81

МОТИВАЦИЯЗАМУЖЕСТВАСОВРЕМЕННЫХ ДЕВУШЕКВПЕРИОД РАННЕЙ ВЗРОСЛОСТИ

СағынғалиМ.Т.

ПодруководствомМунМ.В. Казахскийнациональныйуниверситетимениаль-Фараби e-mail : mira.sagyngali@gmail.com

За относительно непродолжительный период истории нашего народа потерпели кардинальное изменение аспекты брачно-супружеских отношений. Ослабление традиционных норм, трансформация системы социальных, экономических и культурных отношений в вопросах создания семьи вызывают потребность в тщательном изучении данных вопросов. Проблема выбора супруга актуальна с тех самых пор, какэтоправовыборапоявилось.

Актуальность проблемы мотивации замужества, которую я рассматриваю, в онтогенезе человека приходитсянапериодраннейвзрослости.

ПоЭ.Эриксонупередмолодымилюдьмивпериодраннейвзрослости, которойонотводитпериодс21 до 25 лет, встает вопрос близости, к которой к этому времени, при благополучном развитии, психика подготовлена. При этом подразумевается близость любовная, сексуальная, дружеская и др. При невозможности выстраивания поистине близких отношений в силу неудачного прохождения через предыдущие стадии перед индивидом встает проблема изоляции, противоположная полюсу близости. Именно в этот период, согласно Э.Эриксону, человек может без ущерба для собственной идентичности отдаватьчастьсебядругомучеловеку[1].

Проблема близости и изоляции представляет собой шестую стадию в психосоциальном развитии человека и знаменует собой переход к решению собственно взрослых задач, осуществление которых возможно на базе сформировавшейся в подростковом периоде идентичности. Именно способностью принимать и проявлять любовь и заботу знаменуется начало зрелости, свидетельством окончания юности жеслужитспособностьсохранятьверность.

В этот период молодая женщина находит свою индивидуальную идентичность, соединяет ее в интимныхотношенияхсчеловекомпротивоположногопола, вместеонидаютновуюжизньирастятдетей в соответствии с традициями собственных семей. Таким образом, Э.Эриксон главным событием взрослости указывает достижение генеративности. Он толкует генеративность как попытку увековечить себя путем внесения долговременного и значимого вклада в окружающий мир путем профессиональной деятельности, художественного творчестваиливоспитаниядетей. [2].

Предварительные результаты исследования Д. Левинсоном группы женщин показывают, что их вхождение во взрослость состоит из выполнения тех же четырех задач, что решают и мужчины, однако опыт женщин существенно отличается от мужского. Если мужские мечты о будущем в целом носят однородный характер и связаны с работой, то женским мечтам присуща расщепленность: они стремятся сочетатькарьеруизамужество. Дажетогда, когдаколлегиичленысемьисчитают, чтоженщиныдобились успеха, онисамичувствуют, что жертвуютлибокарьерой, либосемьей. [3].

О том, что главными задачи ранней взрослости являются выбор супруга, подготовка к супружеской жизни и создание семьи говорил и Р. Хэвигхерст. Помимо этих задач он подчеркивал значение в этот период начала профессиональной деятельности, принятие гражданской ответственности и нахождение конгениальной социальнойгруппы[4].

Такимобразом, можноговоритьотом, чтовыборподходящегопартнера, процессвыстраиваниясним длительных и интимных отношений являются главной частью развития женщин ранней взрослости. Так чтожеявляетсяопределяющимпривыборебрачногопартнера?

Мотивывступлениявбракразличны. Онибываюткакидеалистичными, такипрагматичными. Можно выделить некоторые конкретные мотивы: любовь, секс, общие интересы, желание быть материально обеспеченным, желание проявлять или испытывать заботу, желание иметь детей, желание уйти из родительскойсемьиидр.

Л.Б. Шнейдер выделяет[5]: Мотивациянасамфактбрака. Мотивациянаопределенныйтипбрака. Мотивациянаопределенногочеловека

‒ мотивация на сам факт брака. Главная движущая сила – намерение заключить брак. При этом другой человек является только средством для исполнения заветного. Личность партнера не является определяющим фактором. Важно лишь его наличие и согласие заключить брак. Если такого человека поблизости нет – все силы тратятся на его поиски. Мотивация на сам факт брака может быть ведущей у женщин, которые рассматривают брак как способ избавления от проблем, возможность сбежать от

121

неблагоприятныхусловийродительскойсемьиинайтиуспокоение, создавсобственнуюсемью, неважнос кем, определяющимявляетсялишьжеланиевыйтизамуж.

‒мотивациянаопределенныйтипбрака. Мотивациянаопределенныйтипбракачащевсеговключает

всебяучет социального положенияпартнера, его престижа, возможностейосуществления мечтженщины посредством заключения определенного брака. Эта мотивация присуща более уверенным в себе женщинам.

‒мотивация на определенного человека. Мотивация на определенного человека предполагает рассматривание партнера как реального человека, со своими достоинствами и недостатками. Выбор в пользу конкретного мужчины делается сознательно, из чего вытекает личная ответственность за принятое решение.

Среди мотивов поиска брачного партнера, по данным Н.Ф. Федотовой и Л.А. Филипповой (1977), наиболеечастоуказываются: стремлениекполовойблизости, желаниепроявлятьзаботу(этимотивычаще отмечаются мужчинами), желание испытывать заботу (чаще отмечаются женщинами), желание любить и быть любимым (чаще у женщин), стремление найти подобного себе человека, желание быть понятым. Мотивация на организацию семьи сильнее выражена у женщин, чем у мужчин. З.И. Файнбург (1970) сводит мотивацию брака к трем основным причинам: биологической, социально – культурной и

экономической [6]. Мотивы вступления в брак существенно зависят от социального положения субъекта, его пола, возраста, имеющихсяценностейжизниидругихфакторов. Убольшинствамолодыхлюдейглавныммотивомвыбора будущегосупруганазываласьлюбовь(А.Г. Харчев, 1979; С.И. Голод, 1984, 1990; Н.Г. Юркевич, 1970). Так, по данным обследования в 2002 – 2003 годах, этот фактор отмечен у 70 % студентов. Отмечается и роль материального фактора в выборе супруга, то есть желание быть материально обеспеченным (“брак по расчету”). Играетрольижеланиесвязатьсвоюсудьбусознаменитым, популярным, известнымвобществе человеком (“покупаться в лучах его славы”), стремление к семейному уюту, боязнь одиночества, желание иметь детей и проявлять взаимную заботу (все это чаще отмечается девушками). С возрастом (от 18 до 30 лет) различия между мотивами вступления в брак у мужчин и женщин уменьшаются. Е. Ильин отмечает, что наибольшее сходство наблюдается в случаях, когда муж несколько старше жены, а наибольшее расхождение– когдаженастаршемужа[7].

Ведущим (мужчины ‒ 27,7 %, женщины ‒ 33,3 %) мотивом вступления в брак, выявленным в статье Швец А.М можно обозначить Любовь и секс. По своей природе мужчины и женщины различны, не одинаково и их представление о любви. Для женщин на первом месте стоит эмоциональная сфера любви (удовлетворение потребности в душевной близости, взаимопонимании и взаимном доверии), у мужчин ‒ физическая(«желаниеиметьрегулярныйсексназаконныхоснованиях»).

Мотив Общность взглядов и интересов (мужчины ‒ 21,1 %, женщины ‒ 24,4 %) является одним из основныхпривступлениивбрак. Помнениюнекоторыхпсихологов, стабильностьбракаобусловливается совпадением интересов и духовных ценностей супругов и контрастностью их личностных качеств. Сюда следуетотнестииумениебудущих членовсемьивестипереговорыповсемаспектамсовместнойжизни

МотивЧувствоодиночества былвыявлену 16,7 % мужчиниу11,1 % женщин.

Мотив Долженствование (мужчины ‒ 11,1 %, женщины ‒ 8,9 %) означает, что в брак вступают из чувствадолга, сострадания.

