретінде мынандай есептерді түсінеміз оларды шешу кезінде ИСЗ қозғалыс теориясы қолданатын берілген әдісте спутник координаттарды жүргізетін болып қалады.ИСЗ жағдайын аналитикалық теория бойынша бақылап және алдын ала есептеулерді салыстыру кеңістікте гравитациялық алқабы және Жер пішініні ең бастысы пункт координаттарынын мінездемесін дәлдеуге мүмкіндік береді. Динамикалық спутниктік геодезия станция бақылауын координаттарын анықтауға болады, абсолютік шаманы центрге қатысты Жер массасы X,Y,Z жүйесінде сондай ақ жердің гравитацяилық өрісті анықтау. r ik 7 сурет – Космостық геодезиядағы векторлық қатынас. Спутник орбитасының нақты геодезиялық негізгі бақылау спутнигі. ИСЗ синхрондық бақылау жағдайы тұрғызылған спутник геодезиялық тордың әдісі. СГТ пункттар арасындағы байланыс геометриялық әдіспен байланысты тура және кері тапсырмалар түрі, . ; 2 2 1 1 k i k i i i k k r R R r - = + = r r (7) Нақты динамикалық координата алу әдіспен геометриялық әдістік дәлдігі жоғарғы. Динамикалық әдісті қолдану білімнің нақты бақылауы. Бірінші жағдай үшін бақылаудың синхронды және синхронсыз бақылауды қолдану, өлшеу саны үлкеледі. Спутникті геодезиялық торды екі этаж тұрғыз деп қарастырайық. Екінші этаж салыстырмалы бірінші пункттан және тұрғызылған тордың барлық периоды қатысады. Екінші этаж басқа орбита және ИСЗ жеке жағдайы құрғызылады жеке боймен. Пункт арасы үшін динамикалық әдісте шектеу қойылмайды. Берілген әдіспен пункт торы тұрығызылса, мүмкін бір жақпен локалдық жаймен, басқа жақпен жеке пункттар бір- біріне жақын жалғасады немесе тордың фигурасы үшін геометриялық шектеу спутниктік триангуляцияда пунеттер жақын жалғаса алмайды. Доплер эффекті. Спутникті навигациялық жүйе жұмыстары Доплер тиімділігіне негізделген, сигнал жиілігі бақылаушыға қатысты спутник қозғалысында өзгереді. Бұл өзгеріс передатчик жиелігіне тура пропорциональ және қабылдағыш қатысты үдеуді жиі сәулелік деп атаиды немесе радиальды, себебі бұл сәуле қозғалатын объектінің радиус-векторы. Сәуле үдеуінің үзіліссіз таспа графигін кейбір уақыт интервалына ала отыра, біз объектіге дейнгі қашықтықты да ала аламыз және объектінің орбитаның кейбір нүктесінде үдеуінде аламыз. Доплер жүйесінің үш варианты бар. Бұл бәрінен бұрыш ұсыныссыз жүйелер, олар негізінен космостық геодезияда қолданылады. Космостық аппарат бортында радиосигнал передатчигі болады ол жоғарғы стабильді генератор жиелілігімен өңделеді. Жер беті станциясында тірек генератор сигналы. Жиілікті қолданудағы салыстыру және тірек сигналдар өлшенетін жиілікті бөлуге мүмкіндік береді, олар подставка жиелігін және доплер жиелігінің айырмашылығына тең ( подставка жиелігі генератор жиелігінің айырмашылығы деп аталады- жербеті және спутникті). ·о Ri siҰсынысы жоқ жүйелерге қарағанда, ұсынысы бар жүйелерде бір ғана Жер беті генератор жиелігі қолданылады.ал космос объектісінде қабылдағыш жауыбергішін орнатады., станцияда қабылданған сигналдарды қайта Жерге ретрансляциялау жер беті станциялары ұсыныс жиелігін және жауып сигналын салыстырады және жиілік қозғалуын өлшейді. ИСЗ сигналдарында қолданылатын жиелікті өлшейтін аппартура, доплерлік станцияяларында өндіріледі, олар тез керек бағдарламаларда қолданылады. Мұндай станцияларда жоғарғы дәлдікті уақыт стандарты болу керек, олардың жұмысын дәл қылып синхрондау керек. Осымен қоса үлкен өлшеу қатарының проблемасы туындайды, өйткені спутниктің горизонттан бір рет өтуі доплерлік жиелікке бірнеше өлшелер береді. Интегральдау доплер әдісінің идеясы екі соңғы есеп алулардың айырмашылығы доплер сигналының цикл қатарына топоцентрлік арақашықтықтар ИСЗ екіге дейінгі жағдайын орбитада және подставка жиелігінде анықталған көрініс алады. Қазіргі уақытта ГЛОНАСС және GPS дәл навигациялық жүйелер құрылған – АҚШ 24 спутник, Галлилео . Оның әр қайсысы