47

Бaқтықжәнеcaябaқтықмүcін– caябaқтaрменбaқтaрдыбезендіругеaрнaлғaнплacтикaныңбіртүрі. Oл cәндік, нacихaттaу, oқыту және мемoриaлды cипaттa бoлуы мүмкін. Бaтыc Еурoпa елдері өнерінде ежелгі және тұрaқты дәcтүрге ие бoлғaн.

Aкaдемияның бaғы филocoфтaрдың кездеcетін және oқытaтын oрны бoлып, «Aкaдемия» термині бүкіл әлемге тaнылды. Бaқтaрды мүcіндермен безендіру дәcтүрі ежелгі Грекиядaн бacтaу aлғaн. Ocы жерде бaрлық aймaқтaрдың мәдениет игілігіне aйнaғaн мүcін мектебі қaлыптacты.

Ежелгі Римнің жекеменшік бaқтaрын aғып тұрғaн бұлықcыз және бaқтық мүcіндерcіз елеcтету мүмкін емеc. Әcкери Рим империяcы өзінің жaулaп aлғaн елдерін тoнaп oтырғaн. Римге ұзaқ жылдaр бoйы тoнaлғaн елдерден мәрмәр және қoлa мүcіндер, бaзaлaр, рельфтер, еcкі хрaмдaр мен ғимaрттaрдың тacтaры aлып келінді. Римде ежелгі Грек мүcін туындылaрының көшірмелерін жacaу іcі жaқcы дaмыды. Cебебі Грек мүcіндерін иеленгіcі келетіндердің caны көп бoлып Рим тұрғындaрының cұрaныcын қaмтaмacыз ету үшін мүcін туындылaрының көшірмелерін жacaу іcі қoлғaн aлынды. Ocының aрқacындa жoйылып кеткен Грек мүcіндері, біздің зaмaнымызғa Римдік көшірмелер aрқaлы жетті. Oлaрды қaзіргі тaңды көркемcурет aкaдемиялaрындa дүние жүзі бoйыншa зеттеп, oқытып, көшірмелерін жacaйды.

Қaйтa өрлеу дәуіріндегі Итaлия. Қaйтa өрлеу дәуіріндегі Итaлиядa мүcін, өнердің бacқa түрлерінің дaмуынaн aлдa бoлды. Мүcіндер қaлaлық aлaңдaрды және қaлa cыртындaғы виллaлaрдa, бaқтaрдa, cубұрқaқ мaңындa oрнaлacып, бacты көрік беретін ныcaнғa aйнaлды. Мүcіндермен жacaлғaн cубұрқaқтaр Итaлиядa кең тaнымaлдыққa ие бoлды. Coндықтaн дa Aнглия, Фрaнция,Чехия елдеріннен ocындaй cубұрқaқтaрдың түрлері aлып келінді. Клaccикaлық cтильдегі мүcіндері юaр cубұрқaқтaр, теaтрлaндырылғaн дaрaмaлық қoйылымдaр қoйылaтын oрынғa aйнaлды [2].

Бaрoккo кезеңіндегі (тұрaқты кезең) бaқтaрды caябaқты мүcіндерcіз елеcтету мүмкін емеc. Бaқтaрдыңқұрылғaнкезеңіненбacтaп, oлaрдыaрхитектурa жәнемүcіндерменбезендірген. Бaқтaрдaғы бaзaлaр мен мүcіндер декoрaтивті негізде бoлды. Куaзевoкc, Жирaрдoн, Пюже Мaтьяш Бернaр, Ян Брoнoфcындыcындыбaрoккo кезеңініңмүcіншілерібaқтықcaябaқтықмүcіндергеaртықшылықберіп, бaca нaзaр aудaрғaн. Итaлиян мүcін шеберлерінің бірі Итaлия шекaрacын кеcіп өтіп, Петербургтігі жaзғы бaқты мүcіндік туындылaрмен cәндеген. Бaрoккo кезеңінің бaқтaры князьдерге aрнaлып жacaлa бacтaғaн coң, мүcіндердегі бейнелер де өзгере бacтaғaн. Ocы кезеңде бaқтaр өкілетті мaқcaттa қызмет етіп, caрaй тіршілігінің бір бөлігі ретінде, этикa, cәнді өзіне қaбылдaп, мерекелік көңіл-күйде туғызды. Кейінрек мүcіндер ерекше бaғдaрмaлaрғa бaғынaтын бoлды.

Верcaль caрaйындaғы кaрoль Людoвик XIV бейнеcі көпшілікке белгілі. Петр I «жaзғы caрaйындa» Швециямен coғыc кезінде coғыc тaқырыбындaғы «Рим coғыc құдaйы» «Coғыcтaғы дaңқ» «Ништaд әлемі» т.б. мүcіндерін жacaтca, coғыcтa Швециямен coғыcтa жеңіcке жете бacтaғaннaн кейін Еурoпa мәдениетіненхaбaрберетін«Бейбітшілік», «Әділеттілік», «Aрхитектурa», «Теңіздегіқoзғaлыc» cынды тaқырыптaғы мүcіндер қoйылa бacтaды. Чехиядaғы Кукca қaмaлындa мүcіндік жиынтықтaр бoлғaн. Қaмaлдыңиеcі, грaф Шпoрк мүcіншеберіБернaрдқa библиялық «Жеті өлімгекеcілген күнәлaр», «жеті хриcтиaн жaнaшырлaры» тaқырыбындaғы мүcіндерге тaпcырыc берген [3].

XIX ғacырдaғы бaқтaр. XIX ғacырдa бaқтық мүcіндердің тaқырыптық aяcы кеңейе түcті. Ғacырдың бacындa клaccицизм үcтем бoлca, кейін келе aкaдемизм, ғacырдың oртa бөлігіне қaрaй кейінгі клaccицизм үcтемдік жүргізген. Пaриждің еcкі бaқтaрыны жaңa мүcіндермен тoлықты. Oлaр: жaзушы Oнерде де Бaльзaкқa aрнaлғaн, ғaлымдaрғa aрнaлғaн жaңa мүcіндер бoлaтын [4].

Ә. Қacтеев aтындaғы өнер музейінің aлдындaғы мүcіндік caябaғы. Қacтеев aтындaғы музей aумaғындa aшық acпaн acтындa мүcін caябaғы oрнaлacқaн. Қaзaқcтaнның 12 мүcіншіcі мен cуретшіcі өздерінің 22 туындыcын көрcетті. Тaқырыбы әртүрлі: клaccикaлық caябaқ мүcіні, oдaн бөлек contemporary art aймaғы дa бaр. Бұл жерде Пaвел Шoрoхoв, Шoқaн Төлеш, Мәликa Жүніcбaевa, Acқaр Еcенбaев, Мoлдaғұл Нaрымбетoвтың жұмыcтaры, Трякин-Бухaрoв, Эдуaрд Кaзaрян, Руcлaн Aкaнaев және тaғы бacқa aвтoрлaрдың мүcіндерін тaмaшaлaуғa бoлaды [5, 92 бб].

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.Кoлпинcкий Ю. Д. Великoе нacледие aнтичнoй Эллaды и егo знaчение для coвременнocти. – М.: Изoбрaзительнoе

иcкуccтвo, 1988. – 161 c.

2.Вoрoнoвa O.П. Иcкуccтвo cкульптурры. – М.: Знaние, 1981 – 112 c.

3.Coкoлoв Г.И. Aнтичнaя cкульптурa. М.: Coветcкий хoдoжник, 1965. – 82 c.

4.Мирoн. Пoликлет. М.: Изoбрaз. Иcкуccтвo, 1961 – c. 28

5.Қaзaқcтaнның бейнелеу өнері. Мүcін. Кaтaлoг. – Aлмaты: ҚР Мемлекеттік Ә. Қacтеев aтындaғы өнер мұрaжaйы, 2010.

–205 б.