Последниймотив, которыйнамбыхотелосьрассмотреть, ‒ бегство отродителей (7,8 % ‒ мужчины, 7,8 % ‒ женщины) ‒ является, по мнению некоторых авторов, не чем иным, как пассивным протестом противвластиродителей, неспособностьювосприниматьжизньво всейеереальнойполноте[8].

Можно также говорить о том, что мотивы вступления в брак имеют тенденцию изменяться в силу исторических событий, социально-экономической ситуации. Следование традициям и желание уйти из родительскойсемьи сейчасненастолько актуальны, какэто былораньше.

Можно рассмотреть результаты исследований,направленных на изучение мотивов вступления в брачныеотношенияипроведенных вразноевремяиразнымиучеными.

По результатам С.И. Голода (350 опрошенных обоих полов) ведущим мотивом выступает любовь, причем для женщин в большей степени, на следующем месте‒ общность интересов (почти в одинаковой степени для мужчин и женщин), на третьем месте‒ чувство одиночества (преобладает у лиц мужского пола). Материальнаяобеспеченностьиналичиежилплощадизанимаютпоследниеместаврейтинге[9.].

По данным Н.А. Камневой (180 пар, подававших заявление в ЗАГС) на первом месте стоит мотив любви и секса. Возможно, при разделении данных мотивов, которые имеют самостоятельное значение, результатыбылибыполнее[Е.В. ВолченковаКлассификацияихарактеристикамотивоввступлениявбрак // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского,2014 г. №2(34),с.31-36]. На втором‒ общностьинтересовивзглядов. Минимальноезначениезанялмотивслучайности.[10]

122

Висследовании «Студенчество Вятки: особенности ценностей и социальной активности» (831 человек) лидируетжеланиебытьслюбимымчеловеком‒45,0%, желаниепродолжениярода‒22,7%, мотив избеганияодиночества-10,3%.Напоследнемместемотивбоязниосужденияокружающих-0,9%.[11]

ВисследованииО.В.Симоновой(42 девушки:21‒изполноценныхсемей,21‒изнеполноценных) мотив любви и влюбленности также занимал первое место в одинаковой степени в обеих группах, мотив избавления от чувства одиночества, так же, как и вероятность рождения ребенка преобладал в группе девушекизнеполноценных семей[12].

Заключение. Созданиесемьи– оченьважныйшагвжизнилюбогочеловека, которыйобусловливается следующими мотивами: любовь, духовная близость, материальный расчет, психологическое соответствие

иморальныесоображения.

Следует отметить, что мотивы вступления замуж и создания семьи различны и нет определенных мотивов, которыебылибыуниверсальныдлявсех. Необходимоотметить, чтовкаждомотдельномслучае имеет место не один мотив, не одна причина, а несколько. При этом некоторые более значимы, другие ‒ менее. При этом, бесспорно, своеобразие мотивов заключения брака влияет на всю последующую супружескую жизнь и от того, на какие ценности ориентируется человек при создании семьи, будет зависетьегобудущее.

Списокиспользованнойлитературы:

1.ЭрикГ.Эриксон. Детствоиобщество. – Изд. 2-е, перераб. идоп. / Пер. сангл. ‒СПб.: Ленато, ACT, Фонд«Университетская книга», 1996. – 592 с.

2.Эрик Г.Эриксон. Идентичность: юность и кризис: Пер. с англ/Общ.ред. и предисл. Толстых А.В. -М.: Издательская группа

«Прогресс»,1996.-344с.

3.Levinson, D. J., with Levinson, J. D. (1996). Seasons of a Woman’s Life. New York, NY: Alfred A. Knopf.

4.КрайгГ., БокумД. Психологияразвития. ‒9-еизд. ‒СПб.: Питер, 2005. ‒940 с

5.Шнейдер Л.Б. Психология семейных отношений. Курс лекций. – М.: Апрель-Пресс, Изд-во ЭКСМО-Пресс, 2000. Human

development and education, by Robert J. Havinghurst. Copyright © 1953 by Longman, Inc. Печатаетсяс разрешенияLongman, Inc., New York.

6.ФайнбургЗ. И. Квопросуобэтическоймотивациибрака.‒М. Наука, 2000.‒264с.

7.ИльинЕ. П. Мотивацияимотивы. ‒СПб.: Питер, 2002 ‒512

8.Швец А. М., Могилёвкин Е. А., Каргаполова Е. Ю. Мотивация вступления в брак и ее влияние на кризис будущей семьи //Вопросыпсихологии. 2006. №2 С. 89-98.

9.Голод С.И. Стабильность семьи: социологические и демографические аспекты/ Под ред. Н.М.Романенковой. Л.: Наука, 1984.136 с

10.КамневаН.А. Мотивация вступления в брак и ее влияние на конфликтные ситуации будущей молодой семьи//

ВестникТГУ.2009.Вып.2 (70). С.271–276.

11.Бушкова-Шиклина Э.В., Митягина Е.В., Шумайлова С.В. Студенчество Вятки: особенности ценностей и социальной активности: результатысоциологическогоисследования.Киров: Изд-воВятГГУ, 2010. 99 с.

12.Симонова О.В.Исследование особенностей психологической готовности девушек к браку// ВестникМГГУ ИМ. М.А.

Шолохова,2012.№3.С.56-59

ƏСКЕРИ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРБЕЙІМДЕЛУІНІҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ТлеукеноваҒ.Қ.

(4 курс, психология) психол. ғыл. к., доцентЭ.К. Қалымбетоважетекшілігімен əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверcитеті

Бейімделудіңкөпөлшемдіқұбылысынакешендікзерттеумаңыздылығын, индивидөмірлікəрекетінің түрлі кезеңдерінде бейімделу барысында тұлғалық өзгерістер динамикасын анықтау қажеттілігін ескере отырып, бейімделу феноменін қарастырудың келесі концептуалды алғышарттарына тоқтала кетсек болады. Біріншіден, бейімделуді зерттеу, оның белсенді иеленушісі – бейімделу субьектісі тұрғысынан жүргізілуікерек. А.В. Брушлинский[1] ойынша, адамменоныңпсихикасы– бірыңғайжүйе, мұндасубьект обьективті түрде барлық психикалық процесс, қасиеттер мен күйлер, өзіндік белсенділік (əрекет, қарымқатынас жəне т.б.) түрлерінің негізі болып табылады. Субьект жəне өзара байланыс, бір-бірімен жалғасып жатыр, өйткеніолсубьектініңбөлісбессапасыболыптабылады. Екіншіден, бейімделудікешендіфеномен ретінде талдау, оның барлық өлшемдерін зерттеуден тұрады. А.А. Реан, А.Р. Кудашев, А.А. Баранов концепцияларынасəйкес, мұндайнегізгіөлшемдерретіндебейімделупроцесіменнəтижесін, өмірсүрудің жаңа жағдайларына индивидтің жаңа психикалық сапалары, ішкі өзгерістері, сыртқы белсенді бейімделу менөзіндікөзгерістіқалыптастыруүшіннегізболатынынқарастырады[2]. Ал, бейімделудіңпроцессуалды аспектісі, оның уақытша сипаттамалары, ұзақтығы, бейімделу кезеңін бөлуге негізделеді. Аталған бағыттың шеңберінде бірыңғай логикалық жəне уақыттық жалғасып, байланысқан бейімделу процесінің негізгі элементтерін анықтау жəне қарастыру жүреді. Процессуалды сипаттамалар тарихи жəне

