47
.pdfкокандцев с позиций, занятых ими 8 июня за речкою Карачиком, 9-го в садах, окружающих город в растоянии от 200 до 300 сажень от него» – делінген. Мұндағы «сажень» деп отырғанымыз 2,13 м тең өлшем яғни, қала қорғанынан «200 сажень» (426 м), «300 сажень» (639 м) қашықтықтан басталатын бау Жіңішкеге дейін, кей жерде тіпті одан да әрі созылған қаланы жанжағынан қоршап жатқан [3].
А.И.Добромысловтың еңбегінде «...под са дами и огородами 929 десятины, 342 кв. сажени...», деп келтірілген, бұл өлшемді гектар мен метрге көшірсек 173 мың 261 га 846 ш.м жер бау мен бақшаға берілген болып шығады. Жоғарыда келтірілген қала қорғаны мен бақтардың аралығындағы ені 426дан 639 метрге дейінгі жерлерді тұрғын үйлер, цехтар, ұстаханалар, базарлар, дүкендер, қасапханалар және бай тұрғындардың үйлері алып жатты. Қаланың бақтары жайлы көптеген орыс саяхатшылары, ғалымдары жазып кеткен, мысалы Н.А.Северцев «Проехали мы пояс лугов и полей... и пояс садов и увидели г. Туркестан», деп жазса, суретші В.В.Верещагин «Мы приближались к городу Туркестану, ему предшествует множество садов» дейді, ал, полковник В.Полторацкий «местами при домах находятся сады»... охотнее разводят они сады, огороды и бахчи, засеваемые в большом количестве арбузами, дынями и.т.п.», деген анықтама береді [4].
Ш ы ғ ы с т а н у ш ы ғ а л ы м К.Абазаның айтуынша, «Туркестан весь окружен садами». Көріп отырғанымыздай қаланың айналасы түгел бау-бақшамен қоршалған және оның ені кей жерлерде 1 шақырымнан асып кеткен, ал қала мен сол бақ белдеудің ортасы рабад деп аталып, мұнда жұрт тек кәсіпшілікпен ғана айналыспай, жаз айларында қала ішінен көшіп шығып отыратын (саябақ сияқты) тұрғын жайларды да салған [5].
Атақты саяхатшы ғалым А.К.Гейнс 1866 ж. Түркістанды көргенін былай суреттейді: «Слава Богу! мы опять приближаемся к горам! Далеко около них затемнели сады Туркестана, которых зелень группами оттенялась на светлой степи с сожженной на нею травою. Около дороги показались бахчи». Впереди поднялась высокая арка и купол знаменитой туркестанской мечети, или так называемого Азрета. Как все это приятно действует на глаз, привыкший к однообразию степи! Будто подьезжаешь Парижу: такоечувствоудовольствияиспыталпокрайнеймерея, подьезжаякТуркестану... Общийвид Туркестана и производит тоже приятное впечатление. По сторонам его тянется множество Садов, из которых поднимаются стройные пирамидальные тополи...». Қаланың рабадында да кішігірім баулардың болғандығын биылғы қазба жұмысы айғақтап берді, мұны қаланың 1979 ж. аэрофотосынан да байқауға болады, фотодан көріп отырғанымыздай кішігірім төрт бұрышты, тік төртбұрышты учаскелер бұрынғы аула, бау-бақша орындары, ал оларды қоршаған қара нүктесі бар ақ жолақтар құлаған үйлердің орындары. Әрбір үйдің, не отбасының кішігірім (1 соттықтан 5 соттыққа дейін) ауласы болған, онда міндетті түрде құдық, оның түбінде терек, айналасында бірнешежеміс ағашы егілген. Міне, қаланың тап осындай рабад біздің бағымызға әлі күнге дейін сақталып отыр. Бүгінде қаланың қоқыс төгетін жерге айналып бара жатқан бұл бөлігін аман сақтап қана қоймай, туризмнің нағыз орталығына айналдыру үшін біртіндеп қайта қалпына келтіру, кімді де болса ойландырса керекті. Мұнда ірі де биік құрылыстар салуға заң рұқсат етпейді. Ал ортағасырлық қала көрінісін жаңғырту, онда да регенерация әдісімен археологиялық, архитектуралық зерттеулер нәтижесіне сүйеніп, қайта қалпына келтіру заңға еш қайшы келмейді. Мұндай ортағасырлы қалалардың ХІХ ғ. аяғында немесе ХХ ғ. басында тұрғызылған кварталдары сақталған Самарқан, Бұхара, Хиуа, Баку сияқты қалалардан үлгі алып Түркістанның ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басы арасында өмір сүрген рабадын қайта қалпына келтіріп, туристік орталыққа айналдыру – басты мақсатымыз болуы тиіс [6].
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.Чайлд Гордон Вирм Ғылыми-зерттеу еңбек. Ағылшын археологі: - Алматы: Қазақстан, 1892. - 190 б.
2.Л.Ф.Костенконың Ғылыми-зерттеу еңбек. Ресей археологі: - Санк-Петербург: Ресей, 1880. – 158 б.
3.В.Наливкин Ғылыми-зерттеу еңбек. Ресей археологі: - Алматы: Қазақстан, - 1864. – 78 б.
4.А.И.Добромыслов Ғылыми-зерттеу еңбегінде. Ресей археологі: - Алматы: Қазақстан, 1903. –86 б.
5.К.Абазан Ғылыми-зерттеу еңбек. Шығыстанушы ғалым: - Алматы: Қазақстан, 1916. – 19-21 б.
6.А.К.Гейнс Ғылыми-зерттеу еңбек. Саяхатшы ғалым: -Алматы: Қазақстан, 1866.-77 б.