Жердің 8 спутнигінен тұрады және кез келген уақытта геоцентрлік координаттарды өте жоғарғы дәлдікте анықтауға мүмкіндік береді. GPS технологиясы қолданудың топографо-геодезиялық жұмыстық жоғарғы дәлдікпен ғылым зерттеуі және геодезиялық торды бұзу түсірісті құруға дейінгі тану және электрондық тахеометрді қолданып жергілікті топография түсірісті түсіру. Геодезиялық өлшеулерді GPS көмегі арқылы нақты дәлдікпен, тең қозғалу, ыңғайлы және экономикалық тиімділікті. Жұмыста қолданылатын әдіс бірде классикалық геолезиялық барлауда тіпті басқаша болады. GPS пункті жергілікті орнату спутниктік глобалдық жүйсінен анықталады, сонда ақ осы жүйелер NAVSТAR кеңістіге координаттардың жоғарғы дәлдікпен анықтайды және қозғалыстағы объектісі векторлы анықтайды. Кез келген жағдайда кез келген нүктені Жер шарынынан алады. GPS құрылымдық сұлбасының жүйесі тұрады ИСЗ жердегі командно-өлшеу құралы, орбита параметрлерін анықтайды. Жүйеде жасанды жер серігін қолданады (ИСЗ) биік айналу орбитада периодта қарасты 12 сағат. ЖЖС толық космостық айналу 24 сағат., орналасқан үш орбитада ауытқу 63° бір-біріне араласу қатынасы 120°. Математиқалық қамтамасыз ету – комплекстік программасы толық автоматтандыру, жоғарғы деңдейдегі графикалық аппаратурамен қаматамасызда. Түсірістік есептерді шешу үшін электрондық тахеометрді берілген бағыт бойныша қосады. Алаңдық жүргізілетін жұмыс ретті: 1. көріну шарты; 2. жұмысты орындау мерзімі; 3. құратын тордың жақ ұзындығы (кіші болмау керек 100 м); 4. белірген пункттен табу керек пунктінің алыстығы. Барлық шарттарды оқу, бастапқы пунктің жағдайын және жеке анықтау. МГТ пунктінің бастапқы пункті таңдайды, анықтайтын пункттан құратын локалды тор нақтылықты талап ету және байланыс шарының радиобақылауы, режимді бақылауды таңдау, мысалы: - статика – бақлауды нақтылықа жақын әдіс. Сызықтық ұзындығы 10 км қабылдау, бұдан үлкейеді және бақыладу жалғастыру, 30-40 минутта көп, жиі қолданатыны жоғарғы дәлдікті жұмыс, өте қажет, мысалы МГТ пункті орнатуда; - тез статика – кеңейтілген режим, жіберуші сызықтық ұзындығын анықтайды 10 км дейін, 1,5-2 см дәлдікпен және уақытына бақылау пункті 5 тен 20 минутқа дейін. - стоп-гоу – қысқа сызықта және жақсы көрінтен пунктың координатьасын анықтайды 10-15 см дәлдікпен бақылау уақыты 8-10 секунд. Навигациялық жұмыс режимі үшін дәлдік 1 м бір станция жеткілікті бірақ нақты тапсырма үшін аз дегенде екі станция бұдан жергілікті жердін нақты нүктесінің координатасын 5 мм ден +1мм бір км үшін.Базалық сызық – екі приемник арасындағы сызықтын өлшеу және есептеу. Аланың районға байланысты және анықтайтын нүктенің орнатудағы бір немесе бірнеше уақытша референц-станциялар орналыстырады. Референц-станцияда қысқа базалық сызықты өлшеу, бір орталық нүктеден ұзындығын өлшеу қарағанда ыңғайлы: Референц-станцияға талаптар: -Шағылысатын жазықтықтардың болмауы. -Транспорттан және өтушілердің алыстау болуы. -Радио, теледидар және т.б. передатчиктердің болмауы. -Қабылдағыш сенімді фунциялануу керек. Трансформирлеу параметірлерін өлшеу үшін пунктерде жергілікті координаттармен роверлерді орнату. -GDOP – биіктікте спутниктердің орналасу геометриясы. -GDOP жоғарғы мәні қиылудың нашарлығын баяндайды. Егер қиылу нашар болса, онда өңдеуден кейін алынған нәтиже сенімсіз болады. Жоғарғы дәрежеде өлшеу үшін «қолайлы» терезеде бақылау орындалады. Программа модулі бақылаудың қолайлы периодын таңдайға көмектеседі, егер 1° жуық дәлдіккпен өз тұрған жеріңнің байлығы мен ендігін білсе өлшенетін. Түнгі бақылауға арналған базалық сызық ұзындығық диапазоны күндігімен саллыстырғанда екі есе жуықаталады. Минуттық GPS –бақылауды жоғары дәлділікті жұмыста жоспарлауға болмайды. GDOP 8-ге тең немесе кіші GDOP =5 немесе идеалдан төмен. Сәйкестін терезеде 4 немесе оданда көп спутникттер болуы