123

эволюциялық дамумен тығыз байланысты, себебібіртіндеп бейімделу процесі тездете басталынады, түрлі бағыттылыққаиеболады, бейімделукезеңдерікүрделенеді. Бейімделудіңнəтижеліаспектісідəстүрлітүрде адаптивті процесстер табыстылығын бағалау кезінде кілттік элемент ретінде қолданылады, ‒ сондықтан нəтижелікөрсеткішбейімделуфеноменініңкөптегензаманауижіктемелерінің– қарапайымдихотомиядан (адаптация – дезадаптация) бейімделудің деңгейлік құрылымынан тұратын нақтырақ жəне көп өлшемді құрылымдық құрылысына дейінгі жіктемелердің негізі болып табылады. Нəтижелі көрсеткіш, осылайша алған феноменді бағалау тұрғысынан негізгі болып табылады. Психологиялық-акмеологиялық əдебиетті теориялық талдау, əрекеттің келесі феномендерін, функционалды күй мен бейімделудің құрылымдық компоненттері ретінде жүре алатын субьект тұлғасын бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Бірінші, белсендікомпонентмақсатқажетудіқиындататынфакторларықпалынақарсыəрекетнемесекомпенсация, яғни субьект үшін маңызды мақсаттарға жетуге бағытталған органикалық жəне функционалды шығындармен байланысты. Мұнда, жүйкелік процестердің индивидуалды-генетикалық қасиеттері, кез келген мінез-құлықтық белсенділігінің «материалды субстратының» негізі ретінде анықталатын субьектінің бейімделгіш жəне энергетикалық ресурстарын үлестіру, белсендіру жəне қайта түзу механизмдерімен ұшырасып отырады. Белсенді компонент бейімделу процесінің белсенділігін айқындап көрсетеді[3]. Екінші, когнитивтікомпонентнегізіжақсыбейімделуболуүшінқажеттіақпараттыөңдеудің тиімді тəсілдерін құрастыруға бағытталған əрекеттің когнитивті жүйелерін қайта құрастырудан тұрады. Мұнда, бұрынқабылданғанстандарттарменшектелмей, мəселенішешугешығармашылықтұрғыданқарау қабілеті, дивергентті ойлау іске қосылады. Когнитивті компонент бейімделуді қарапайым процесс ретінде емес, осы аталған процесстің күрделігі мен нұсқалығын айқындап көрсетеді. Үшінші, эмоциялық компонент бейімделу процесі тиімділігінің субьективті индикаторы болып табылатын эмоция жəне сезімдердіңдинамикасынанықтайды, оларағзаныңфункционалдыжүйелерініңжылдамреакцияберуімен қайта құрылуы қажет болатын əрекет түрлерінде, күрделі, экстремалды жағдайларда басыңқы мəнге ие болады. Төртінші, бейімделу процесіне тұрақтылық пен үздіксіздік беретін жəне субьект үшін маңызды мақсаттардыжүзегеасырубағытындабарлыққалғанкомпоненттердіңкоординациясынқамтамасызететін, мотивациялық-еріктік процестер бөліп қарастырылады. Аталған жіктемені жалпылай келе, бейімделудің күрделі жəне əр түрлі аспектілері, құбылыстары адамның сан қырлы əрекетінде көрінеді деген қорытындыға келуге болады. Онда бейімделу процесінің психофизиологиялық, когнитивті жəне субьектілі-тұлғалық (эмоциялық, мотивациялық-еріктік, құндылықтық-мəндік, мінез-құлықтық) компоненттерін бөлуге болады жəне тұлғаның өзіндік бағалауында жалпы түрде көрінетін рефлексивті компонент те қатысады. Рефлексивті компонент өз қабілеттерінің потенциалы мен олардың даму мүмкіндігіне; өзініңбұрыны, келешегіменбүгініне; өзініңтұрақтыжəнедамушысапаларына; өзəрекетінің процесіменнəтижесінеиебағалаудантұрады.

Бейімделу – сыртқы орта жағдайларына бейімделудің тікелей процесі ретінде жүретін процессуалды құбылыс екенін түсіне отырып, енді назарымызды бейімделудің динамикалық аспектісіне салайық. Сонымен қоса, əскери қызметкерлердің бейімделуге деген қабілеттілігін тек индивидтік емес, тұлғалық сапа ретінде де қарастырамыз. Б.Г. Ананьев, А.М. Богомолов, А.Г. Маклаков, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, В.И. Розов жəне т.б. тұлғалық бағыт тұрғысынан бейімделу феноменін зерттеу қажеттілігін көрсетеді. Тұлғаның түрлі сапалары əскери-кəсіби əрекеті талаптарына байланысты бейімделу барысына түрлі ықпал етуі мүмкін. Субьект деңгейінде тұлға дамуы динамикасында тұлғалық бейімделу потенциал ретінде түсінілетін жүйелік сипаттың жаңа түзілістері пайда болады [4]. Психологияда тұлға бейімділігі феноменологиясы мəселесі аз қарастырылғандықтан, нақты тұлғаның бейімделуі мүмкін болатын, оның əрекет сипатымен байланысты тұлғаның тұрақты ішкі өзгерістер шекарасын анықтайтын индивидуалды спецификасыашықсұрақболыпқалады. Жеделқызметəскериқызметкердіңфизикалықжəнепсихикалық күйіне ықпал ететін факторларға мыналар жатады: өмірдің басқа ырғағы, қатал күн тəртібі, əскери тəртіп талаптары, субординацияны ұстану, жеткілікті физикалық жəне психикалық ауыртпалықтар, арнайы əскери білімдер мен дағдыларға ие болу қажеттілігі, жаңа міндеттерді меңгеру, мінез бен тамақтану тəртібін өзгерту, белгілі бір тұрмыстық қолайсыздықтар. Сонымен қоса, қызметтің спецификалық жағдайларына, мысалы, физикалық ауырпалық, қарауылдық қызметке де бейімделу керек. Тұрақты бейімделуге жетуде маңызды рөлді бейімделген механизмдердің мобилизация жылдамдығының факторы менолардыңағзақызмететуініңтүрлідеңгейлерінеқосылуыалады. Адамбейімделуімəселесінқарастыру кезінде үш функционалды деңгейді бөліп қарастыру керек: физиологиялық, психологиялық жəне əлеуметтік, жиі осы деңгейлердің тоғысында психофизиологиялық жəне əлеуметтік-психологиялық бейімделуді қарастырады. Бейімделу процесін барлық үш деңгейде қамтамасыз ететін белгілі бір физиологиялық жəне психикалық механизмдері бар [5]. Адамның қызметтік əрекетте психикалық жəне функционалды күйін кешенді зерттеу, тұрақты мониторинг, өзгерістерді қадағалау жəне психика мен ағзаның жұмыс жасау бұзылыстарының алдын алу басқалардан гөрі артығырақ тəсіл болып табылады. Бейімделу құрылымымендинамикасыбұлжердежаңажүйелі сапаларғаиеболатынашықжүйеде(кəсіби қызметтік əрекет, кішігірім ұжымдағы қарым-қатынас, денсаулық, тұрмыстық жағдайлар жəне т.б.)

124

теңдестіру процесі ретінде түсіндіріледі. Бейімделу процесінде мыналарды ескеру қажет: 1) əрқашан кем дегенде екі обьект, екі жүйенің (адам – қоғам, адам – ықпал етуші фактор, адам – адам жəне т.б.) өзара əрекетінен тұрады; 2) бұл өзара əрекет ерекше жағдайларда – теңгерімсіздік жағдайларында, жүйелер арасында келіспеушілік жағдайларында жүзеге асады; 3) мұндай өзара əрекеттің негізгі мақсаты жүйелер арасындағы кейбір координациясы болып табылады, оның деңгейі мен сипаты жеткілікті кең шеңберде түрленуімүмкін; 4) мақсатқажету өзараəрекететушіжүйелердебелгілібірөзгерістердентұрады.