261
НЕПРИЗНАННЫЙ ГЕНИЙ ПОСТИМПРЕССИОНИЗМА ВИНСЕНТ ВАН ГОГ
Абдуллинова Гульзира
Магистр 1 курса по специальности Музейное дело охрана памятников
Научный руководитель: к.иск.н. С.Ж.Кобжанова
В статье отражается особенности творческого метода Винсента Ван Гога. Идет анализ творчества художника и его произведений искусства связанной идеей гуманизма, воплощенной в цветовых гаммах. В статье характеризуется личные переживания и переломные моменты в жизни Винсента, его переписки в разных периодах жизни. Первенец супругов Ван Гог нареченный Винсентом родился 30 марта 1852 года умер через несколько дней после рождения. По странным обстоятельствам через год
втот же день 30 марта 1853 году рождается еще один сын, которого так же называют Винсентом. Винсент Вильям Ван Гог – родился 30 марта 1853года, в северобрабантском селе Гроот-Зюндерт Нидерланды. Этот второй сын есть и будущий великий художник, который изменит мировую живопись. Родился и вырос на юге Нидерландов в многодетной семье пастора Теодора. Его отец, Теодор Ван Гог, был священником, и, кроме Винсента, в семье было еще пятеро детей, но только один из них имел для него огромное значение - младший брат Тео, чья жизнь запутанным и трагическим образом переплелась с жизнью Винсента.
Голландский художник-постимпрессионист, чьи работы оказали колоссальное влияние на живопись XX века. За десять с небольшим лет он создал более 2100 произведений, включая около 860 картин маслом. Среди них - портреты, автопортреты, пейзажи и натюрморты, с изображением оливковых деревьев, кипарисов, полей пшеницы и подсолнухов. Большинство критиков не замечало Ван Гога до его самоубийства в возрасте 37 лет, которому предшествовали годы тревог, нищеты и расстройств рассудка. Как и все художники-постимпрессионисты, уходя от академического изображения реальности, он отказывался от поиска выражения сиюминутных впечатлений, изображал основные элементы окружающего мира, прибегая к декоративной стилизации. Для него не так важен был объект, как смысл и символизм изображений, эмоции и чувства, которые вызывают картины.
Как пишет в своих исследованиям, посвященной жизни и творчеству художника А. Перрюшо, после смерти его имя стало популярным: личность Винсента, как и его искусство стало объектом изучения, общество заинтересовалось им и его работами. О нём писали статьи, очерки, романы, медицинские труды, повести. Интерес к творчеству Ван Гога был проявлен в России. Известные русскиеколлекционерыС.И.ЩукиниИ.А.Морозовприобрелидесятькартинхудожника, занимающих
вего наследии далеко не последнее место. Четыре из них хранятся в Государственном Эрмитаже ("Арена в Арле", "Арльские дамы", "Куст в Сен Реми" и "Хижины"; пять в ГМИИ им. А.С.Пушкина "Море в Сен Мари", "Красные виноградники", "Портрет доктора Рея", "Прогулка заключенных" и "Овер после дождя".
Художественный путь Винсента Ван Гога был тяжелым. Десять лет он потратил для поиска себя в искусстве. Его терзали сомнения, и часто ожидало разочарование. А. Перрюшо подчеркивает, что девизами художника были «Искусство - это борьба…», «лучше ничего не делать, чем выражать себя слабо…» - это свидетельство его самоотдачи.
Дж. Ревалд в своей монографии, посвященной импрессионизму, пишет, что Винсент Ван Гог разработал свой собственный стиль. На картинах он через цвет выражал свои чувства, переживания. Можно заметить, что многие его картины имеют яркий, насыщенный контраст. Винсент писал своему брату о том, что работает он главным образом контрастами дополнительных цветов. На сегоднишний день в Нидерландах на родине Винсента распологается Музей имени Винсента Ван Гога. Музейная экспозиция знакомит с работами автора в хронологическом порядке. Музей Ван Гога (Van Gogh Museum) входит в число самых популярных и посещаемых мест столицы Нидерландов – Амстердаме. Здесь представлено около 200 картин, 500 рисунков мастера. А так же документы и переписка художника. Помимо работ знаменитого живописца, здесь можно увидеть полотна его знаменитых современников Гогена, Моне, Пикассо и других.
Список использованной литературы
1.Письма текста. / В.Ван Гог- М.-Л.: Гослитиздат, 1966.- 380 с.
2.Дмитриева Н. В.Ван Гог: человек и художник. - М.: Наука, 1984.- 397 с.
3.Михайлов С. История дизайна: учеб. для вузов: в двух томах. - М.:Союз Дизайнеров России, 2014. 102 с.
4.Мурина Е. Ван Гог текст. / - М.: Наука, 1978 382 с.
5.Стоун И. Ван Гог текст. / И.Стоун- М.: Искусство, 300 с.
262
THE ROLE OF THE MUSEUM IN THE SOCIO-CULTURAL SYSTEM OF SOCIETY
Taldybayeva Adina
Master of Arts, KazNU named after Al-Farabi. Kazakhstan, Almaty
A branch of science that studies the history and regularities of the development of museums, their internal organization, the system of stock acquisition, documentation and storage of museum objects, methods of building museum expositions, exhibitions, various types and forms of scientific and educational work of museums, as well as legal acts regulating this sphere, called museology or a museum affair. Museum business is an indicator of the development of culture and an inseparable part of the process of the formation of spirituality and national identity. The subject of study of this science is the museum as a social institution with a special status in modern culture. The institutional form of the museum arose when the need to preserve the achievements of mankind in various fields and industries was formed, with the common goals of a community, with the emergence of values and rules of behavior.
In the Republic of Kazakhstan, the legal status of museums as social institutions was established in 2006 by the Law of the Republic of Kazakhstan “On Culture” No. 207. In accordance with this regulatory act, museums are cultural organizations created for storage, study and public presentation of museum objects and museum collections. designed to carry out cultural, educational, research functions and ensure the popularization of the historical and cultural heritage of the Republic of Kazakhstan.
Museums differ from other social institutions in that they solve tasks unusual for other institutions:
•carry out scientific documentation of the events of the cultural life of the region (country);
•carry out the selection, research and use of museum objects as exhibits;
•carry out educational activities for guests and residents (of the country);
perform the process of transferring new knowledge, accumulated cultural heritage, the best traditions and experience of generations in different historical periods.