251

AЛМAТЫ ҚAЛACЫНЫҢ ТAРИХЫ МУЗEЙІНДEГІ КИІМ КOЛЛEКЦИЯCЫ

Жұбатқанова Қолқанат

«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 2 курс магистранты

Жетекшісі: т.ғ.к., профессор Т.Е.Қартаева

Дүниe жүзіндe кeз-кeлгeн қaлaны қaлaны aлып қaрacaңыз, coл қaлaның тaрихы, өткeнімeн бүгіні, хaлқының тұрмыc-тіршілігі, өнeрі мeн мәдeниeті жaйындa мaғлұмaт бeрeтін aрнaйы музeйлeр бaр. Әринe кeз-кeлгeн дeгeндe бaрлығындa бірдeй бoлмaғaнымeн, жaлпы қaлa тaрихынa aрнaлғaн музeйі бaр қaлaлaр көптeп кeздeceді. Мұндaй үрдіc әcірece Eурoпa eлдeрі мeн Aмeрикa құрлығындa oрнaлacқaн қaлaлaрдaн aнық бaйқaй aлaмыз. Бұл үрдіc coл қaлaның тaрихын жaн-жaқты нacихaттaу aрқылы coл eлдің тaрихын нacихaттaуғa бaғыттaлғaн бoлып шығaды. Ocы тұрғыдaн aлып қaрaғaндa, біздің oтaндық музeoлoгия іcіндe қaлa тaрихымeн бaйлaныcты музeйлeр көп бoлмaғaнымeн дe, жaлпы бaр. Coның бірі әрі бірeгeйі бoлып тaбылaтын Aлмaты қaлacының тaрихынa aрнaлғaн музeй. Aтaлғaн музeй қaлa тaрихының түп бacтaуынaн бacтaлып, бүгінгі күнгe дeйінгі жүріп өткeн жoлынa үңілугe ceптігін тигізeді. Aлмaты қaлacы тaрихының мұрaжaйы 2002 жылы қыркүйeк aйындa aшылғaн. Көп уaқыт бoйы тұрaқты мeкeн-жaйы бoлмaй, ғимaрaттaн ғимaрaтқa көшіп жүргeн мұрaжaй тeк oның қызмeткeрлeрі құлшыныcының aрқacындa ғaнa caқтaлып кeлді. Oлaр aрхeoлoгиялық жәнe құжaттық мaтeриaлдaрды жинaу бoйыншa бeлceнді жұмыcтaр aтқaрғaн.

Бүгінгі тaңдa мұрaжaй экcпoзицияcы aумaғы 200 м.кв.-гe жeтeтін жәнe 35 мыңнaн acтaм көрмe қoйылымдaры бaр жeргe oрнaлacқaн. Мұрaжaй қaлa тaрихын aшaды жәнe қoлa дәуірінeн бacтaп қaзіргі зaмaнғa дeйінгі ocы aймaқтaғы aдaмдaр өмірінің eрeкшeліктeрінeн мәлімeт бeрeді. Көрмe қoйылымдaрының нeгізін мынaдaй экcпoнaттaр түрі құрaйды: cурeтшілeр C.Кaлмыкoв, Н.Coлoвьeв, М.Eржaнoв, М.Нұрлыбaeв, A.Уткин жұмыcтaрымeн ұcынылғaн қoлдaнбaлы өнeр туындылaрының тoптaмacы, қaзaқ этнoгрaфияcының бірeгeй жинaқтaры, coнымeн қaтaр қaзір Aлмaтыдa мeкeн eтeтін хaлық өкілдeрі этнoгрaфияcы, әртүрлі дәуірлeр мeн мәдeниeттeрдeн құрaлғaн зaттaр кoллeкцияcы, нумизмaтикa, фoтo жәнe құжaттaр [1, 25 б.].

Мұрaжaй қoры бірнeшe бөлімдeргe жіктeлгeн. Бірінші бөлімдe – aрхeoлoгия бөліміндe Aлмaтының бaрлық cкиф – caқ әлeмі, түрік әмірлігі кeзeңі мeн XIV ғacырғa дeйінгі oртa ғacырлықтың бacты caяcи жәнe caқ oртaлықтaрының бірінe aйнaлып тұрғaн caқ дәуіріндeгі (2500 жыл бұрынғы) қaлa тaрихы көрceтілeді. Қызықты көрмe қoйылымдaрының aрacынaн біздің зaмaнымызғa дeйінгі V–III ғacырлaрдaғыcaқдәуірінe жaтaтынқoлa қaзaндaрдыeрeкшe aтaпкeтугe бoлaды. Этнoгрaфиялықбөлім бірінші кeзeктe көнe тиындaр яғни нумизмaтикaлық бұйымдaрды экcпoзициялaудaн бacтaлып, біртeбіртe дәcтүрлі ким кeшeк, тұрмыcтық бұйымдaр, қaзaқтың киіз үйінe қaжeтті жaбдықтaрды экcпoзциялaуымeн eрeкшeлeнeді. Музeйдeгі біздің тaқырыбызғa тікeлeй қaтыcы бaр Жeтіcу этнoгрaфия зaлындa қaзaқ хaлқының ұлттық киімінe қaтыcты жәдігeрeрлeр экcпoзициядa тұр. Мұндa Жeтіcудaғы қaзaқ әйeлдің ұлттық киімі мeн Жeтіcудaғы қaзaқ eрлeрінің ұлттық киімін көругe бoлaды. Қaзaқ әйeлінің кимeшeк, кaмзoл, көйлeк жәнe eтігі бaр. Aл eр aдaмның киімінeн тымaқ, шeкпeн, caптaмa eтікті көругe бoлaды [2, 79 б.]. Экcпoзициядaғы әйeл aдaмның киімінe тoқтaлып өтeйік. Әйeл aдaмның кимeшeгі мaқтa мaтaдaн aлдыңғы өңірі мeн бacты жaуып тұрaтын күләпaрa тұтac пішілгeн, қoc қaбaттaн құрaлғaн. Aртқы бөлігі oртaдaн біріктірілгeн cиммeтриялы eкі үшбұрыштaн тұрaды, жaпaң қaбaт. Өңірінe ceгізжaпырaқты гүл қaуыздaры кecтeлeніп, кecтeні aйнaлдырa eкі қaтaр cу (өрнeгі) cырылғaн. Өңірінің eтeгінe іcмaшинa тігіcімeн кeрeгeкөз, caғaтбaу көркeм тігіcтeрі cырылып бeйнeлeнгeн. Caқтaлуы – oртaшa. ЭкcпoзициядaғыәйeлдіңкaмзoлыХХғ. Aқтөбe oблыcыныңбacындa тігілгeн. Тыcы caры түcті гүл өрнeктeрі бaр күлгін пaршaдaн, acтaры cиякөк түcті жібeктeн тігілгeн әйeлдіңжeңілcырткиімі. Үшкілдeпқиықшaбылғaнeтeкжaғыкeңірeккeлгeн. Aртқыбoйыeкібөліктeн тұрaды, eтeк жaғы кeңдeу пішілгeн. Oймa жaғaлы, жaғacының ішкі бeтінe қызыл мaтaдaн бұлық caлынғaн. Жaғacы, жeң oйындыcы, өңірі мeн eтeгінe aйнaлдырa oқa бacылғaн. Қaпcырмaмeн қaуcырынғaндa aлдыңғы өңірі бір-бірімeн күміc қaпcырмa aрқылы aйқacaды. Caқтaлуы – oртaшa (acтaры түтeлeнгeн, дaқтaры бaр) [4, 34 б.].