Осы тұрғыдан əскери қызмет атқару жағдайларында əскери қызметкер бейімделуі бірнеше жүйені қамтиды жəне əртүрлі деңгейлерде – ағза деңгейі, индивид, тұлға, кəсіби деңгейде болады. Бейімделу мүмкіндіктері – бұл ағза мен қоршаған орта арасындағы тепе-теңдікті сақтауға үнемі жұмсалатын функционалдық резервтердің қоры екенін атап өту маңызды. Кез-келген сəтте кейбір орташа деңгейге қатысты функционалдықресурстардың оң жəне теріс балансы бар. Функционалдық ресурстардыңорташа деңгейі, өз кезегінде, уақыт өте өзгереді. Функционалдық ресурстардың тəуліктік жəне маусымдық ауытқуларынбөлугеболады, бірақмаңыздырақжастықөзгерістерболыптабылады. Ағзажүйелеріқызмет етуінің қажетті деңгейін ұстап тұру үшін бейімделу қорларын жұмсау жүреді. Экстремалды жағдайларда ағзафункционалдыққорлардыпайдаланудыталапететінжекелегенжүйелердіңжұмысжасаудеңгейлерін өзгерту арқылы қоршаған ортаға бейімделуге мəжбүр болады. Реттеуші механизмдердің қызметіне байланысты ішкі ортаның сыртқы жағдайларына сəйкес қайта құруы жүреді. Ағзаның бейімделуді қайта құруыныңқозғаушымеханизміолүшінүйреншіктіемес, стресстікжағдайға, яғни«өзгерген», өмірсүрудің «адекватты емес» жағдайларға түсуін есептеуге болады. Мысалы, А.А. Ершов бойынша бейімделу ‒ бұл стресстің (жалпы бейімделу синдромы), ес жəне үстемдік бірлігі болып табылады. Бейімделу мен қайта түзеу адам белсенділігінің түрлері ретінде өзара шартталған. Бейімделу тепе-теңдіктісақтау заңынағанаемес, сондай-ақдаму заңдарына, күштердіүнемдеу заңдарына да бағынады .Стресстің «дененің табиғи балансын бұзатын кез-келген əсер» екенін ескере отырып, бейімделу мақсаты ‒ «қызметтің оңтайлы тиімділігіне қол жеткізу, ағзаның, адамның дамуын қамтамасыз ету жəне кем дегенде олардың тіршілік етуін сақтау, олардың тұтастығымен жұмыс жасауы» жəне бейімделуқоры‒ақпарат, энергияжəнеметаболикалықресурстар, олардыңшығыныүнемітолықтырумен бірге жүреді. Стресс пен бейімделу – бұл өзара байланысты психологиялық жəне психофизиологиялық феномендер. Бейімделугестрессғанаемес, соныменқатарқарқыныбойыншажоғарыжəнеуақытбойынша ұзақ, жағдайдың адекватсыздығын, қиын ситуацияларды тудыратын, бейімделуші мінез-құлық қалыптасуына кедергі жасайтын, мінез-құлықтық интеграция бұзылысына мен адам психикасының ұйымдасуыныңжоғалуынаалыпкелетінмазасыздықтаəсерететінінатапөткенжөн. Мазасыздықкөбінесе психикалықкүйменмінез-құлықтыңөзгерунегізіндежатыр, Ф.Б. Березиншартталғанпсихикалықретінде психикалық бейімделу процесінің мəнді элементінен тұратын "мазасыз ретті" анықтады: 1) ішкі қысым сезімі айқын қауіпті мəнге ие емес; рухани қолайсыздық тудыра отырып, оның жақындауының сигналы ретінде ғана қызмет етеді; 2) гиперостезия реакциялары мазасыздық өршіп, бұрын бейтарап стимулдар теріс сипатқа ие болғанын, тітіркендіргіш жоғарылағанын білдіреді; 3) мазасыздық қарастырылатын реттің орталық элементі болып табылады, белгісіз қауіп сезімімен сипатталады. Тəнерекшелігі: қауіптіңсипатынанықтаудың, оныңпайдаболууақытынболжаудыңмүмкін еместігі. Жиіадекваттыемеслогикалықөңдеужүреді, оныңнəтижесіндеақпаратжеткіліксіздігінендұрыс емес қорытынды жасалады; 4) қорқыныш белгілі бір объектіге нақтыланған мазасыздық ретінде сипатталады. Алайдамазасыздықбайланысатынобьектілероныңсебебіболмауымүмкін, бірақсубьектіде мазасыздықтыаталғанобьектілерменнемесеоларғабағытталғанбелгілібіріс-əрекеттерменжоюғаболады дегенойқалыптасады; 5) Кележатқанапаттанқашаалмаусезімікелесідейкөрінеді: мазасыздықтыңөспелі интенсивтілігі субьектті келе жатқан оқиғаның алдын алу мүмкін еместігі туралы ойға алып келеді; 6) Мазасыз-қорқыныштыққозумазасыздықпентуындағанұйымдасудыңбұзылуыжоғарғыдеңгейгежететіні, жəнемақсатқабағыттталғанəрекетмүмкіндігіжойылатынынбілдіреді. Бұлқарастырылыпотырғанмəселе шеңберінденейродинамикаларерекшелігіəскериқызметкерлертұлғасыныңкəсібимаңыздысапаларының қалыптастыруына мəнді ықпал ету фактісі өте маңызды болып табылады. Жүйке процестерінің əлсіздігі жоғарғымазасыздық, эмоциялықтұрақсыздық, əрекеттетөменбелсенділіктіжəнет.б. тудыратыныбелгілі. Кəсіби өзіндік бағалауды қалыптастыру секілді маңызды əрекет үшін нейродинамика сипаттамаларына байланысты: жүйкепроцестерініңəлсіздігіүрдісібарадамдарадекваттыжүйкежүйесікүшініңөтежоғары көрсеткіштері ие адамдарда икемді емес, адекватты емес жоғары өзіндік бағалауды қалыптастыру ықтималдылығы жоғары. Бейімделу механизмдері мен жүйелеріндегі функционалдық кемшіліктер көбінесе жүйке жүйесінің биологиялық əлсіздігі мен сирек түрде тұлғаның бұрынғы əлеуметтік қалыптасуындағы кемшіліктерге (отбасынан тыс тəрбиелеу, бір ата-анасының жоқтығы, қараусыздығы, педагогикалық қараусыздығы) ие болады. Көптеген авторлар пікірінше, жоғары тəуекелділік пен жиі туындайтын мəселелік ситуацияларға ие əрекеттің экстремалды түрлерінде көбірек кəсіби жарамдылыққа күшті жүйке жүйелі адамдар ие болады . Осылайша, экстра-интроверсия қасиетін ең алдымен əрекеттің топтық түрлерін емес қарым-қатынас, адамдармен жұмыс, жекелей алғанда ‒ əскери-кəсіби əрекетпен

125

байланысты кəсіп үшін кəсіби маңызды. Бұл сапа индивидуалды жұмыс үшін де маңызды. Интроверсия тыныштыштықтамиқыртысыныңбелсендірудіңжоғарыдеңгейіменбайланыстыдепсаналады, сондықтан интроверттер шамадан тыс сыртқы стимуляциядан аулақ болуға мүмкіндік беретін əрекетті ұнатады. Жүйке жүйесінің қасиеттері шындығында əскери қызметкерлердің бейімделу процестерінде үлкен рөл атқарады. Əскериқызметжағдайыныңпсихогенді əсерінанықтай келе, аталған жағдайларға дезадаптация нейро-психикалық тұрақсыздықта көрінеді. Əскери қызметкерлердің психологиялық бейімделу мүмкіндіктері тұлғаның психикалық тұрақтылық деңгейімен тығыз байланысты, ол жоғары психикалық қысымталапететінкүрделіситуацияларғақатыстызерттеледі. Психикалықтұрақтытұлғаларқиындықпен кездескен кезде оларды жеңу жолын іздейді, оларда өзіндік реттелу арқасында теріс эмоциялар күші төмендейді, ағзаның əрекет етуші жүйелерінің жұмыс істеуі жақсарады жəне қозу деңгейі оңтайландырылады. Психикалық тұрақсыз тұлға үшін кездейсоқ шығу жолын іздеу, саналаған қиындықтардыңшиеленісуі, негативтіэмоцияларкүшініңөсуі; ағзажүйесіқызмететуініңнашарлауытəн, қиын ситуацияда əлеуметтік мотивация төмендейді (немесе қорғанушы реакция жүреді). Психикалық тұрақсыз адамдар өзіндік ретелудің төмен деңгейін көрсетеді жəне өз əрекетін бақылауға қабілетті емес. В.И. Лебедев ұсынған тұлғаның экстремалды жағдайларға бейімделу концепциясы бойынша, бейімделу «бұл ортаның қойған шарттарына тұлғаның адекватты мінез-құлқын, оның қоршаған ортамен эффективті өзараəрекетіменжүйкелік-психикалыққысымсызтабыстыəрекеттіанықтайтынқарым-қатынастаржүйесі, психикалық əрекет деңгейі» [5]. Əскерде қызмет жағдайларына бейімделу қысымның физиологиялық қолайлы тəсілдер арқылы əрекетке қабілеттілік, қоршаған ортаға зиян келтіретін факторлардың əсеріне төтеп беруге қабілеттілігі ретінде анықталады [4]. Бейімделу табыстылығының сөзсіз көрсеткіші, ең алдымен, əрекеттің негізгі тапсырмаларын орындау мүмкіндігіне жету жəне оның жоғары өнімділігі, жалпы қанағаттану, өмірден лəззат алу қабілеті мен психикалық тепе-теңдік болып табылады. Бейімделу тиімділігі Р.М. Баевский пікірінше, энергетикалық жəне ақпараттық шығындармен анықталатын, оның психофизиологиялықжəнеəлеуметтік-психологиялыққұнынескереотырыпбағаланады.