Saltanova M.V. in the process of research the development of the functions of museums in the historical aspect, it was established that in the XIX and XX centuries. The museum of any profile carried out the selection and preservation of cultural samples that embody social values. Then, the idea of "science" grew into the priority of the museum as an educational institution, and later transformed into not only an educational, but also a leisure center. At present, the modern museum, according to the author, is perceived primarily as a space with a high power of information and emotional impact. The museum assumes new functions, such as attracting the public, holding various events with different directions. Thus, museums perform socially significant functions.
Museums complete, preserve, restore the museum fund. They also identify, study and promote the natural and cultural heritage of humankind, thus participating in the formation and development of social consciousness and social memory. These aspects of museum activities are regulated by the Rules of Formation and Maintenance of the Museum Fund of the Republic of Kazakhstan, Instructions for Accounting, Storage, Use and Writing Off Museum Objects of the Museum Fund of the Republic of Kazakhstan and internal regulatory documents of museums. The work on the study, use and popularization of objects of historical and cultural heritage is carried out in accordance with the Law of the Republic of Kazakhstan "On the Protection and Use of Historical and Cultural Heritage".
Museums prevent the illegal export and transfer of ownership of cultural property and other similar offenses by identifying, identifying, authenticating and evaluating cultural heritage sites that are considered (suspected) illegally or illegally acquired. In order to ensure centralized state electronic accounting of museum objects and museum collections included in the museum fund of the Republic of Kazakhstan, the State Catalog is kept — an electronic information resource containing information on all museum objects and museum collections included in the museum fund of the Republic of Kazakhstan.
The museum serves as a means of intercultural communication, facilitating communication among people about their perception, understanding and interpretation of the natural and cultural heritage of various eras and peoples through the museum subject. The museum as a social institution plays an important role in the cultural revival, the unity of people and the formation of a civil society. In this special role belongs to the various public associations and social groups that are created and work in museums. Museums also facilitate the exchange of knowledge, documentation and collections with museums and cultural organizations in other countries.
Thus, museums are an important component of the cultural life of society, ensuring the preservation, enrichment and transmission of the cultural heritage to new generations, an important means of cultural exchange and the development of mutual understanding, cooperation of different nations, as well as the
263
development of research activities, through interaction with historical science, archeology, restoration, art history, ethnography.
A modern museum is a complex system that performs a number of socially significant functions: storage, information, leisure activities and marketing, law enforcement, cultural, educational and educational, communication and knowledge sharing. According to their profile, museums are divided into the following types: artistic, historical, literary, natural-scientific, archaeological, scientific-technical, local history, industry and complex. The museum sector of Kazakhstan is growing not only in the number of museums, but also in importance in terms of the broader socio-economic and cultural policy of the country. The strategic initiatives of Kazakhstan in the field of culture are aimed, among other things, at the development of domestic museums as centers for the development of historical science, archeology, art history and the transmission of new knowledge to society.
References:
1.ICOM Code of Ethics for Museums. France: ICOM, 2013. р22.
2.Mv Saltanova. Museum as a cultural center // Bulletin of St. Petersburg State University of Culture and Arts № 3, 2013.
3.Order of the Minister of Culture and Sports of the Republic of Kazakhstan "On approval of instructions for accounting, storage, use and write-off of museum objects of the museum fund of the Republic of Kazakhstan" dated December 7, 2015 No. 372. Information and legal system NPA RK "Adilet". [Electronic resource].
4.The Law of the Republic of Kazakhstan “On the Protection and Use of Historical and Cultural Heritage Objects” dated July 2, 1992 No. 1488-XII. (with changes and additions on 05/05/2017). Information and legal system of the RLA "Adilet".
WHY SACRED OBJECTS ARE MATTER IN THE 21ST CENTURY
Tynaikulova Moldir
Master of Arts, KazNU named after Al-Farabi. Kazakhstan, Almaty
“Sacred” means revered due to sanctity and is generally the state of being perceived by religious individuals as associated with divinity and considered worthy of spiritual respect or devotion, or inspiring awe or reverence among believers [Stormonth J., Phelp P.H. 1895, p.883]. SACRAL (from the Latin - "dedicated to the gods", "sacred", "forbidden", "damned") is a sacred, valuable, most important worldview category that distinguishes the areas of being and the state of being, perceived by consciousness as fundamentally different from everyday reality and extremely valuable. In many languages, this meaning embedded in the semantic "old" word. In the accepted for the name Sacral from the Latin - sacer, the Hebrew - gadosh is associated with the meaning of “separation”, “concealment” and “inviolability”. For the Slavs svet -, which goes back to the Indo-European k'wen -, values are set to "increase", "swell", in a more concrete cultural context - "filled with a blessed inalienable force." In the picture of the world, Sacral is the role of the structure - forming principle and in accordance with the notions of Sacredness, other fragments of the world picture lined up and their hierarchy formed. In axiology, Sacrality defines the vertical of value orientations [Zabiyako A. P. 1998, p.186]. Moreover, things concerned with the sacred phenomenon thus gives valuable meanings like protection someone who wears the sacred amulet, totem, earrings, rings, headdresses and other jewels, clothes. "Sacredness" used in relation to objects, places, or happenings. Objects often considered sacred if used for spiritual purposes, such as the worship or service of gods. The property is often ascribed to objects (a "sacred artifact" that is venerated and blessed) [McCann, Catherine. 2008, p.42].
In modern science, society, communication, and reconstruction of ancient cultures occupy an important place. Furthermore understanding these aspects, in his programmatic article “Towards to the Future: Modernization” the First President of the Republic of Kazakhstan - N.A. Nazarbayev set several targets design and planning tasks for Kazakh scientists. One of them is the complex project “Sacred Kazakhstan”. As stated in the article, the scope of the project is impressive: “We have never in our history created an integrated system of their beautiful, spiritual, sacred lands ... The cultural and geographical belt of the sacral lands of Kazakhstan is one of the main elements of the foundations of national uniqueness”. But in order to start implementing all the tasks set, first of all, we must understand the meaning of “Sacral” in the past and for today, that is, in the 21st century.