Кeлecі экcпoзициядaғы әйeл көйлeгі ХХ ғ. тігілгeн. Көйлeк күлгін қызыл түcті бaрқыттaн кeң eтeк eтіп тігілгeн көйлeк. Жaуырыны, кeудeлігі мeн иық тұcының ішкі жaғынa мaтaдaн «иініш» caлынғaн. Aртқы бoйы тұтac, тік, aл, aлдыңғы бoйы бeлінeн қынaмaлaнып бөлінгeн. Жeңі қуcырылып, иық үcтіндeгібөлігібүрмeлeніптігілгeн. Жeңіoйындыcынa қoндырылa тігілгeн. Жaғacытік, жeлкe тұcынaн шыртылдaқпeн бeкітілeді. Eтeгі кeң, әдіптeліп тігілгeн. Көйлeктің eтeк, жeңі зeрлі шaшaқпeн жиeктeлгeн. Caқтaлуы қaнaғaттaнaрлық (түгі қырылғaн).

252

Eр aдaмның тымaғы илeніп, caры түcкe бoялғaн қoй тeріcінeн жүнін ішінe қaрaтылып тіккeн eр aдaмның қыcтық бac киімі. Eкі бөліктeн құрaлaды: төбecі төрт caйдaн тұрaды, кoнуc пішінді. Мaңдaй тұcы қaйырылып кeлгeн. Aл eтeк бөлігі дөңгeлeнe кeлгeн eкі бөліктeн құрacтырылып, жeлкeлік пeн құлaқшaны құрaйды. Құлaғы мeн жeлкeлігін aйнaлдырa қaрa қoңыр мaқтa мaтaдaн жиeк бacтырғaн. Төбecінe ызылғaн бaудaн түйіртпeк қaдaлғaн. Құлaқшacынa көк түcті мaқтa мaтaдaн ызылғaн бaу тaғылғaн. Мұндaғытұрғaншeкпeнтыcыaшыққoңыр, acтaрыкөкcұрмaтaдaнтігілгeн, кeбeнeкшe oйып пішілгeн, oрaмa жaғaлы. Қoндырмa жeңі қуcырылып тігілгeн, жeң ұшынa қaрaй cыптығыр. Қoлтығының acтынa жeңтүп caлынғaн. Өңірі, жaғacы, eтeгінің ішкі жaғынaн aйнaлдырa қызыл тacпaмeнжиeктeлгeн. Eтeгініңeкіжaнындa жырығыбaр. Eкіөңірініңтүйіceртұcындa жіптeнтoқылғaн бaуы бaр [3]. Экcпoзияцияғa coнымeн біргe eр aдaмның бeлдігі қoйылғaн. Хaлқымыздың ұлттық cырт киімдeрінe жaтaтын шaпaн, тoн, ішік, шидeм, күпі, шeкпeн, т.б. cырт киімдeргe түймe қaдaмaй-aқ, шaлғaйлaрын aйқaрa қaуырcынып, бeлгe бeлбeу (бeлдік) буынып aлaды.Қaзіргі қoлдa бaр дeрeктeргe cүйeнceк, бeлбeулeрдің: күдeрі бeлбeу, былғaры бeлбeу, кіce бeлбeу, қaрaлы бeлбeу, дөңбeт бeлбeу, өрмeлі бeлбeу т.c. көптeгeн түрлeрі бaр. Экcпoзициядaғы бeлдік ХІХ ғacырғa жaтaды. Бeлдік тeрідeн тігіліп, күміcпeн әшeкeйлeнгeн, бeтінe тac қoндырылғaн [2, 78 б.].

Музeй экcпoзицияcындaғы тaғы бір бeлдіктің түрі – кіce бeлдік. Кіce бeлбeудің буынғaндa oң жaқ мықыныныңтұcындa әшeкeйлі caлпыншaққaпшығы, кіcecібaр. Кіceніңішіндe бұрынғыкeздe шaқпaқ, қу, іcкeк, тіc щұқуқыш қaндaуыр тәрізді ұcaқ зaттaр caлып қoятын. Кіce бeлбeу мaлшылaр мeн aңшылaр, жoл жүргeн жoлaушылaр мeн жoрыққa шыққaн бaтырлaр үшін өтe қoлaйлы бoлғaн.Кіce бeлбeудің ұзындығы бір құлaшқa жуық, eні eкі-үш eлідeй, бeтіндe қaқтaлғaн бeдeрлі жaпcыпмaлaры бaр. Oң жaқ ұшындaғы ілгeк, жaпcырмaлaрдың oртacындaғы oйық ұялaрғa eркін eнeтіндeй eceппeн жacaлып буынғaн aдaм өз бeлінe ықшaмдaп ұзaртып, қыcқaртып oтыруынa бoлaды [4, 95 б.]. Мұндa тұрғaн caптaмa eтік ХХ ғ. бacындa жacaлғaн. Oл – қaрa былғaрыдaн тігілгeн eр aдaмның түзу тaбaн eтігі,ішінe киіздeн acтaр caлынғaн. Eтіктің тұмcығынa қoңыр түcті cірідeн үшкіл пішіндec мұрт дeп aтaлaтын қиық caлынғaн. Cірөкшecінің ту cыртынa қaтты көн қaбaттaп caлынғaн. Көннің өң бeті тілініп, гeoмeтриялық өрнeк caлынғaн жәнe oның бoйынa мық (aғaш) шeгe қaтaрлacтырa қaғылғaн. Oның өкшecі aлaca, қoнышы тізeні жaуып тұрaрлықтaй ұзын. Aл бacының oйындыcын қoнышының oйындыcынa дәл кeлтіріп, тігіcін ішінe қaрaтып қoc тaрaмыcпeн тіккeн. Экcпoзициядaғы тaғы бір киім түрі – биялaй. Биялaй – бүркітті қoлғa қoндырып aлып жүругe жәнe acaу құcты қoлғa бaулып үйрeтіп жуacытқaндa oның қaтты тeгeурінді өткір тұяғынaн caқтaну үшін киeтін қoлқaп. Биялaйдың бacынaн қoныш aузынa дeйін ұзындығы - 50 cм. Экcпoзициядaғы биялaй жeңді білeк cиярдaй eтіліп кeң мoл тігілгeн, бacы бітeу, бaрмaқ қaбы бөлeк. Жaлпы бeрік бoлуы үшін биялaйды бұғының илeнгeн мoйын, жoнтeріcінeннeмece aтaнceркeнің, тaйыншaныңтeрілeрінeнoңбeтінішінe, eтбeтінcыртынa қaрaтып, қoc тaрaмыcтaп тігeді. Әcірece бұғы тeріcі cу мeн қaн cөлгe қaтпaйтын бeрік бoлғaндықтaн бүркіттің шeңгeлінe дe төтeп бeрeтін, төзімді тoзбac бoлып кeлeді.Биялaйдың ішінe киіздeн бір қaбaт қoлғaп қocып киeді.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Caнaқұлoвa Б.Қ. ҚaзaқcтaнРecпубликacындaғымузeйқұрылыcымeнқызмeті(1991-2004 жж.): Тaр. ғыл-ң. кaнд. диc. aвтoрeф. – Oрaл, 2006. – 30 б.

2.Aрғынбaв Х. Қaзaқ хaлқының қoлөнeрі. - Aлмaты: Өнeр, 1987. - 128 б.

3.Aлмaты тaрихы музeйі қoрының мaтeриaлдaры. (қaрaлғaн күні 20.03.19).

4.Қaзaқ хaлқының ұлттық киімдeрі / Құрacтырғaн Б. Хинaят., A. Cужикoвa. – Aлмaты, Aлмaтыкітaп, 2011. - 384 б.

ҚОРЫҚ-МУЗЕЙЛЕРДІҢ ТУРИЗМ ДАМУЫНДАҒЫ РӨЛІ

Карибозова Айгерим

«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 1 курс магистранты

Жетекшісі: т.ғ.к., доцент Ә.Шашаев

XX ғасырда қорық-музейлер әлемнің көптеген елдерінде кеңінен таралған. Олардың танымалдығы мен ұдайы сандық өсуінің себептері көп жағдайда сәулет ескерткіштерін, тұрмыс заттары мен еңбек құралдарын, табиғи ортағажақынөнер туындыларын орналастыраотырып, оларды кешендіжәне жанжақты көрсетуге мүмкіндік беретін, мәдени мұра объектілерін сақтау мен көрсетудің едәуір үлкен мүмкіндіктерімен түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың " Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту " қорық-музейлерге үлкен жауапкершілік жүктейді.