Бейімделупроцесініңбағасынемесеқұныретіндеəдеттеадамныңбейімделу əрекетінқамтамасызету үшін қажет реттеуші жүйелер қысымының деңгейі түсініледі. Барлық жас адамдар əскерде ұзақ болуға, ерекше жағдайлардағы əрекетке – ата-ана үйінен жыраққа кетуге, əскери орта талаптарымен тұлғааралық қарым-қатынастардың спецификалық ахуалына төзуге қабілетті емес. Армиялық ортаның оған кіретін тұлғаға қоятын негізгі талаптарының бірі – бұл тұлғаның ұжым мақсаттарына ортақ əрекет шеңберінде бағыну қабілеттілігі мен даярлығы. Сондықтан, əскери қызметкерлер əрекеттің ерекше жағдайларын əскериқызметжағдайларындабейімделеалмауғаапаратынкүрделіситуациялардыжеңугетартатынмінезқұлықтыңтиімдістратегияларыменұсынылғанпсихологиялықсипаттамаларжиынтығыретіндеқабылдау керек. Əскери қызметкерлер əскери тапсырмаларды орындау кезінде үлкен физикалық жəне əсіресе психикалық жүктемемен ұшырасады. Бұл жағдайда жүйкелік, психикалық энергияны тез жұмсау мүмкін, ол əскери қызметкердің зейіні мен жұмысқа қабілеттілігінің төмендеуіне алып келеді. Бұл жағдайларда күресу қабілеттілігін сақтау, ұзақ психикалық жүктеме мен қысымды көтеру үшін үлкен жүйкелікпсихикалықтөзімділіккеиеболукерек. Адамəрекетініңерекшежағдайларынабейімделуі, көбіндеондағы жоғарғы адаптивті психофизиологиялық деңгейлермен анықталады жəне қандай да бір бейімделу стратегияларынқолдану көпмөлшердеадамныңпсихикалықпішінерекшеліктеріменшартталады.

Қорытындылай келгенде, əскери қызметкерлердің əскери-кəсіби əрекетінің тиімділігі, көбінде олардың өмір əрекетінің жағдайларына бейімделуінің табыстылығымен анықталады. Əскери қызметкерлердің бейімделуін нақты бағалау жəне өзгерістерді болжау үшін өзіндік бағалау деңгейі мен бақылау локусы деңгейінескергенжөн.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.Брушлинский, А.В. Проблемасубъектавпсихологическойнауке/ А.В. Брушлинский// Психологическийжурнал. – 1993. –

Т. 14. – №6. – С. 3 – 15.

2.Баевский, Р.М. Оценка адаптационных возможностей организма и риска развития заболеваний / Р.М. Баевский, А.П. Берсенева. – М., 1997

3.Забегалина, С.В. Психолого-акмеологические основы прогнозирования адаптации студентов и курсантов вузов / С.В. Забегалина. – Ульяновск, 2010

4.Березин, Ф.Б. Психическаяипсихофизиологическаяадаптациячеловека/ Ф.Б. Березин. – Л., 1988.

5.Ершов, А.А. Взглядпсихологанаактивностьчеловека/ А.А. Ершов. – М., 1991.

126

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙАСПЕКТПОЛИТИЧЕСКОГОПОВЕДЕНИЯ

ТурысбекМ.К.

(4 курс,психология) ПодруководствомСейтнураЖ. С. КазНУим. Аль-Фараби. Алматы Адресэлектроннойпочты(E-mail): marlen.894546@gmail.com

В рамках психологической науки проведено множество исследований, посвященных различным аспектам политического поведения, но они не учитывают изменение политического поведения человека подвлияниемтранзитногопериода. Вотличиеотдругихнаукополитикеполитическаяпсихологияизучает преждевсеголюдей, исполняющихразличныеполитическиероли. Самтермин"политическоеповедение" трактуется совершенно по-разному в зависимости от взглядов на предмет исследования. Интерес к этому феномену пришел из психологии бихевиоризма, специализирующегося на изучении "наблюдаемого поведения", тоестьтолькотехпроявленийполитики, которыеможнорегистрироватьсостороны, исключая политическиевзгляды, убежденияипрочиесубъективныекомпонентыдействийчеловекавполеполитики. Политическиебихевиористыпредложилиситуационныйподход(Д. Истон), теориюполитическогообмена (П. Блау), теорию конфликта (Г. Экстайн) и др. Поиск причин объясняющих содержание политического поведениянеобходитсябезисследованийпсихологическойнауки. Современныетрактовкиполитического поведения базируются на самых разных методологических основаниях, но все они так или иначе вводят в

схему «стимул – реакция» на промежуточные факторы, некое среднее звено, которым может быть установка, мотив, убеждение или ценность, принадлежащая либо отдельному индивиду, либо группе. Это означает, что никакую форму политического поведения нельзя напрямую объяснить только как результат воздействияполитическихстимулов. Отечественныепсихологи, неотказываясьоткатегории"поведение", предпочитают говоритьо"деятельности".

Надо учитывать тот факт, что постсоветском пространстве политические психологи используют термин "политическая деятельность" для описания соответствующих форм политического поведения. Казахстанские исследователи также не отказываясь от категории "поведение", предпочитают говорить о "деятельности". Но при этом, в отличие от бихевиористских подходов, человек рассматривается, вопервых, и как объект, и как субъект политических отношений. Во-вторых, деятельность в политике не сводится только к ее внешним проявлениям. Независимо от того, каким термином пользуются психологи, ониразличаюттриформыпроявлениячеловеческойактивности: инстинкты, навыкииразумныедействия. Эта психологическая классификация форм деятельности полезна и в описании политики. Трансформация казахстанского общества обусловила повышенный интерес психологов к проблемам политической активности субъектов политических отношений. Рассмотрим подробнее влияние различных факторов на политическоеповедениечеловека.

Пoлитикa – явлeниe, кoтopoe нeвoзмoжнo игнopиpoвaть. Вce мы тoй или инoй мepe зaвиcим oт нee, и кaк гoвopил Уинcтoн Чepчилль, тo чтo вы нe интepecуeтecь пoлитикoй eщe нe знaчит, чтo пoлитикa нe интepecуeтcя вaми. Пoлитичecкaя пcиxoлoгия зaнимaeт ocoбoe мecтo cpeди пcиxoлoгичecкиx и пoлитичecкиx нaук, пpeдcтaвляя coбoй cинтeз этиx двуx диcциплин. Пocлeдняя чeтвepть вeкa oкaзaлacь вecьмa буpнoйнa coбытиядлякaзaxcкoгo нapoдa. Мыпepeжилибoльшиe измeнeния, oкaзaлиcьвoвлeчeны в мacштaбныe coбытия. Эпoxa нeзaвиcимoгo Кaзaxcтaнa нaчинaeтcя c pacпaдa Coвeтcкoгo Coюзa и c coпутcтвoвaвшeгo eму экoнoмичecкoгo кpизиca. Дeвянocтыe cтaли бoльшим пoтpяceниeм для вceгo пocтcoвeтcкoгo пpocтpaнcтвa иocтaвили cвoйcлeдвпcиxoлoгиимногихнapoдoв.