Exactly in Kazakhstan, compared with other countries, the popularity of the trend for this term occurred within the framework of the state program "Cultural Heritage", adopted in 2004. Along with the reconstructed and reconstructed historical and cultural monuments, archaeological objects, even more, attention was paid to written and oral folk legends and stories. Again, the religious and prayer sites forbidden during the Soviet period in connection with the phenomenon of the "holy" and ignored by science were reconsidered; the search
264
for burial places for historical people was resumed. That is to say, understanding at first was superficially nonspecific, since the word "Sacred" used in a narrow concept of religion, and only in modern cognition we have this understanding such new terms as "Sacral Space".
“Sacred space” is a physical structure full of religious symbols. But people who have seen it or worshipped inside it know that it's also comprised of special behaviors, such as silent reflection or the ritual of communion. For example, the Petroglyphs of the archaeological landscape "Tamgaly" have rules to follow because sacredness is created and maintained, at least in part, by the boundaries we place around it. According to the beliefs we can underestimate Petroglyphs as valuable and sacred space. Petroglyphs of the archaeological landscape of Tamgaly (Tanbaly) - a monument of republican significance, one of the most ancient and outstanding monuments of rock art of the Seven Rivers, has been a UNESCO World Heritage Site since 2007. Most of the petroglyphs belong to the Bronze Age [UNESCO archives. 2012].
When referring to the concept of Kazakhstan's sacredness, one needs to perceive a huge landscape and a geographical range. In Kazakhstan today, the fact that the location of sacred objects across the territory is extensive and has the use of the term "Sacred Space" to take into account the concept of using sacredness in the local territory is taken into account.
Sacred space is a system of knowledge and concepts of ancient people regarding monuments recognized as sacred, formed from ancient times and associated with different religious cults, customs. Those that are associated with the mystical notions of people, in particular places of burial, cremation, sacrifice are also considered "sacred places".
The border between belief and science fiction is slowly sinking as we learn more about the Sacred Spaces and their potential links to the higher levels of cognizance, to aid us in our renewal as a whole planet. We do not have all the explanations yet, but people are going to the sacred area (there is a 5,000% increase in people attending sacred space) because we are a rebirth to the realization that there is something missing in our perception of the world we live in.
References:
1.Zabiyako A. P. (1998). Sakral'noe // Kul'turologiya. XX vek. EHnciklopediya:spb.: Universitetskaya kniga, 186.
2.UNESCO. Petroglyphs within the Archaeological Landscape of Tamgaly (Engl). Provereno 3 noyabrya 2008. Arhivirovano 15 marta 2012 goda.
3.McCann, Catherine. (2008) New Paths Toward the Sacred Thus, Paulist Press. p42.
4.Stormonth J., Phelp P.H. (1895). eds.: A Dictionary of the English Language, Blackwood & Sons, p.883
265
СЕКЦИЯ № 8 ТАРИХ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ЗАМАНАУИ ТЕОРИЯЛЫҚ-МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ /
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ИСТОРИЧЕСКОЙ НАУКИ / MODERN THEORETICAL AND METHODOLOGICAL PROBLEMS OF HISTORICAL SCIENCE
ЭТНИЧЕСКИЙ СОСТАВ НАСЕЛЕНИЯ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ В XIV-XV ВЕКАХ
Севинч Улашова,
Научный сотрудник Института Востоковедения Академии Наук Республики Узбекистан, Узбекистан
Наряду с политической, экономической, культурной, социальной историей этого периода этническая история освещена в произведениях десятков ученых таких как Шами, Язди, Натанзи, Ибн Арабшах, Фасих Хавафи, Мирза Улугбек, Самарканди, Хофизи Абру, Бабур, Мухаммад Солих, Мирза Хайдар.
Приведенные сведения неполные: имена людей, состав племенных войск, на основании которых освещаются другие поставленные вопросы, мы через них можем восстановить этническую карту Мавераннахра эпохи Амира Темура и Темуридов.
Вэпоху Темуридов население Мавераннахра составляли тюркоязычные и согдиязычные этносы. Также в регион в эпоху монгольского нашествия и после пришли и обосновались монголы, отюреченные монголы и тюркские племена, что естественно, обогатило этническую картину Мавераннахра.
ВXIV-XV веках основную часть населения Мавераннахра составляло местное оседлое население.
Вих состав как и в прежние времена входили тюркские (узбеки) и таджикские этносы. Если до монгольских завоеваний количество этих двух этносов в регионе почти было равным, то с середины XIII века в Мавераннахре и Хоросане таджикский этнос таджик резко уменьшился. В XIV-XV веках также количество таджиков и турецких народов не было равным.
Для этого было несколько причин: вывоз значительной части таджиков из региона в качестве пленных, в результате прибытия вместе с монголами в большом количестве тюркско-монгольских народностей в Мавераннахр и усиления процесса отюречивания и под влиянием чего таджики тоже стали отюречиваться и др.
Врегионе кроме оседлого местного населения проживали десятки этнических групп таких как
карлуки, кипчаки, найманы, барласы, арлаты, кавчины, сулдузы, джалаиры, бахрины. Несмотря на то что часть из них с этнической точки зрения были монголами, к XIV-XV векам полностью о тюречились. Есливэпохумонголовдляпроживанияэтихнародовбыловыделеноопределенноеместо, то в годы правления Амира Темура и Темуридов по разным политическим и военным причинам они разбрелись в Мавераннахр и соседние районы.