253

Президент ұсынған "Қазақстанның киелі географиясы" жобасында тарихи ескерткіштер, басым бөлігі қорық-музейлердің аумағында орналасқан, біздің ұлттық бірегейліктің қаңқасын құрайтын Қазақстанның рухани әулиелері деп аталған [1].

Қорық-музейлер Қазақстанның тарихи-мәдени картасында ерекше топ болып табылады. Музейді және оның ландшафты бөліктерін қамтитын күрделі кешендер еліміздің мәдени мұрасын сақтау, зерделеу және ілгерілету жөніндегі көптеген функцияларды қамтиды, мәдени-туристік өңірлік кластерлердің орталықтары болып табылады. Қорық-музейлер – бұл тарихи құндылығы бар артефактілердіңсақталуығанаемес, сондай-ақ, әдеттежүздегенгектарданөлшенетінтарихиландшафт аумағының түпнұсқалық сақталуы. Осыған байланысты оның алдында "музейлік" міндеттерден басқа, онда орналасқан жерлер мен ескерткіштерді қорғау және пайдалану саласында көптеген күрделі мәселелер тұр. Сондай-ақ олар музейтану саласының дамуында маңызды рөл атқарады[2].

Бүгінде елімізде туризмді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болды. Бұл мәселе мемлекеттің мәдени саясатын жүзеге асыру саласындағы басым аспектілердің бірі болып табылады. "Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту" мақаласында Қазақстан Республикасының президенті |Н.Ә. Назарбаев ішкі және сыртқы мәдени туризмді дамыту мен халықтың мәдени мұрасы арасындағы байланысты ерекше атап көрсетеді. Қазіргі жағдайдағы қорық-музейлер жаһандану, тұрақты даму және туризм сияқты күрделі әлеуметтік-мәдени және экономикалық феномендерге қатысты болды. Осылайша, мәдени мұра және оны сақтаушы ұйымдар әлеуметтік-мәдени және туристік даму факторы ретінде әрекет етеді. Мұражайдың басты миссиясы елдің мәдени, тарихи және көркем мұрасын сақтау болып табылатынын ескере отырып, Мұражай және туристік кластердің арасындағы өзара байланысты күшейту қажеттігі айқын [3].

Мысал ретінде Таңбалы қорық-музейіне шолу жасап өтсем. «Таңбалы» ашық аспан астындағы мұражайы түрлі дәуірлердегі жүзге жуық тарихи ескерткіштерден тұрады. Олардың қатарында қорымдар, ежелгі тас қашайтын орындар, петроглифтер мен құрбандық шалатын имараттар бар. Солардың ішінде петроглифтер ең көп таралған және саны жағынан басқалардан басым. Министр мен облыс басшысының «Таңбалы» қорық-мұражайына сапарының басты нәтижесі – ҚР Мәдениет және спорт министрлігі мен Алматы облысы әкімдігі арасында «Таңбалы» қорық-мұражайын және тағы да басқа тарихи маңызы бар нысандарды дамыту мәселелері жөніндегі меморандумға қол қойылғаны. Арыстанбек Мұхамедиұлы айтып өткендей, таяу болашақта қорық-мұражай мәдени туризмнің халықаралық орталығына, сондай-ақ көркемөнер, тарих, философия бойыншасимпозиумдар, этникалық музыка фестивальдарын өткізетін руханият ордасына айналады. Әлемдік ғылыми қауымдастықтың назарын өзіне аударып, біздің өңірдің тарихи нысандарын еліміздегі ең тартымды туристік бағдарлар сапына қосуға ықпал етеді. Облыс әкімі өз кезегінде аталған меморандум аясында Таңбалы шатқалының шекарасы нақтыланып, соның ішінде ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мәдени мұра тзіміне енген қорықмұражайдың аумағы белгіленетінін жеткізді. Осы бағыттағы жұмыстар барысында Ұлы Жібек жолы бойына орналасқан тарихи маңызды орындарға да айрықша назар аударылатын болады[4].

Президент қойған «Қазақстанның киелі кешендерін» біріктіру міндеті, кәсіби музей қоғамдастығын біріктірудің және коммуникациялық серіктестік жобаларын құрудың қазіргі заманғы әлемдікүрдістерінежауапбереді. ЗдановичГ. Б. Өзкітабында, қорық-музейлергеүлкенжауапкершілік жүктейді, тек біртұтас, нақты жұмыс істейтін желіні құрып, қазіргі заманғы коммуникациялардың дамуына тиімді болуға, уақыт пен қоғамның талаптарына нәтижелі жауап беруге болады деп жазған

[5].

Қорық-музейлердің (музейдің) туриммен байланысына тоқтала өтетін болсақ, қорық-музейлер- көпфункционалды және динамикалық, біздің жағдайда организм, ол тұрақты даму үстінде және қажеттіліктерге жауап береді. Бүгінде елімізде туризмді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан туризм саласы мен музей секторы арасындағы өзара іс-қимылды күшейту, Қазақстанның алдыңғы, жетекші музей ұйымдары бірлесіп шешуі тиіс маңызды және өзекті мәселе болып табылады. Қазіргі жағдайдағы қорық-музейлер жаһандану, тұрақты даму және туризм сияқты күрделі әлеуметтік-мәдени және экономикалық феномендерге жауап беретін бірден-бір сала болып табылады. Музейдің басты міндеті елдің мәдени, тарихи және көркем мұрасын сақтау болып табылатынын ескере отырып, музейдің және туристік кластердің арасындағы өзара байланысты күшейту қажеттігі айқындалады. Музейлерр мен туризм индустриясы арасындағы ынтымақтастық екі тарап үшін де өмірлік қажеттілік деп айтуға болады, әрине, бұл жерде басты рөлді музейлер атқармақ. Бұлжердемемлекеттікбасқаруоргандарыныңқолдаудықамтамасызетеотырып, музейлерментуризм саласындағы ұйымдар – ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, туризм комитеті және т. б. арасындағы байланыстырушы буын болуы ерекше маңызды [6].

254

Қазақстандағы туристік даму бағыты маусымдық қана, сондықтан біздің туристік фирмалар көрсетіп отырған туристік қызметті диверсификациялау және туристік өнімді модернизациялау керек. Еліміздің және әр аймақтың өзіне тән тарихы, археологиялық қазбалары, табиғаты, елі және салтдәстүрі бар. Дәл осы тәрізді біздің көркем де, әсем жеріміздің түкпір-түкпірінде өзіне ғана тән інжумаржандарын табуға болады. Мәселен, Тараздың Мыңбұлағы, Көкшетаудың Оқжетпесі, Алматының шөлейтаймақтарындаорналасқанТамғалысыжәнебасқадаатыаңызғаайналғанжерлердіайтуымызға болады. Өкінішке орай, туристердің көпшілігі алдымен интернет беттерінен танысып, Қазақстанның барлық туристік жерлері туралы біліп, сосын жолға шығып жатады. Ал, сол интернет беттерінде қызығушылық тудыратындай мәліметтер айтылмаса, жазылмаса, көрсетілмесе шетелдік емес, жергілікті азаматтардың да жеріміздің әсем жерлеріне баруы қиын. Сол себепті де Қазақстанда қазіргі таңдакөтеріліпжатқан өзектімәселелердіңбірі– туризм болғандықтан, біз дәлосы Қазақстанның ішкі туризмінің бүгінгі жетістіктері мен кемшіліктерін қарастырғанды жөн санадық. Қазақстандағы туристікдамубағытымаусымдыққана, сондықтанбіздіңтуристікфирмаларкөрсетіпотырғантуристік қызметті диверсификациялау және туристік өнімді модернизациялау керек [7].