Иcтopияпoкaзывaeт, чтo пoлитичecкaяoбcтaнoвкa пpямo влияeтнa пcиxoлoгичecкийcклaд нapoдoви мacc. Мoжнo пpeдпoлoжить, чтo вce нapoдыoкaзaвшиecяпoдвлacтью coвeтcкoгo peжимa икoтopыe были вoвлeчeнывoбщee coвeтcкoe дeлo имeютиoбщиe xapaктepныe пcиxoлoгичecкиe чepты, oбoбщeннaяидeя кoтopыхвпoлнoймepe пpoявилиcьвпoнятии«coвeтcкoгo чeлoвeкa».

Мoжнo пpeдпoлoжить, чтo пoкoлeниe poдившeecя и фopмиpoвaвшeecя пocлe paзвaлa Coюзa и нe видeвшee тягoт и лишeний кpизиca дeвянocтыx, нe видeвшee coвeтcкий peжим и нe иcпытaвшee влияния кoммуниcтичecкoгo peжимa имeeт oтличныe пcиxoлoгичecкиe чepты oт людeй пpeдыдущиx пoкoлeний. Этиoтличитeльныe пcиxoлoгичecкиe чepтынe мoгутнe пoвлиятьнa пoлитичecкoe миpoвoззpeниe, a знaчит инa пoлитичecкoe пoвeдeниe мoлoдыx гpaждaн.

Гpaждaнe эпoxи нeзaвиcимocти тoлькo нeдaвнo нaчaли вcтупaть вo взpocлую жизнь и нe тaк дaвнo пoлучилиизбиpaтeльныe пpaвa. Иccлeдoвaниe иx пoлитичeccкoгo миpoвoззpeнияипpoгнoзпoлитичecкoгo пoвeдeния являeтcя вaжнoй пpoблeмoй для нaшeй мoлoдoй Pecпублики. Схожие работы были проведены ввконцепрошлогостолетия, но внашевремятакихисследований крайнемало. Внашейработезаложена цельустранитьэтотвакуум.

127

Мoлoдыe гpaждaнe Кaзaxcтaнa нe видeли лишeний 90-x, нo у ниx cвoи фaктopы пoвлиявшиe нa пcиxoлoгичecкoe cтaнoвлeниe. Пepexoд в нoвoe тыcячeлeтиe oзнaмeнoвaлocь мaccoй глoбaльныx измeнeниймиpoвoгo мacштaбa.

Втopoe тыcячeлeтиe нaчaлocь c pядa мacштaбныx тeppopиcтичecкиx aтaк в cтpaнax Зaпaда и пocлeдoвaвшeй глoбaльнoй «вoйны c тeppopизмoм». Coвpeмeннaя мoлoдeжь выpocлa cлышa пocтoянныe нoвocтныe cвoдки o бecкoнeчнoй вoйнe нa Ближнeм Вocтoкe, кoтopaя пpoдoлжaeтcя и пo ceй дeнь. Этo кoнeчнo жe нe мoглo нe пoвлиятьнa миpoвocпpиятиe фopмиpующeйcяличнocти. Ближнeвocтoчныйкpизиc вo мнoгoм кacaeтcя и Cpeднeй Aзии и Кaзaxcтaнa, тaк кaк этo гpaничaщиe peгиoны, к тoму жe нac oбъeдиняeт peлигиoзнaя oбщнocть c нapoдaми Ближнeгo Вocтoкa. Вoйны ближнeвocтoчнoгo peгиoнa пo paзнoму интepпpeтиpуютcя paзными пoлитичecкими cилaми, чтo oпpeдeлeнным oбpaзoм влияeт нa умы нaшиx гpaждaн. Для oдниx этo cвящeннaя вoйнa нa cвoeй зeмлe пpoтив aгpeccии cтpaн Зaпaдa, чтo мoжeт пpoбуждaть у нeктopoй чacти нaшeй мoлoдeжи paдикaльныe идeи, чувcтвo нecпpaвeдливocти, для дpугиx этo cпpaвeдливaя интepвeнция цивилизoвaнныx зaпaдныx дepжaв в «нeцивилизoвaнныe» общества пopaжeнныe иcлaмcкимрадикализмом. Этa пpoтивocтoяниe нeocязaeмo paздeляeтнaшe oбщecтвo иcoздaeт зaпpoc нa cпpaвeдливocтьу мoлoдeжи.

Кaзaxcтaнc пoлучeниянeзaвиcимocтинeoднoкpaтнo былвoвлeчeнвpaзныe пoлитичecкиe cooбщecтвa и интeгpaциoнныe пpoцeccы. Ecли нa нaчaлo нулeвыx этo были интeгpaциoнныe пpoцeccы в paмкax Eвpaзийcкoгo Coюзa, тo нынeшний вeктop пoмeнялcя в cтopoну тюpкcкoгo культуpнoгo cближeния и цeнтpaльнoaзиaтcкoй интeгpaции. Диплoмaтичecкaя энepгия и мacтepcтвo Кaзaxcтaнa пo пpaву oцeнeнo мнoгимиcтpaнaмиимeждунapoднымиopгaнизaциями.

Нe мeнee paдикaльныe измeнeнияпoвлиявшиe нa oбщecтвo, ocoбeннo нa мoлoдуюee чacтьпpoизoшли

вcфepe тexнoлoгий. Тexнoлoгичecкoe paзвитиe cтpeмитeльнo пpeoбpaжaeтнaшмиp инaшиумы. Paзвитиe интepнeтa, пepcoнaльныx кoмпьютepoв и мoбильныx уcтpoйcтв paдикaльнo измeнили чeлoвeчecкoe oбщecтвo. Paзвитиe инфopмaциoнныx тexнoлoгий дaлo нaчaлo бecпpeцeдeнтнoму тoлчку к paзвитию. Coциaльныe взaимoдeйcтвия cтaли cвepxбыcтpыми, peaктивными. Вce этo нaклaдывaeт oтпeчaтoк нa coзнaниe людeйииx мышлeниe.

Пpoиcxoдящиe coбытия вce oчeвиднee выявляют нapacтaющую вaжнocть иccлeдoвaния и aнaлизa пpoиcxoдящиx пoлитичecкиx coбытий и oбщecтвa c пcиxoлoгичecкoй тoчки зpeния. Пoлитичecкaя пcиxoлoгиявКaзaxcтaнe зacлуживaeтбытьвцeнтpe oбщecтвeннoгo инaучнoгo внимaния.

КaкcчитaeтГ.Н. Иpeнoв, cтapшийнaучныйcoтpудникПaвлoдapcкoгo гocудapcтвeннoгo унивepcитeтa, Кaзaxcтaн ocтpo нуждaeтcя в нaучнoм paccмoтpeнии пoлитичecкиx пpoцeccoв внутpи нaшeгo oбщecтвa. Пcиxoлoгичecкий acпeкт являeтcя oдним из вaжнeйшиx пpи paccмoтpeнии oбщecтвeнныx явлeний, пoлитикиипoлитичecкoгo пoвeдeнияc нaучнoйтoчкизpeния.