Кроме этого, в регионе также проживали народы, взятые в плен и привезенные из родных стран в результате проводимых военных походов Амиром Темуром и Темуридами. Они, исходя из их этнической принадлежности относились к Османским туркам, арабам, иранцам, индусам, озари, татарам и другим народностям и национальностям. Переселенные расположились в основном вокруг Самарканда и Зарафшанской долины. Если большинство из них через определенное время смешались с местным населением, то остальная часть и после сохранила название своего этноса.
ВXIV-XV веках в результате этнокультурного процесса в Мавераннахре и соседних ему регионах намного повысился статус туркоязычных этносов. Они послужили частичному увеличению местного населения, количество которых уменьшилось в результате истребления при завоеваниях и увезенных в качестве пленных в другие страны эпоху Чингизидов и в последующие годы.
266
ҚАЗАҚ ХАНДАРЫНЫҢ КОНФЕССИОНАЛДЫҚ (ДІНИ) САЯСАТЫ
Әлімбаев Қыпшақбай,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6М020300-тарих мамандығының 1 курс магистранты
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., проф. Н.Д.Нуртазина
Ислам - дін ғана емес, ол біздің мәдениетіміз бен болмысымызды қалыптастырушы факторлардың бірегейі ретінде танылды . Ұлы Дала төсінде ханафи мазхабындағы мұсылмандық дәстүр сонау X-XIV ғғ. аралығында толық орнықты. Ислам XV ғасырда (1465 ж) Жәнібек пен Керей сұлтандар негізін қалаған, Қазақ хандығының ресми идеологиясы болғаны рас. Алайда, осы ғылыми проблема толық зерттелмеген. Осы зерттеудің жаңалығы - Қазақ хандығының діни идеологиясын, билеушілердің рухани саладағы саясаты мәселесін арнайы қойылып, тарихи деректердегі мәліметтерді бір жүйеге келтіруге тырысу болып табылады. Сол сияқты біз өз зерттеуімізде бұрынғы таптық тұрғы, атеистік, т.с.с методологиялық негіздерден толық бас тартып, тақырыпты таза ғылыми объективтік тұрғыдан зерттеуді ұстанамыз. Шын мәнінде Ислам діні жоғарғы хандық биліктің нығаюы мен түрлі қазақ тайпаларының бір этникалық қауымға бірігуіне ықпал еткен идеологиялық факторлардың бірі болды. Дінге қазақ хандары тарапынан ерекше қолдау көрсетілді. Қазақ хандығында ханафи мазхабы негізінде құрылған ислам шариғаты мемлекеттің мәдени-идеологиялық кешенінде аса маңызды рөл атқарды. Қазақ халқы мемлекет құрып, жеке ұлт болып қалыптасуында, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы этникалық топтар мен тайпалық бірлестіктердің бірігуі және олардың шаруашылығы , тұрмыс-тіршілігі, мәдениетібірболып, КерейменЖәнібексұлтандардыңжекедербесмемлекетқұруға әрекет жасауы, осының барлығы Қазақ хандығының жеке дара дербес хандық болып, Орталық Азиядағы саяси маңызы зор факторға айналғанын көрсетеді.
Исламның орта ғасырлық Қазақстан тарихында алатын орны, исламның қазақ жеріне келуі мен таралуы, қазақ хандарының исламға деген көзқарасын, қазақ мәдениетінегі исламның рөлі Отандық тарихта белгілі деңгейде зерттелген мәселе. Мәселен, А. Мүминов, З. Жандарбек, Н.Нұртазина, М. Бұлұтай, А. Сұлтангалиева, Р. Мустафина, т.б. өз үлестерін қосқан. Зерттеуіміздің деректік базасы – ол араб-парсы, түркі, орыс-батыстық дереккөздері, сол сияқты фольклор, қазақ шежірелері, этнографиялық материалдар да Қазақ хандарының саясатын нақтылайды.
Қазақ мемлекеттілігі тарихындағы Қазақ хандығы дәуіріндегі ислам құндылықтарының орны мен рөлін бір ғана дәлелмен көрсету мүмкін емес. Хандар мемлекеттік саясатта ханафи шариғатына заң, құқық негізі ретінде қарады. Сондықтан Жеты Жарғы, одан бұрын Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы сияқты заңнамаларда көшпелілер әдетімен қатар шариғаты ережелері көрініст берген. Шыңғыс хан ұрпақтары қыпшақтанумен қатар, исламдану процесін де басынан кешірді. Олар мұсылманесімдерінқабылдап, жекемұсылмандықөмірлеріменхалыққаүлгікөрсетіпотырды. Сыртқы саясатта қазақ хандары Орта Азиямен, Қашқармен белсенді халықаралық қатынастар орнатты, себебі ол мұсылман аймақтары болып табылды. Әсәресе Бұхара мен Хиуа қазақ көшпелелілерінің саяси , рухани тіршілігінде елеулі рөл атқарды. Қасым хан, Тәуекел хан, Тәуке хан, Әбілқайыр хан сияқты белгілі саяси тұлғалар ислам шариғатын, сопылық руханиятты белсенді түрде қолдап, ішкі және сыртқы саясаттарында дінбасылармен кеңес құрып отырды. Біз белгілі тарихи мәліметтерге шолу жасап, талдауға тырыстық. Алайда, хандардың конфессионалдық (діни) саясатын әлі де толығырақ зерттелуді қажет ететін тақырып екені сөзсіз.
ТҰРАР РЫСҚҰЛОВ – ОРТА АЗИЯНЫҢ БЕНДЖАМИНІ
Тілепі Бекболат,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің 2 курс магистранты.
ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., профессор м.а., Ф.А.Қозыбақова
ХХ ғасырдың ауыр, өтпелі кезеңіндегі тың идея қалыптастырған, Америка Құрама Штатындағы Бенджамин Франклин секілді Т. Рысқұловтың да экономикалық, дипломатиялық қызметі өзекті болып саналады. Түркістан Республикасы басшыларының бірі болған 20-жылдары ол жергілікті халықтың ішіндегі еңбекші бұқараның саяси санасын көтеру, социалистік құрылысқа тарту үшін қажетті уақытша шара ретінде ұлттық коммунистік секция – Түркістан КП жанындағы Мұсылман бюросын құру идеясын ұсынды. Бұл орайда ол Қазақстанның капиталистік емес даму жолына түсу мүмкіндігі туралы көзқарасты ұстанды.