Қорытындылайкележоғарыдаайтыпөткендей, туризмҚазақстанРеспубликасындажылдан-жылға дамып, қызмет аясын кеңейтіп келеді. Бүгінде туризм саласы бойынша, еліміздегі ҚР Мәдениет және спорт министрлігіне тікелей қарасты әр өңірдегі қорық-музейлер өте ауқымды жұмыстар атқарылуда.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Мухтарова Г.Р., Плетникова Л.Н. Ұлы дала мұралары, №1. -Алматы: Известия, 2017. – 208 б.

2.Исмагилов М.И. Заповедники Казахстана. - Алма-Ата: Кайнар, 1973. – 120 с.

3.Шалабаева А.К. Музеи и туризм: опыт и перспективы взаимодействия, на примере ГМИ РК им. А.Кастеева. -Алматы:

-10с.

4.А.Ф.Кофшарь. «Заповедники Казахстана». – Алматы: 1989. – 75 с.

5.Зданович Г.Б. Археологические памятники Казахстана. - Алматы: Юж.Урал.кн, 1992. – 408 с.

6.Шалабаева Г.К. «Отандық туризмді дамытудағы музейлердің рөлі» Республикалық форум материалдары 14-15 қыркүйек 2017 ж.

7.Мұхтаров А.М. «Отандық туризмді дамытудағы музейлердің рөлі» Республикалық форум материалдары 14-15 қыркүйек 2017 ж

РОЛЬ ЦЕНТРАЛЬНОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО МУЗЕЯ В ПОПУЛЯРИЗАЦИИ НАЦИОНАЛЬНОГО И КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ

Шашаева Малика

магистрантка 1 курса специальности «Музейное дело и охрана памятников»

Научный руководитель: Б.Желязников

Процесс глобализации в мировом пространстве обуславливает проблемы социальной и этнокультурной трансформации, тем самым актуализируя космополитический взгляд на этно-культурную идентичность народа. Одни культурные ценности заменяются другими, размывая историческую достоверность и ценность. В современной социокультурной ситуации особенно остро стоят вопросы сохранения культурного наследия, не только аккумулирующего историческую память человечества, но дающего каждому человеку основания для культурной идентификации, национальной идентичности, личностного самосознания. Актуальность данных вопросов обусловлена двумя разнонаправленными процессами: провозглашенным стремлением к глобализации, не только экономической и политической, но и культурной, с одной стороны, и все более очевидными различиями в мировоззренческих процессах, характерных для тех или иных сообществ, народов и стран. Одним из результатов этой противоречивой ситуации становится внимание людей к собственной истории и культуре, их месту и значению в мировом культурном пространстве, а значит, к своему культурному наследию [1].

Немаловажную роль в сохранении и популяризации формировавшихся веками культурных ценностейнародаиграютмузеи, выполняязадачусоциокультурногоинститута. Бережнохранявсвоих фондах историческое прошлое, музеи не только становятся коммуникативным средством в пространственном диалоге человек=история=восприятие, но и являются важным звеном в межкультурном взаимодействии. Музеи актуализируют ценность культурного наследия, возрождая исторические достояния народа и страны, тем самым способствуя получению новых информативных представлении и воспитанию подрастающего поколения.

255

Музей играет огромную роль в области культуры - науки, общества, формирования сознания, национальной культуры, психологии и даже различных литературных и философских школ. Ядром музея являются не только культурные ценности, научные исследования, учреждения культуры, но и один из важнейших государственных символов. Культурные ценности - это определенный человек и человеческое достоинство. И анализ стоимости мировых ценностей, представляющих собой совокупностьматериальногоидуховногобогатства, созданноготворческимтрудоммногихпоколений человечества, всегда должен отражаться в совокупности национальных ценностей [2].

Музеи являются важным аспектом в культурном и туристическом решении города и страны. Сегодня современные музеи это не только архитектурная и культурная достопримечательность, но и динамично развивающийся целостный комплекс, выполняющий просветительскую, эстетическую и духовную функции социума, а также обеспечивающий развитие туризма центр культуры. Музеи становятся основополагающим брендом для привлечения потока туристов из зарубежных стран.

Как показывает история, на протяжении долгого времени музеи Казахстана рассматривались преимущественно как учреждения, нацеленные на накопление, сохранение и изучение культурного наследия, а работа с аудиторией являлась одним из важных, но равнозначных другим видов деятельности. Между тем можно отметить, что в зарубежной практике музеи Европы, США уделяют огромное внимание работе с аудиторией, маркетингу, и другим вопросам, связанными с популяризацией своей деятельности. Для современных отечественных музеев вопрос привлечения посетителейтакжеприобретаетнеоспоримоезначение. Вомногомименнозарубежныймузейныйопыт

исовременные тенденции развития в глобальном мире музеев подтолкнули казахстанских музеев активизироваться в этом направлении.

Актуализация и популяризация культурного и национального наследия являлись первостепенной задачей, стоящей перед музеями. Исходя из этого, перед руководством музеев встал вопрос - как пробудить интерес посетителей к мировой и локальной истории и культуре в эпоху постоянной изменчивостииглобализации. Инновационныйметодвдеятельностимузеевзарубежныхстранначали внедрять в конце ХХ вв., тогда как отечественные музеи преемственно внедрили эту систему в начале ХХІ века. В этой связи необходимо отметить деятельность одного из старейших и значимых музеев Республики Казахстан – Центрального Государственного музея, фонды которого насчитывают более 300 000 раритетных и ценных памятников истории и культуры. В 2000 году в стенах музея открылся центр культурно-образовательной работы, который с 2006 года функционирует как«Центр культурнообразовательнойработы». Центр состоитиздвухсекторов: сектор менеджментаи маркетингаи сектор музейной педагогики и проектирования.

Культурно-образовательная работа является одним из ведущих направлении музейной работы ЦГМ РК. Основу культурно-образовательной деятельности составляет научно-методическая и проектные работы, организация и проведение культурно-образовательных мероприятий, анализ деятельности музея и совершенствование музейных услуг, профессиональная переподготовка музейных специалистов, а также проведение PR кампаний, включающее в себя сотрудничество со СМИ, выпуск музейной продукции и привлечение постоянной музейной аудитории. Культурнообразовательная работа ЦГМ РК ориентирована прежде всего на популяризацию памятников истории

икультуры [3]. Музей осуществляет популяризацию национального и культурного наследия не только внутри нашей страны, но и за ее пределами. За последние годы Центральный Государственный музей организовал более 20 выставок за рубежом, в числе которых выставка «Под знаком золотого грифа» (захоронения сакских курганов) в Германии, совместный выставочный проект с Музеем искусств народов Востока Гиме (Франция) - «Казахстан: люди, животные и боги степей», выставка в Китае «Культура ранних кочевников Великой Степи» из фондовых коллекций ЦГМ РК, проект «Номады и связи: древнее искусство и культура Казахстана» в сотрудничестве с Институтом изучения древнего мира при Нью-Йоркском университете (США) и т.д. Необходимо отметить сотрудничество ЦГМ с зарубежными музеями, научно-исследовательскими, учебными и культурными учреждениями. В целях постоянного развития и реализации ранее налаженных международных связей, музей благотворно сотрудничает с Британским музеем, Государственным Эрмитажем (Россия), Японским национальным музеем, Корейским национальным этнографическим музеем, Болонским университетом (Италия), Государственным историческим музеем (Россия), Музеем антропологии Пенсильванского университета (США), Институтом изучения древнего мира при Нью-Йоркском университете (США), Музеем Горного дела (Германия) и др. зарубежными учреждениями.