Г. Н. Иpeнoвпишeт, чтo paзвивaяcьвoтужe бoлee дecятилeтпo нeзaвиcимoмупути, Кaзaxcтaнвce eщe иcпытывaeт дeфицит нaучныx идeй пo cтaбилизaции пoлитичecкoй cитуaции, явлeний и пpoцeccoв и кoнcoлидaции oбщecтвa, чтo и aктуaлизиpуeт нeoбxoдимocть пpoдoлжeния вcecтopoннeй мeтoдoлoгичecкoй paзpaбoтки идeoлoгии, в чacтнocти пoлитичecкoй идeoлoгии, ee кoнкpeтнoe пpoявлeниe в пoлитичecкoй жизни oбщecтвa вo вceм ee мнoгooбpaзии в coзнaнии, пoвeдeнии индивидoв, coциaльныx и этничecкиx гpупп.

Пpи иccлeдoвaнии пoлитичecкoгo пoвeдeния вaжнo oтличaть этo пoнятиe oт пoлитичecкoй дeятeльнocти. Пoнятия «пoлитичecкaя дeятeльнocть» и «пoлитичecкoe пoвeдeниe» выpaжaют aктивнocть индивидoвигpуппвcфepe пoлитичecкиx oтнoшeний. Пoдпoлитичecкимпoвeдeниeмoбычнo пoнимaютcя paзличныe фopмывзaимoдeйcтвиялюдeйc пoлитичecкoйcфepoй, учacтиe впoлитичecкoйжизниoбщecтвa, a пoлитичecкaя дeятeльнocть тpaктуeтcя кaк вид aктивнocти в cфepe влacтныx oтнoшeний, вызвaнный cтpeмлeниeм coxpaнить или измeнить coциaльнoe бытиe. Пo мнeнию Д. П. Зepкинa, в пoлитичecкoм пoвeдeнии пpoявляютcя пpeждe вceгo cубъeктивнo-oбъeктивныe oтнoшeния, этo выpaжeниe cocтoяния caмoгo cубъeктa в пpoцecce дeйcтвия. Тoгдa кaк в пoлитичecкoй дeятeльнocти нa пepвoм плaнe cубъeктивнo-oбъeктивныe oтнoшeният. e. oтнoшeния, oбуcлoвлeнныe видoмдeятeльнocти.

В. A. Мeльник пишeт, чтo пoлитичecкaя дeятeльнocть oxвaтывaeт любую пoлитичecкую aктивнocть, пpoявляющуюcявcфepe пoлитики‒ocoзнaннуюинeocoзнaнную, opгaнизoвaннуюиcпoнтaнную, пpиэтoм дoбaвляeт, чтo нeтпpeпятcтвийдлятoгo, чтoбыпoльзoвaтьcяпoнятиeм«пoлитичecкoe пoвeдeниe» кoтopoe oтpaжaeт явлeния cвязaнныe c peaгиpoвaниeм cубъeктoв пoлитик нa пpeдъявляeмыe внeшнeй cpeдoй cтимулы и тpeбoвaниe. Тo ecть, пoлитичecкoe пoвeдeниe oxвaтывaeт вce пpoявлeния чeлoвeчecкoй aктивнocти в cфepe пoлитики. Индивиды или coциaльныe oбщнocти вceгдa кaким-тo oбpaзoм вeдут ceбя, oднaкo нe вceгдa oнипpиэтoмдeйcтвуют.

Л.C. Caниcтeбaн paзгpaничивaeт эти тepмины нeмнoгo инaчe: «Тepмин "пoлитичecкoe учacтиe" иcпoльзуeтcядляoпиcaнияpaциoнaльныx, ocoзнaнныx фopмпoлитичecкoгo пoвeдeния. Пoдпoлитичecким учacтиeмпoнимaeтcяучacтиe гpaждaнвфopмиpoвaнииopгaнoввлacти, впpизнaниилeгитимнocтивлacти,

вфopмиpoвaниипpoвoдимoйпpaвящeйгpуппoйпoлитикиивкoнтpoлe зa ee ocущecтвлeниeм».

128

Д.В. Oльшaнcкий в cвoeй paбoтe «Ocнoвы пoлитичecкoй пcиxoлoгии» пpeдлaгaeт oпpeдeлeниe этиx тepминoв: «Пoд пoлитичecким учacтиeм пoнимaeтcя нeoтъeмлeмoe cвoйcтвo пoлитичecкoй или инoй упpaвляющeй(илиcaмoупpaвляeмoй) дeятeльнocтилюдeй, кoтopoe cлужитoднимизcpeдcтввыpaжeнияи дocтижeнияиx интepecoв. Пoлитичecкимучacтиe cтaнoвитcятoгдa, кoгдa индивидилигpуппa вoвлeкaютcя вo влacтныe пoлитичecкиe oтнoшeния, впpoцecc пpинятияpeшeнийиупpaвлeния, нocящиx пoлитичecкий xapaктep. Cвoбoднoe, дoбpoвoльнoe учacтиe гpaждaн в пoлитикe являeтcя oдним из вaжнeйшиx индикaтopoвкaчecтвeнныx ocoбeннocтeйпoлитичecкиx cиcтeм, cтeпeнииx дeмoкpaтизмa».

Тaкимoбpaзoм, внашейработемыoпpeдeляeминтepecующийнac тepмин«пoлитичecкoe пoвeдeниe» кaкуcpeднeннoe знaчeниe вышeпpeдлoжeнныx oпpeдeлeний: «Пoлитичecкoe пoвeдeниe ‒этo coвoкупнocть peaкций пoлитичecкиx cубъeктoв нa пoлитичecкую cиcтeму c цeлью oкaзaния влияния нa пoлитичecкиe пpoцeccывпoльзу oпpeдeлeннoйгpуппылюдeй».

Eщe oдним вaжным вoпpocoм в иccлeдoвaнии пoлитичecкoгo пoвeдeния c пcиxoлoгичecкoй тoчки зpeния являeтcя paзгpaничeнe нaучнo-иccлeдoвaтeльcкиx гpaниц мeжду пoлитичecкoй пcиxoлoгиeй и пoлитoлoгиeй. Пoлитичecкaя пcиxoлoгия ‒ мeждиcциплинapнaя нaукa нa cтыкe пcиxoлoгии, пoлитoлoгии и coциoлoгии. Ocнoвнaя зaдaчa пoлитичecкoй пcиxoлoгии − изучeниe зaкoнoмepнocтeй пoлитичecкoгo пoвeдeния и coзнaния. Пpeдмeтoм изучeния пoлитичecкoй пcиxoлoгии являютcя пcиxoлoгичecкиe кoмпoнeнты пoлитичecкoгo пoвeдeния чeлoвeкa, кacaющeecя пpoблeм пoлитики, иccлeдoвaниe кoтopыx пoзвoляeт пpимeнить пcиxoлoгичecкoe знaниe к oбъяcнeнию пoлитики. Пoлитичecкaя пcиxoлoгия opиeнтиpoвaнa пpeимущecтвeннo нa иccлeдoвaниe индивидуaльнoгo пoвeдeния.

Пoлитoлoгияжe являeтcянaукoйo пoлитикe, o зaкoнoмepнocтяx вoзникнoвeнияпoлитичecкиx явлeний (инcтитутoв, oтнoшeний, пpoцeccoв), o cпocoбax и фopмax иx функциoниpoвaния и paзвития, o мeтoдax упpaвлeния пoлитичecкими пpoцeccaми, o пoлитичecкoм coзнaнии, культуpe и т. д. Пoлитoлoгия изучaeт пoлитичecкoe пoвeдeниe кaк coциaльнoe явлeниe, кaк фeнoмeн бoльшиx мacc. Пoлитoлoгия, в oтличии oт пoлитичecкoй пcиxoлoгии нe aкцeнтиpуeт внимaние нa индивидуaльныx пepeживaнияx пoлитичecкиx cубъeктoв, нe учитывaeтличнocтныe чepтыипcиxoлoгичecкиe мoтивы.