267
Т.Рысқұлов Түркістандағы әскери коммунизм саясатының негізгі нобайын жасады. Әскери коммунизм саясатын жүргізгенде, Түркістан орталықпен, Советтік Ресеймен байланысты нығайтуы керек, бірақ ол да өз кезегінде Түркістанның мүддесін ескертуге тиіс дегенді негізге алды.
«Түркістан пролетариаты орталықты қолдай отырып, жергілікті халықтың да мүддесін қорғауға тиіс. Орталыққа біз мақта берейік, олар бізге бермегенін берсін, сонымен қатар ауадай қажет жер өңдейтін құралдар берсін Әйтпесе біз өмірдің талабы бойынша ерікті-еріксіз болса да, нан табумен шұғылданамыз», - деп жазды[1].
Түркістанда ақша-тауар қатынастары, сауда бағзы заманнан бергі дамығаны белгілі. Мұндай жағдайда әскери коммунизмнің жеке саудаға тыйым салуын орындау қиынға соғатын шара еді. Т.Рысқұлов«Жекесауданықұртужайынсөзқылсақ, бізкөптегенқиыншылықтарғакезігеміз» депатап көрсетті.
Азамат соғысы жылдарында Түркістанды аштық жайлады, мұның себебі патшалық орнатқан мономәдениетте, сондай-ақ жергілікті халық шаруашылығының артта қалған түрлеріне деп әділетін айтты. Бұл жерде сөвет үкіметі – елді азық-түлікпен қамтамасыз етудің мәжбүрлі құралы – азық-түлік салғырты рөл атқарды. 1918 жылы Т.Рысқұлов: «Жергілікті елдің еңбекшілері экономикалық саясатты түзеу төңірегінде қоғамдық ой тастады», - дей келе, жергілікті диқан қауымының басым көпшілігімен бірлеспей, ұсақ өндірушілер елі – Түркістанда Совет үкіметін орнатуды ойлау мүмкін емес деп қадап айтты.
Капитализмнен тыс даму жолы туралы теория, оның жекелеген практикалық мәселелері Коминтерннің келесі конгрестерінің, Коминтерннің Атқару Комитетінің пленумдарының күн тәртібінен түскен жоқ.
Коминтерннің VІ конгресі бұл мәселеге айрықша көңіл бөлді. Коминтреннің құжаттарында капитализмнен тыс даму жолының шарттары туралы мәселені төмендегідей тұжырымдайды:
Капитализмнен тыс жолмен дамып, социализмге өту үшін артта қалған елдер: а) Кеңестер елінің көмегіне сүйену; б) бұл мүмкіндікті жүзеге асыратын революциялық партия құру; в) халықаралық пролетариатпен байланыс жасау.
Халықаралық жұмысшы және ұлт-азаттық қозғалысты бір орталықтан басқарып, ширек ғасыр өмір сүргенКоммунистікИнтернационалдыңіс-әрекетіне, әсіресебізсөзетіпотырғанұлт-азаттыққозғалыс саласында қандай рөл атқарғандығына бүгінгі таңда, демократия, жариялылық белең алған заманда объективтік, тарихи шындық тұрғысынан қалай баға беру керек? Бір кезде дүниежүзілік аренада үлкен беделге ие болған халықаралық ұйымның барлық іс-әрекетіне жан-жақты баға беру ауыр жүк. Біз өз тақырыбымызға байланысты ғана Коминтерн іс-әрекетінің жекелеген күнгей, көлеңке жақтарына көз жүгіртейік[2].
Жаңа парламенттің қос палаталы жүйесін құру мәселесі Парламенттің төменгі палатасы немесе Кіші Құрылтай сол кездегі Кеңестер Одағының ұлттық палатасы басқару жүйесінде жарыққа аттану ұлыхағансөйлеу мәселесі, Ұлықұрылтайдаелдіңішкіқатынасынреттеу, Кішіхансөйлеу, тағайындау мәселелері Кіші құрылтайда шешілуі, Моңғолия, әрине 1924 жылы басқадай жол, басқадай таңдаудың алдында тұрды[9]. Т.Рысқұлов бұл мәселенің төңірегіндегі Моңғолияның тарихи үрдісін қолдаған жоғарыдағы бақытты баяндады. Тұрар сөйлеген сөзінде Моңғол елінің ұлттық, тарихи ерекшеліктерін баса көрсету арқылы топқа мойын ұсындырды. «Меніңше сіздің елдің үрдісіне орай мәселе осындай шешімде талап етіп тұрған сияқты, шешуші өздеріңіз болғандықтан, мен сіздердің парасаттылықтарыңызға жүгінемін» деген сөз тіркесін үнемін қолданатын. Құрылтай өкілдері Тұрардың пікірн дүбіл соғу арқылы қолдады. Моңғолияда өмірге парламенттің қос палаталы жүйесі өмірге осылай келген. Тұрар жаңадан өмірге келген Кіші Құрылтайдың алғашқы ұйымдастыру сессиясынақатысып, Еңбектуралыалғашқызаңныңөміргекелуінедеатсалысты. Аталмышжүйе1951 жылға дейін жалғасып, 1951-1990 жылдары үзіліс тауып, 1990-1992 жылдары қайта жалғасты. Қазір Моңғолияда бір палаталы Ұлы Құрылтай жұмыс істейді[3].
Тұрар негізгі заңды талқылау барысында ұлттық экономикалық, қаржы, салық және кеден жүйесінің жаңа құрылымын қалыптастыруда да белгілі үлес қосты. Қаржы мәселесі жайлы қойылған баяндама экономиканың мәселелердің көлеңкесінде бүркемеленіп, етіп айшықталмай жатқанын аңғарған Рысқұлов қаржы мәселесін жеке дара қарау қажет емес пе деген мәселе көтерді[4].