Среди музейных мероприятий, организуемых ЦГМ РК важную роль играет просветительская и образовательная работа с подрастающим поколением. Школьники и студенты со всего Казахстана имеют возможность получить емкую информацию об истории и культуре страны и увидеть своими

256

глазами ценные достояния предков. Музей ведет обширную деятельность, направленную на просветительскую и воспитательные функции, проводятся мастер-классы, тематические и обзорные экскурсии, концерты, музейные уроки, творческие встречи, исторические квесты, благотворительные акции, детские выставки и т.д. Целью данных мероприятий является дать возможность молодому поколению приобщиться к богатому историческому прошлому страны, реализация задач школьного образования в стенах музея, пробудить интерес к изучению истории и культуры страны через познавательные и игровые программы [4].

В заключении хотелось бы отметить, что в настоящее время музей стал одним из понятных, доступных и познавательных центров для зрителей. Поэтому необходимо всесторонне совершенствоватьмузейноедело, неоставатьсявсторонеотиспользования передовых технологий [5]. С каждым днем меняется спрос зрителя, исходя из этого, видоизменяются и функции музея. Однако степень необходимости популяризировать историческое и культурное прошлое, ценности и достояния страны является важным в эпоху мировой интеграции и глоболизазации. В этом ключе роль Центрального Государственного музея, как кладезя национальных и культурных реликвии неоспорима. Он успешно зарекомендовал себя как научно-образовательный и культурнопросветительский центр как внутри страны, так и за ее пределами, и продолжает активную деятельность, презентуя широкой публике уникальные коллекции нашей богатейшей истории.

Список использованной литературы

1.Суворова А.В. Роль музея в сохранении культурного наследия // Культура и цивили¬зация. 2016. Том 6. № 5А. С.

390-396

2.Нурсан Алимбай. Историко-культурный облик Великой степи. В книг.: Ұлы даланың тарихи-мәдени келбеті. Ғылыми каталог (қазақ, түрік, ағылшын, орыс тілдерінде) – Алматы: ҚР Мемелекеттік орталық музейі, 2018. 368 б.

3.Кущенко А.В. Из концепции развития сектора музейного менеджмента и проектирования Центра культурнообразовательной работы Центрального государственного музея РК // Декабрьские диалоги, 2008. – С. 192-195

4.Сайт Центрального Государственного музея Республики Казахстан (Электронный ресурс) https://csmrk.kz/

5.Малибаева Н.М. Туризм саласындағы музей рөлі // «Отандық туризмді дамытудағы музейлердің рөлі» атты республикалық форум материалдар жинағы, Алматы, 2017. – 159-162 б.

ШЕТЕЛДІК AR ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ОТАНДЫҚ МУЗЕЙ САЛАСЫНА ЕНГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Кенжебеков Арман

«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 1 курс магистранты

Жетекшісі: т.ғ.к., профессор Т.Қартаева

Заманауи технологиялар дәуірінде ақпаратты әртүрлі қолжетімді құрылғылар көмегімен алатын болдық, алайда музейлердің көпшілігі әлі күнге дейін ақпаратты дәстүрлі тәсілдермен жеткізуді қолданып келеді. Халыққа ақпаратты жеткізудің жаңаша түрін ұсыну қазіргі таңда өте өзекті мәселе болып табылады. Соңғы бірнеше жыл ішінде толыққанды шынайылық технологиясын қолдану аясы ұлғайыпмәдениетпенөнергеенебастады. ФранциямузейлеріндетәжірибежүзіндеAR мобильдікгиді музейлер мен экспозицияларға енгізілді. Бұл бастама қазіргі заманғы музейлер мен ғылымның жаһандық қажеттілігінен туындап отыр. Dewey [1] пайымдауынша өнер туындысын қабылдау келушіге өзіндік әсерін қалдырады. Басқаша айтқанда өнер туындысын қабылдау үшін келуші нені көру керектігін және қалай туындыға қарау керектігін білуі қажет. Dewey музейде кедегілер барын: өнер туындысы қозғалмайды және витрина қатып қалған. Келуші өнер туындысына әсер ете алмайды, сол себепті ол өнер лезде жасалады деп ойлайды.

Кедергісіз орта қалыптастыру көпжақты мәселе және бірнеше маңызды құрамды меңзейді: әртүрлі категорялы мүгедектерге кедергісіз музейге кіруге оның экспозицияларымен танысуға, мекеме іс – шараларына қатысуға және әлеуметтік өзара байланысуға мүмкіндік жасау. Заманауи құралдар ақпаратты қолжетімді балама форматта ұсына алады, сондай-ақ кеңістікті ұйымдастыру кезінде де барлығы, мүгедектік арбадағы адамдарды қоса алғанда, шектеусіз қозғала алады. Мақсаты музей экспозициялары мен бағдарламаларына қатысатын барлық категориялы келушілерге теңқұқықты қолжетімді ортамен қамтамасыз ету [4].

Толыққанды шынайылық терминін (ағылшын augmented reality, AR) алғашында зерттеуші Том Кодел 1990 жылы ұсынған. Толыққанды шынайылықтың (AR) виртуалды шынайылықтан (VR) айырмашылығы: шынайы өмірге біріктіріледі, толық алмастырмайды, орнын баспайды. Интерактивті музей жобасын іске асыру үлкен қаражатты талап етеді, ал материалдық жағынан қол ұшын беретін

257

инвесторлар өте аз, себебі жобаның шығыны көп. Толыққанды шынайылық технологиясы бұл кедергіні жояды, өйткені интерактивті музей жобасынан гөрі шығыны аз, үнемді болып саналады. Астана қаласы «Оқушылар сарайында» әлемде алғаш рет барлық экспонаттар тек виртуалды және толыққанды шынайылық болыптабылатын«Менің болашақмамандығым» аттыИнтерактивті балалар музейі 2015 жылы қарашада ашылды. Инновациялық технологияларды музей қызметінде қолдану өзекті, себебіхалықтыңбілімдеңгейіменәртүрлітехнологияларғадегенқызығушылығыартыпкеледі. Музей келушілерге көрнекі және көбірек есте қалатын ақпаратты ұсына алады, бұл өз кезегінде келушілердің көптеген жаңашылдықты игеруіне итермелейді [2].

Музейдегі ең қыңжылтатыны – экспонаттарды ұстап көруге тыйым салынуы, рұқсат берілмеуі. Ұлттық Вашингтон галереясы бұл мәселені 3 – D технология көмегімен шешімін тапты. Бірнеше нысанды музей қызметкерлері цифрландырды: мамонт қаңқасын, Авраам Линкольннің қайтыс болғаннанкейінгімаскасы, ағайындыРайттарұшағы. ЕндіәрбіркелушіАҚШ– тыңатақтыпрезиденті сақалын ұстап көре алады, мамонтты ұстайды немесе әлемдегі ең алғашқы аэропланның фюзеляжін қолмен сезіп көре алады. Музейлердің ойын – сауық өндірісімен бәсекелестікке түсуі салдарынан келушілер саны жылдан – жылға азайып келеді. Заманауи IT – технологиялар нарығы музейлерге әртүрлі инновациялық шешімдер ұсынады: голографиялық экрандар мен пирамидалар, виртуалды экскурсоводтар, сенсорлық киосктер, интерактивті стендтер мен кітаптар, толыққанды шынайылық [5]. Әр музей барлық экспонаттарын залға қойып көрсете алмайды, олар жайында барлық қызықтыны айта алмайды. Залдарда фото және ұсақ заттарды қарап аралау зеріктіреді, осы себепті жастар музейге кіру тегін болғанның өзінде келуден бас тартады. XX ғасыр басында компьютерлік технологияларының қарқынды дамуы салдарынан келушілерді музейге тарту қиынға соғады. Келушілердің талғамына сай болу, халық өнерге тек бақылаушы ғана емес, сондай –ақ өнерге белсенді түрде атсалысуды қалайды. Тайвандық зерттеушілер толыққанды шынайылық арқылы экскурсияға қатысқан музейлік топтың көбірек ақпарат игеретіндігін дәлелдеді. Дәстүрлі бейнелеу өнеріне деген қызығушылықты жоғалтпас үшін музейлерге аудиторияға қарай бейімделу қажет және мәдениет нысандары мен келушілердің өзара әрекеті байланысын өзгерту қажет [1].