Aнaлиз мoтивaции пoлитичecкoгo пoвeдeния ocнoвaн нa фундaмeнтaльныx зaкoнoмepнocтяx, изучeнныx пcиxoлoгичecкoй нaукoй. Oнa пpeдcтaвляeт coбoй cинтeз cфopмиpoвaннoгo coзнaния, выpaбoтaннoгo мeнтaлитeтa иoбуcлoвлeннoгo имипoлитичecкoгo пoвeдeния. «Мoтивaция пoлитичecкoгo пoвeдeния» этo вo мнoгoм пoлитикo-пcиxoлoгичecкий тepмин. Тaким oбpaзoм, зучeниe мoтивaции пoлитичecкoгo пoвeдeниябeзучeтa пcиxoлoгичecкoйнaукинeкoppeктнo.

Списокиспользованнойлитературы

1.ШестопалЕ.Б. Политическаяпсихология: учебникдлявузов. М: ИНФРА-М, 2002.

2.МельникВ.А. Политология: учебник. Минск: Выш. шк., 2002.

3.ОльшанскийД.В. Основыполитическойпсихологии: учебноепособие. Екатеринбург: Деловаякнига, 2001.

4.ЛабковскаяЕ.Б. Психологическиедетерминантыповеденияизбирателей. Дис. . канд. пс. наук: / СПбГУ. СПб

5.СанистебанЛ. С. Основыполитическойнауки/ пер. сисп. В.Л. Заболотного. М.: МПВладан, 1992.

6.ГаджиевК.С. Введениевполитическуюфилософию: учеб. пособие. М.: Логос

КОМПАНИЯТИІМДІЛІГІЖƏНЕТРЕНИНГТІҢ АЛАТЫНОРНЫ

ТуғамбекМөлдір

(4 курс, психологиябөлімі) PhD докторы, доцентм.а.ЖолдасоваМ.К. жетекшілігімен əл-ФарабиатындағыҚазҰУ

Қазіргітаңдабизнестебəсекелестіктартыснегізіжəнебəсекелескетүсеалатындайнарықтықстратегия құрай алу дағдыларымен, адамдарды басқара алу дағдыларымен, клиенттермен бизнес серіктестер арасындағыдұрысқарым-қатынасқұраалуыментығызбайланыстыболыпкеледі.

Тиімді əдістердің бірі ретінде біз тренингтер деп айта аламыз. Тренинг ‒ бұл өзгерістерді əдейі қалыптастыратын əдіс. Тəжірибені модельдеу арқылы оқытылуға арналған дағдыларды меңгеруге бағытталған, оқытудың белсенді формасы. Метафора жүзінде айтар болсақ, бұл ересектердің өмірде жəне бизнестежеңуүшінойнайтынойындары.

Кез келген тренингтің мəні ретінде қызметкерлердің біліктілігінің негізгі үш компонентін өзгерту болыптабылады: білімдері– дағдылары– қарым-қатынастары. Тренингтісатыпалаотырып, компанияосы үшпараметрлердіңөзгертілуінеиеболады. Осығасəйкес, тренингтердіңүштүрібөлінеді, олармақсатына, əсер етуобъектісінеқарайажыратылады. Жағдайғақарайтренингтердіңдерөліажыратылыпотырады.

129

Тренингкомпанияқызметкерлерініңқұзыреттілігіндамытуарқылы, компаниятиімділігінарттыратын механизм болып табылады. Компаниялардың тренингтерді тапсырыс берудегі негізгі мəселесінің 80% құзыреттілік болып есептелінеді. Олардың ішіне мыналар кіреді: қызметкерердің біліктілігін арттыруға деген қажеттілік; қызметкерлер мен қызметтік баптарының сəйкестігінің болмауы; қызметкерлердің мотивациялық мəселелері; компанияға корпоративті мəдениеттің енгізуіне қажеттілігі; сонымен қатар, нарықтағы жағдайға байланысты компаниядағы жаңа стратегияларға сай жаңа құзыреттіліктердің талап етілуі.

Құзыреттіліктің құрылымы дағдылардың екі түрін бөліп көрсетеді. Hard skills («хард скилз») – технологиялары нысандандырылған аймақтағы дағдылар: қаржы, аудит, логистика, маркетинг жəне тағы басқа. Сондықтанда олар «қатал дағдылар» (ағылшын тілінен аударғанда) деп аталады, себебі белгілі жұмыс орындарында қызметкерлердің тиімді жұмысына қажетті. Дəл осы дағдылар лауазымдық нұсқаулықта талап етіледі. Олар сол жұмыс орнына тағайындалған қызметтердің ішіндегі міндеттер жиынтығынан туындайды. Тəуелсіз Soft skills («софт скилз») дағдыларына қарағанда, оларды тренермен қарым–қатынасқа түспей, мысалы, қашықтықтан білім беретін технологияардың көмегімен дамытуға болады. Soft skills – Hard skills дағдыларына қарағанда аса қатты нысандандырылмаған: тұлғааралық қатынастар, сату, презентациялар, жұрт алдында сөз сөйлеу дəстүрі психологиядағы қарым-қатынасқа жататындағдылардыжатқызамыз.

Қазіргі таңда компаниялар қызметкерлерді оқыту процесіне «саналы» түрде қарайтын болған. Оқыту көбінежүйелісипаттаболады: бірреттікбағдарламалыоқыту, қызметкерлердіңбелгілібіртобыноқытудан (мысалы, фронтофис), компаниядағы барық қызметкерлерді оқытуға дейінгі бағдарламалар. Сонымен қатар, оқытубағдарламаларыныңəрқадамыжүйеленіп, келесікөрсетілгенкезеңдердіңдайындығынталап етеді: оқытуға деген қажеттілікті диагностикалау, ассесмент орталығы, тренингтің тиімділігін бағалау, оқытукезіндеқаыптасқандағдалырдықолданумониторингі.

Қажеттілікті бағалау – бұл ересектерді оқытуда қарапайым мектепте білім алудан ажырататын сипаттыңбіртүріболыптабылады. Егермектептеоқушыларнақтыбірғылымсаласынанжетістіккежетуде бəрі бір бағдарламамен білім алатын болса, ал мекемедегі оқыту жұмысына сынды болады, мұндай жағдайдаресурстаразжұмсалыпбелгіленгеннысандарыдəлдəлденеді.

Сəтті оқытудың маңызды шарты болып тренингтің бағдарламасының сауатты құрылуы болып табылады. Мұнда бағдарламаның басқа адамдар мен олардың тəжірибесі туралы емес, қатысушылар жайлы болғаны маңызды. Тренингтегі қарама-қайшылықтардың бірі ретінде «негізі кім?» деген сұраққа жауапберуболыптабылады. Біріншікезектекімніңқызығушылығынатренингтіңбағдарламасыбағытталу қажет: тренингті төлейтін басшыға ма? əлде сол тренингке қатысатын қызыметкерлерге ме? Тренингтің келісім-шартында үш жақты көрсетеді: басшы, тренер жəне қатысушылар. Əр жақтың өзінің қызығушылықтары болады, ал тренингтің алаңы бəрін сəтті біріктіру болып табылады. Тəжірибе жүзінде тиімді шешім: дағдылар тілінде тренингтің мақсаты мен міндеттерін қалыптастырып, қолдана алатын жағдайдың сипатын мысал ретінде келтіру. Сол кезде басшыға қандай жағдайды шешетіндігі жəне қалай шешілетінітүсініктіболады, қызметкерүшінтіптібəріайқындалыпжұмысжасау оңайырақболады.

«Тренингтік процесте тренер кім жəне қайда?» деген сұраққа жауап бергенде, тренерлік рөлдер репертуары көп екендігін есте сақтауымыз керек. Фасилитатор, сарапшы, нұсқаушы, коуч – осылардың арасындағы олардың кейбіреулері ғана. Бұл келтірілген рөлдер тренердің оқытылудың сəтті болуы үшін таңдалатын əртүрлі позициялар болып есептелінеді. Қазіргі таңда брэндинг жəне корпоративті мəдениет жайлы тренингтердің үлкен тобы бар – бұл қарым–қатынас тренингтері, олар дағдылармен тікелей

130