Т. Рысқұловтың идеялық мұрасы бай. Бұл мұра алдағы уақытта да бірнеше ғылыми жұмыстың тақырыбы болары сөзсіз. Біз осы мұрасының ішінен оның теориялық мұрасын таңдап алып, оның ұлтазаттық қозғалыстың теориясы саласындағы еңбегіне ғылыми тұрғыдан баға беру, өзының теориялық тұжырымдарын Коминтерн аясында қызмет атқарған жылдары практикалық өмірде жемісті қолданғанын дәлелдеуге әрекет жасадық. Бұл әрекеттің мақсаты – Тұрартану саласындағы
268
олқылықтың орнын толтыруға өз шама-шарқымызға қарай үлес қосу. Жоғарыда айтылған жағдайлар тақырыптың маңыздылығына, өзектілігіне негіз бола алады деп есептейміз.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1.Голощекин Ф.И. Доклад на общегород. Партсобрании по итогам ІІІ пленума Крайкома ВКП(б) // Советская степь. – 1928. –19 декабря; Голощекин Ф.И. На путях аула // Партийное строительство в Казахстане. –Москва-Алма-Ата, 1930. –С. 243-248; Лекеров А. Борьба партийной организации Казахстана с уклонами и группировками в восстановительный период и при переходе к реконструктивному периоду // Из истории партийного строительства в Казахстане: Сб. статей и материалов.
–Алма-Ата, 1936. – С. 182-187; Порядина А. Вторая казахстанская конференция: (О тезисах Т. Рыскулова на нац. вопр.) //Большевик Казахстана. –1937. –№2. –С. 50-51;
2.Оспанов Ә. Біз бостандық үшін күрестік //Еңбек туы. – 1967. –10 декабрь; Сонікі. Ана сыры // Коммунизм туы. –1967. – 2 ноябрь ; Сонікі. Арайлы таң алдында // Лениншіл жас. – 1968. – 3 апрель; Сонікі. Тұрар Рысқұлов // Жалын. – 1971. –№3. 117-125- бб.; Сонікі Жалынды жетекші // Социалистік Қазақстан. –1974. –26 декабрь; Сонікі. Партияның адал ұлы // Октябрь туы. –1974. –28 декабрь.
3.Нүсіпбеков А. Көрнекті қайраткер // Социалистік Қазақстан. –1974. – 26 декабрь.
4.Зевелев А. Көсем қамқооры // Социалистік Қазақстан. –1969. –3 октябрь.
5.Елеуов Т. Халқымыздың адал перзенті // Қазақстан коммунисі. –1966. –№3.
6.Рыскулов Т.Р. // Большая Советская Энциклопедия. 3-е изд. Т.22. –М., 1975. –С. 454; Рыскулов Т. // Алма-Ата: Энциклопедия. –Алма-Ата, 1983. –С. 458-459; Рыскулоав проспект // Алма-Ата: Энциклопедия. –Алма-Ата, 1983. – С. 459; Рыскулов Т.Р. // Борцы за Советскую власть в Казахстане. Вып. 2-й. –Алма-Ата, 1987. – С. 173-179.
ҚАЗАҚ ЖЕРІНІҢ ТҰТАСТЫҒЫ ҮШІН КҮРЕСКЕН ТҰЛҒАЛАРДЫҢ САЯСИ ҚЫЗМЕТІ
Сапарали Санжар,
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6M020300-тарих мамандығының 1 к. магистранты,
Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Л.М.Хасанаева
ХХғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен тәуелсіздік күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқақбілімділікдеңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққаналаш азаматтарыұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Жақып Ақбаев, Дінмұхамед Сұлтанғазин, Ғұмар Қарашев, Ғабдұлғазиз Мұсағалиев, тағы басқалар, бұл тізімді осылай жалғастыра беруге болады.
Шынмәніндеолар ғұмыр кешкенХХ ғасырдыңбасыалып адамдардықажететкен, әріосыған орай өздерініңойлау, болжауқасиеттеріайырықша, энциклопедиялықбілім, талғам-танымдарыжан- жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман болды.
Бірақ жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орын толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап, дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекшееңбектерінбольшевиктіккөзқараспен біржақтыбағалап, олардымемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
ХХғасырдың басында орталық Қазақстанда туып, ұлтының тәуелсіздігі үшін күрескен қазақ зиялылары — Ә. Бөкейханов, Н. Нұрмақов, Ж. Сәдуақасов, Ж. Ақбаев, тағы басқалардың еңбегінде қазақ халқының тәуелсіздігі, жерінің азаттығы, азаматтық құқығының жоқ болуы туралы ой-пікірлер, ұсыныстар, азаттыққа жету жолдары туралы терең тұжырымдар жасалған.
Ә. Бөкейхановпен қатар қазақ халқының тарихында саяси ұйымның белсенді көсемдерінің бірі Ә. Ермеков болды. Ол Алаш партиясының мүшесі болып, өмірінің соңына дейін қалады. Оның еңбектерінде ұлт жандылығы, өз принципіне берікті, езілген қазақ халқының қамын ойлап, тек соның азаттығы үшін жұмыс атқарғандығы сезіледі. Ол Кеңес үкіметіндегі басқа партияға мүше болмайды.