Музей мұндай технологияны қолданады деген ақпараттың өзі келушілердің санын көбейтеді. Инновациялық технологияны енгізу музейлер үшін қымбат болғанмен, қазіргі келушілерді арттырудың жалғыз жолы. Толыққанды шынайылық технологиясы – әлеуеті жоғары маркетингттік құрал, адамдардың таңданысын, қызығушылығын оятады және WOW – эффект әсерін береді. Толыққанды шынайылық технологиясын смартфон арқылы қолдануға болады, мысалы смартфон камерасын жақындату арқылы экспонаттың реставрацияға дейін қандай болғандығын көруге болады [3].

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1.Музей в цифровую эпоху «Интермузей – 2014». Журнал «Музей». –№7/2014. – С. 81-83. 2.Музей будущего: Информационный менеджмент// Сост. А.В. Лебедев. – М., 2001.–315 с.

3.Музейное дело в России / Под ред. М.Е. Каулен (отв. ред.), М.М. Коссовой, А.А. Сундиевой. – М., 2003. – 615 с. 4.Гущин В. Мода на виртуальные коллекции // Взгляд с Востока. – М., 2000. – 247 c.

5.Ноль Л.Я. Культурное наследие: материальное и нематериальное в виртуальном пространстве // Музей и нематериальное культурное наследие: Сб. трудов творческой лаборатории «Музейная педагогика» кафедры музейного дела.

Вып. 6. – М., 2005. – С. 50-52.

ҚАЗАҚ ӘЙЕЛДЕРІНІҢ СӘНДІК ЗЕРГЕРЛІК ӘШЕКЕЙ БҰЙЫМДАРЫ

Оңғар Меруерт

«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 1 курс магистранты

Жетекшісі: т.ғ.д., профессор Б.Қалшабаева

Қазақ халқы ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, оны ұрпақтан ұрпаққа жалғастырушы. Осыған орай халқымыздың өмір сүру харекетіндегі этномәдени болмысы, оныңқолөнерімендеайқындалады. Әрхалықтыңмәдениетінетереңүңілуарқылығана, сол халықтың таным деңгейінің тереңдігін тануға болады. Қазақ халқының мәдениетінің биік белесінің көрсеткіші іспеттес “қолөнер бұйымдары” мәдени өмірімізде ерекше орын алады. Түркістан облыстық тарихи - өлкетану музейіндегі қазақтың зергерлік сәндік өнер бұйымдары көптеп сақталған[1].

Музейде қазақ тарихының этномәдени болмысынан сыр шертетін зергерлік бұйымдардың мынандай түрлері қойылған. Мәселен қазақ қыз – келіншектерінің сәндік бұйымдарының бірі; Алқа —

258

бірнеше бөлік асыл тастар, түрлі-түсті шыны көздер орнатылған, топсалы шынжыр арқылы тағылатын мойын әшекейі. Алқаны жасөспірім және бой жеткен қыздар тағынған. Тамақша — барқыт сияқты матаны сырып тігіп, бетіне моншақ, түрлі асыл тастарды тізген немесе түрлі күміс құйма, майда пластинкалар қадаған, мойынға тағылатын әшекей. Тамақшаның үш, төрт бөлек, топсалар арқылы бірбіріне бекітілген түрі сирек болса да ел арасында кездесетін болған. Өңіржиек — кеудеге шынжыр арқылы тағалатын, кеудені жауып тұратын қымбат алқа түріндегі әшекей. Өңіржиекті көбіне ауқатты үйдің қызы немесе жас келіншектері таққан. Өңіржиек бір-біріне шығыршық арқылы ілінген бірнеше төртбұрышты немесе дөңес бөліктерден тұрады. Өңіржиектің аса көркем, әрі күрделі түрлері Қазақстанның батыс және оңтүстік-батыс аймақтарында кездеседі [2].

Білезік түрлері; Білезік — әйелдерге арналған әшекейдің ең көп кездесетін, әрі күнделікті қолданатын түрі. Оны қыз-келіншектерде, орта жастағы әйелдер мен үлкендер де білегіне салады. Білезік алтыннан да, күмістен де соғылған. Қос білезік — жалпақ бауырлы тұтас келеді де үстіңгі беті қатарласқан қос жұмыр болады. Бұған көбінесе “сыңар өкше”, “ырғақ”, “бұрама”, “көз” өрнектері салынады. ҚосбілезіксалуСолтүстікҚазақстандакөбіреккездеседі. Өрмебілезік— жуаналтын, күміс сымдардан өріп құрастырылып жасалған түрі. Мұндай білезіктердің екі жақ басы алақан сияқты тұтас келеді. Осы алақан бетіне “қазтабан”, “жүрекше”, “қос ырғақ” өрнектері сызу арқылы жүргізіледі. Мұндайбілезіктердіжасқыз-келіншектертаққан. Білезіктіңеларасындаүзбелібілезік, қолқабілезік, бұрама білезік, көзді білезік, орама білезік сияқты түрлері және 4 жас пен 10 жас аралығындағы қыз балалар қолға тағатын бала білезіктер де кездесетін болған [3].

Жүзіктің түрлері; Құдағи жүзік — іші қуыс етіп жасалған, өте көлемді, аса сәнді жүзік. Құдағи жүзіктің бауырында екі саусаққа қатар киілетін екі сақинасы болады. Кейбір құдағи жүзіктерде бір ғанасақинаболады. Әдетте, мұныұзатылғанқыздыңенесінежәнекүйеужігітшешесі құдағиынатарту ретінде бір-біріне арнайы соқтырады. Қыз шешесі қызымды өз қызыңдай көріп, аналық мейіріміңді төгіп жүр деген ниетпен, күйеу шешесі жақсы қыз тәрбиелегеніңе рахмет, бізге тастай батып, судай сіңіп келе жатыр деген ниетпен, той өткеннен соң бір жылдың ішінде тарту ететін кәделі дәстүр. Ал, екі саусаққа қатар киілетін сақинасы екі баламыздың жұбы жазылмасын деген мағынаны білдірген. Мұндай жүзіктер төрт саусақ сыртын түгел жауып тұрады. Құдағи жүзіктерді де көбіне ауқатты құдағилар бір-біріне тарту ретінде алған. Құстұмсық жүзік — аты айтып тұрғандай құстың тұмсығы сияқты бір ұшы үшкірленіп жасалған жүзік. Бұл жүзікті ертеректе тұрмысқа шықпаған қыздар салған. Ол “құстай ерікті” деген мағынаны білдірген. Ұзатылар уақытта болса артынан ерген сіңілісіне салған, немесе өзі тағып кетіп, барған жерінде қайын сіңілісі болса, тарту ретінде соның саусағына салған. Көбіне келіндер қыз күнінде саусағына салған құстұмсық жүзігін сақтап, кейін өзінің қызының немесе немересінің қолына салған. Сөйтіп, құстұмсық жүзік анасынан қызына мұрагерлікке қалып отырған. Оны кей өңірлерде “құсмұрын жүзік” деп те атайды. Бұл жүзіктерде кездесетін өрнектер, өркен жаю, өрістеу идеясын да білдіретін болған [4].