керек. Олардың көтеру бұрышы ровер және референц-станция үшін 15 тең. Бақылау уақыты базалық сызық ұзындығына, спутникттер санына, спутниктік геометрияға, ионосфера жағдайына тәуелді. Ионосфера бұзылуының дәрежесі жердің жазықтығының орналасуы және тәулік уақытымен өзгереді. Ионосфера бұзылуының түндер төмен болса, онда түнгі бақылау уақытын тез статикамен екі есе қысқартуға болады немесе сол уақыт өлшемін екі есе ұзынырақ базалық сызықпен анықтау керек. Қазіргі уақытта 11 жылдық күндік белсенділіктің жаздық циклы рамкасында ионосфера белсенділігінің көтерілуі кездеседі. Ионосфера белсенділігіні сонымен қатар жер жазықтығының орналасуына да тәуелді. Көбіне оның әсері орташа ендіктен аз. 4 кесте – Екі жиілікті қабылдағыш үшін жуықты бақылау уақыты Бақылау әдісі Спутниктер Жуықты бақылау уақыты саны Базалық сызық ұзындығы күндіз түнде Тез статика Статика 4 и > 4> 5> 4> 4> 5 км дейін 5-10 10-15 15-30 > 30 5-10 мин. 10-20 20 артық 1-2 сағат 2-3 сағат 5 мин. 5-10мин. 5-20 мин. 1 сағат 2 сағат Жергілікті координата жүйе трансформациялау. Нүктенің дәл салыстырмалы координаттын пост өңдеу кезінде біріккен желі нәтижесінде байланыс аламыз. Координаттары WGS 84 эллипсоид анықталады. Көп жағдайда WGS 84 коордианттарын жергілікті зоналық координаттарды рефенц-эллипсоидымен жергілікті проекция жазықтығындағы координаттармен өлшеу GPS нәтижесінде трансформациялау қажет болады.Транцорфмациялау параметрлерін және анықталатын нүкте (GPS жүйе) санын есептеу үшін, белгілі жергілікті координаттар пунктері қосылуы керек WGS 84 –тің және жергілікті координатты осы ортақ пунттер трансформация параметрлерін анықтау және алғашқы мәліметтер қатесін табу үшін қолданылады. Орталық пунттер жұмыстың барлық ауданында біркелкі үлестрілген болыу керек. Транцформациялау барлық параметрлерін дұрыс есептеу үшін ең аз дегенде үш пункт қолдануы керек. Бақылауды жоспарлау. Бақылау сеанстарын дұрыстап, жоспарлаңыз. Нүкте санын, қажетті дәлдікті, жалпы өлшеу схемасын ойластыру, бар геодезиялық желіге бекітуді жоспарлаңыз. Есептеудің және бақылаудың ең жақсы әдісін анықтау Жергілікті координата жүйесіндегі трансформацияға көңіл бөліңіз. Базалық сызық ұзындығын мүмкінгін және қысқартуға тырысыңыз. Контрольдық өлшеу Практикадағы геодезиялық жұмыстық барлық типінде тәуелсіз өлшеу бойынша бір неше реттік бақылау жүзеге асырылуы тиіс . Осыған GPS өлшеу кезінде көңіл бөлу керек. Нүктені бақылаудың қысқа периодында тез статикамен өлшеуге дұрыстап қарау керек.. Толық тәуелсіз бақылау үшін.: - тәуліктің уақытында нүктеде екі рет өлшеуді жүргізу. Бұл айырмашылық кепілдік береді; антенаны қабылдағыш орнатуға, жоғарыда және атмосфералық жағдайда спутник орнатуға; - ақырғы нүктеден бастапқы нүктеге дейін жолды базалық сызықпен бекіту; - желі пунктері арасындағы тәуелсіз базалық сызықты өлшеңіз. Қатты нүктеден екі векторы ұйғырамы,бірақ әрқайсысының соңында сол нәтиже бақылау және антенаны центрлеу. Спутниктік жүйе геоцентрлік координата жүйесінде жұмыс істейді, горизонтальдық бұрыш өлшемін кері геодезиялық есеп шешімінен алаңдық өлшеу ақпараттын толық өңдеуден кейін ғана аламыз. Спутниктік аппаратурамен торді құрғанан кеін оның пунтерін таутехникалық есептер қатарын шешу үшін, сонымен осы пікнтерде әрі қарай жұмыс дәстірлі әдіспен жүргізіледі. Өндірісте спутниктік координаттық анықтаманы қандай фактілік дәлдікпте қателік кеткенін білу керек. Спутниктік апаратуралар үшін бұл өте маңызды сұрақ емес. Нәтижелерді бағалау тек критерилер қатары бойынша емес-бақылау уақытына, GDOP мәні, радиосигнал қабылдау санына, бірмәнділікті рұқсаттау немес рұқсаттамау бойынша жүргізіледі, өлшеу сапасы бағасына сонымен қатар бастапқы МГТ пунктер координаттын қайта анықтау қателігі қызмет етеді. Ол WGS 84 жүйесінен жергіліктіге ауықан кезде транформациялауға қатысты.