«Қазақ» және «Сарыарқа» газеттерінде Алаш партиясының негізгі бағдарламасын насихаттап, қазақтың нағыз жанаршылары осы партияның төңірегіне топтасу керек дейді. Ақпан революциясынан кейінбарлыққазақзиялыларсияқты, ӘлімханЕрмековтеқазақүшінбостандық, теңдіккүнітудыдеген рухани серпіліс болады. Ендігі мақсат — автономия алу, оның қаншалықты қажеттігін жан-жақты
269
дәлелдеуменұйымдастыружұмыстарынабелсенеараласады. Олқазақхалқыныңөзініңбастымақсаты
— ұлттықмемлекеттігінқайтақалпынакелтіругетиісдегенойдыөмірініңсоңынадейіннасихаттайды. Ә. Ермековтың қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қалыптасуы, дамуы, әсіресе оның Алаш партиясындағы саяси қызметі, оның қазақ жеріндегі отарлық езгіден азат ету жолындағы саяси күресінің нақты айғағы. Ә. Ермековтың қазақ халқы үшін атқарған қоғамдық-саяси қызметінің бір маңызды кезеңі Алаш үкіметі тарихынан кездеседі. Ә. Ермеков, басқа қазақ зиялылары сияқты, антибольшевиктік күштерді қолдау арқылы, ең алдымен халықтың амандығын, елдің тұтастығын сақтауға ұмтылады. 1918–1919 жж. бүкіл елді қамтыған шиелініске толы уақытта зиялыларымен бірге Ә. Ермековте Қазақстанның екі топтың ортасындағы қантөгіс майданынан құтқаруға, қазақ елінің дербестігін қамтамасыз етуге барлық мүмкіндіктерді қолданады. Ұлттық мүдде үшін туған халқының игілігі үшін күрескен Ә. Ермеков, тағы басқа қазақ зиялылары Кеңес үкіметтінің құдалау саясатына тап болды.
Орталық Қазақстаннын тарихи тұлғаларының бірі — Ж. Садуақасов. Ол 1924 жылдың қыркүйек айынан 1925 ж. мамыр айына дейінгі аралықта Қызылорда қаласында Қазақ автономия– сының Халық Комиссариатының орынбасары болып қызмет атқарады. Осындай қызметте жүргенде Қазақ мемлекетінің өз алдына дербес басқару жүйесін қалыптасуына мәдени-шаруашылық құрылысының дамуына көп еңбек сіңірді. Әсіресе оның 1928 ж. Юстиция Халық Комиссариаты және Республика прокуроры болып қызмет атқарған кезінде Қазақстанда заңдылықты нығайтуға, заң кадрлерін тәрбиелеуге халықтың мүддесіне қажетті заңдарды қабылдауға, мемлекеттік заңдылықты сақтау жолында зор еңбек сіңірді. Осылайша Кеңес үкіметінің Қазақстан даласындағы жүргізген саясатының өрескел қателіктерін ашық білдіріп, өз басын қатерге тігеді. Ж.Садуақасов қазақтың басқа зиялыларымен бірге Қазақстандағы мәдени құрылыстың дамуына үлкен үлес қосады. Әсіресе ұлттық баспасөзді күшейті, ғылыми-мәдени мекемелерді ұйымдастыру, қазақ әдебиетінің болашағы туралы және жастарды оқыту мәселесіне, аштықпен күрес жұмыстарына белсене араласып, ХХ ғ. басындағы тәуелсіз Қазақ автономиясының дамуына өз үлесін қосады.
ОрталықҚазақстанныңсаяситұлғаларыныңбірі, қазақтыңалғашзаңмагистріЖ.Ақбаев.Өзізаңгер болғандықтан, қазақдаласындағықоғамдық-саясижұмыстарғабелсенеараласып, патшаүкіметініңХХ ғ. басындағы қазақ даласында жүргізіп отырған отаршылдық саясатын сынап, қазақ халқының атынан атақты «Қарқаралы петициясын» жазып, сол арқылы қазақтың жерін, құқығын, рухани дамуын тежеп отырған фактілерді анықтап, патша атына хат жолдады. Соңғы кездері ғана қазақ зиялылары, соның ішіндеЖ.Ақбаевтыңөміріменқызметітуралыалғашқызерттеулершығабастады. Ол1905 – 1907 орыс революция жылдарындағы қазақ даласындағы азаттық қозғалыстың басында болды. Қазақтардың арасындасайлау, жермәселесі, руханибостандық, саяситеңдікмәселелержөніңдезаңгерретіндеашық үгіт-насихаттын жүргізді. ХХ ғ. басында қазақ зиялыларының еңбектерінде тәуелсіздік идеясы басты мақсат болып қойылды. Оның танымдық, тәрбиелік, теориялық мәні жоғары еңбектерінде тәуелсіздік үшін бейбіт замандағы күрес жолдары, асыл арманға жету мақсаттары көрсетілген. Олай болса, бүгінгі Орталық Қазақстан жерінде өмірге келіп, қызмет атқарған тарихи тұлғалардың еңбектерін жас ұрпаққа оқытып үйрету, сол арқылы тәуелсіздікті нығайту — бүгінгі қазақ зиялыларының басты міндеті.
Қорыта келе, қазақ зиялыларының еңбектеріндегі ұлттық идея: әділеттік, бірлік, ұлттық тілдімәдениетті дамыту, оқу, білім алу, басқа елдер мен терезесі тең болу деген мәселелерге талдау жасай отырып, олардыңұлышығармаларынанқазақхалқыныңтарихытуралыой-пікірлерінтереңзерттеудің қажеттілігі айқын көрінуде.
ОРТАҒАСЫРЛАРДАҒЫ ЕУРАЗИЯ КӨШПЕЛІЛЕРІ: «ӨЗГЕЛЕР» ЖӘНЕ «ӨЗІМІЗ»
Садық Мейрбек,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 6М020300-тарих мамандығының 1-курс магистранты,
ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., қауымд.проф. Ноғайбаева М.С.
Көшпелілер туралы түсінік, алдымен отырықшы халықтар арасында қалыптасты. Б.з.д. V ғасырда өмірсүргентарихшыГеродоткөшпеліскифтайпаларыныңтұрмысынмадақтап жазды. Көшпелілердің табиғат аясындағы өмірін басқа да антик тарихшылар, философтар, орта ғасырлар ойшылдары сипаттады. Оларға табиғаттың төл баласы сияқты көшпелілер өмірі таза, қулық-сұмдықтан, отырықшы-қалалық өркениеттің жаман қасиеттерінен ада болып көрінді.
270