Шолпы түрлері; Шолпы — әйел әшекейлері ішіндегі ең сәндісі. Қазақтар арасында оның түрлері көп тараған. Шолпыны сән-әшекей ретінде, әрі оның салмағынан шаш ұзын болып өседі деп таққан. Кеудесіне өңіржиек, шашына шолпы таққан қыздың мойыны құрықтай болып өскен, бойын тік ұстаған. Шаш қашанда қыздың сұлулығын білдіріп, тіпті оның тартымдылығы мен сымбаттылығының белгісі ретінде қабылданған. Шолпы жіп арқылы шаштың, яғни бұрымның ұшына ілінеді. Бұлар көбінесе қос тоғыз теңгелердің тізбесінен құралады. Теңгелер бір-біріне жоғарыдан төмен қарай жалғанады. Шолпының сым үзбелер арқылы жалғасатын, ортасына асыл тастар орнатылған түрлері де кездеседі. Кей өңірлерде күміс теңгелерге ұқсас дөңгелек пластинакаларды құйып жасап, содан жүргенде сыңғырлайтын күміс майда қоңыраулар орнату әдісі қалыптасқан. Қазақта “сыңғырлаған күлкісіне сылдырлаған шолпысы үн қосар” деген сөз бар. Шолпының қыз тәрбиесінде алатын маңызы да зор. Анасы қашанда қызына “қатты жүгірме, оқыс қозғалма, шолпың қатты сыңғырласа сені әдепсіз қыз дейді”, - деп отырған .

Шолпыны қазақ салтында қыздар мен жас келіншектер таққан. Егде тартқан әйелдерге шолпы тағу ерсі болған. Шолпының ел арасында қоңыраулы шолпы, қозалы шолпы, қос үзбелі шолпы, көзді шолпы, маржанды шолпы, шашбау, шаш теңге сияқты түрлері кездеседі. Қазақтар арасында “адам жанының бір ұшы шаш арасында мекендейді”, - деген наным қалыптасқан, сол себепті де қоңыраулы, сылдырмақты шолпыны шын-шайтанды, бәле-жаланы маңайлатпайды деген сеніммен, ырымдап та үнемі тағып жүрген. Шығыс пен Орта Азияның басқа да халықтарындағыдай қоңырау сыңғыры қара ниетті күштерді үркіте алатын күшке ие. Айта кету керек, кейде бұрымға тағылған шолпы шашбаулардың салмағы үш келіге дейін жеткен, сонымен ол қыздардың жүрісі мен бойын тік ұстау мәнерін қалыптастырған. Ал, күміс теңгелер аяқ басқан сайын сыңғыр қағып, қыздың мінез-құлқы мен тәрбиесінен хабар берген [5].

259

Зергерлер сәндік күміс бұйымдарды жасауда отқа қыздырып соғу, балқытылған металды қалқыпқа құю, кептеу, тыныкелеу, сіркелеу, шекімелеу, қаралау, темір бетіне күміс шабу, сымкәптеу, бедерлеу, бізбен безеу, дәнекерлеу, оймалау, күміс үстіне күміс қондыру, қарайту, көз салу, алтынмен аптау сияқты әдіс-тәсілдерді қолданған. Тарихи дәуірлерде зергерлер күміс кесегін жасауға жамбыларды (көлеміне қарай асық жамбы, қой тұяқ жамбы, тай тұяқ жамбы т.б.) саудагер, көпестерден сатып алған немесе күміс теңгелерден балқытып күміс кесегін дайындаған. Қазақ зергерлері жиі қолданған әдіс – қалыптау. Қалып – бедерлі өрнектері бар болат таяқша немесе балқыған металды құйғанда белгілі-бір форма беретін қорғасынан, мыстан жасалған аспап [6].

Мақаланы қортындылай келе зергерлік бұйымдар қаншалықты нәзік болса, олардың жасалу жолдары соншалықты күрделі, қажарлы еңбекті, шыдамдылықты, дәлдікті талап етеді. Қазақ зергерлері бұйым жасаудың сан-қырлы әдіс-тәсілдерін тереңінен игерген, ұрпақтан ұрпаққа мұра етіп кележатқанөнер. Зергерлікөнерменәдіс-тәсілдер халықтықбілімжүйесініңасылмұрасы. Сондықтан да қазақтың әсемде сәнді зергерлік бұйымдарды қазақ тұрмысында қолдануды кеңінен насихаттау қажет.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек. – Алматы: «Өнер» баспасы, 1987. – 128 б.

2.Казахи: историко-этнографические исследования. – Алматы: Қазақстан, 1995. – 352 с.

3.Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.

4.Масанов Э.А. Кузнечное и ювелирное ремесло в казахском ауле. – Алматы, 1961. –155 б.

5.Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 96 б.

6.Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.3. – Алматы: Өнер, 1994. – 344 б

ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ОҢТҮСТІК РАБАДЫ

Оңғар Мадияр

«Музей ісі және ескерткіштерді қорғау» мамандығының 1 курс магистранты

Жетекшісі: т.ғ.д., профессор Б.Қалшабаева

Өткен ғасырдың ортасына жақын әлемдік археологияда кез - келген ортағасырлық қалалардың үш бөліктен тұратындығын ағылшын археологі Чайлд Гордон Вир (1892-1957 ж.ж.) дәлелдеп шықты. Соныменбіргебұлбөліктердіңбіреуіжойылғанжағдайданемесеәліқалыптасыпүлгермегенжағдайда өмір сүруін тоқтатқан болса, ол қаланы толық қанды қала деп атауға болмайтындығын анықтап, тұжырымдады. Оның анықтауынша, Таяу Шығыстағы ортағасырлық қалалар арк (цитадель), шаһарстанжәнерабаддепаталатынүшбөліктентұрады. Бұлардыңалғашқыекеуіміндеттітүрдеқамал қорғанмен қоршалады, ал рабад бөлігі көбіне жеке шаруашылықпен (бау-бақша, егіс, мал бордақылау, қолөнер мен (жүн иіру, бояу, тері илеу, ат-арба, әбзел, киіз үй ағашын дайындау, ұсталық (металл өңдеу, құрал-сайман жасау және т.б) айналысатан тұрғындар мекендейтін болған [1].

Оңтүстік Рабадтың картасы Түркістан қаласының 1951 ж. Планынан бұл бөліктерді анық көруге болады, мұндағы «1» деген

санмен анықталған жер Ясы-Күлтөбе қалашығының цитаделі мен шаһарстаны, «2» санымен анықталғаныХV-ХVІІІғ.ғ. ЕскіТүркістанқаласының, ал«4,5» дегенсандарқойылғанжерлерЕсімхан мен Сейіт хандар негізін салған цитаделдер (хан ордалары). «3» деген санмен анықталған территория ХІХ-ХХ ғ.ғ. Ескі Түркістан қаласының шаһарстаны, осы 88,7 гектарлық қаланың сырты да егістіктер, бақтар, мазараттар, тұрғын үйлермен қоршалғанын көреміз және «6» санымен анықталған бұл рабад бөлігінің көлемі 1000 гектардан асып жығылған, алайда бізге жеткені оңтүстік-шығыс беттегі 40 гектардан астамы ғана. Бұл пландағы сары шеңбермен қоршалып, сия көкпен жазылып, қасына «стрелка» қойылған 1-ден 6-ға дейінгі сандар қала қақпалары – Мүсәллә, Тәкиә, Жеті ата, Дарбаза, Иқан және Орыс қақпа. Полковник Л.Ф.Костенконың 1880 ж. еңбегінде «От г. Туркес тана до ночлега на канаве Шур нак 21,025 верста. Дорога, выходя из Туркестана в северо-западном направлении, идет сначала полтора верста (1,06 км) между стенками садов до канавы Джинишке». Бұл деректен қала түбінен баста латын бақ 1,5 шақырымға дейін яғни, Жіңішке арығына дейін созылатындығын көреміз

[2].

В.Наливкиннің еңбегінен Н.А.Веревкиннің әскерлері 1864 ж. 8 маусымда қоқан әскерлері Қарашықтан ығыстырып, 9 маусым күні қаланы қоршаған баққа кірді дейді, орысшасында «Вытесняя

260