40
.pdfмаңыздылығына мән берілсе, жұмысқа қабылданушыларды тестілеуден міндетті түрде өткізу қызметкерлерді жақындастыра түседі, өйткені тестіден өткен адам белгілі-бір талаптарға (кейде тіпті жоғары) жауап береді деген сөз. Тестіден кейінгі ойластырылып жүргізілген сұхбат осы ұйымның корпоративтік мәдениетін қалыптастырудың негізі болуы мүмкін. Бұған полиграф арқылы тексеру барысында орын алатын психотерапевтік жағдай себеп, өйткені бұл кезде үміткерлердің 95 пайызы иланғыштық күйде болады, ал ол өз кезегінде үміткерге ұйымда жұмыс жасаудың алғашқы бағдарын беруге, ұйымның негізгі нормалары мен қағидаларын сіңдіруге тамаша негіз болады (әрине егер полиграфолог маман бұл талаптарды жақсы білген және құптаған жағдайда). Жалпы, ұйым қызметкерлерінің полиграфтық тексерулерге көзқарастары аз зерттелген бағыт болып табылады [3].
Әдебиеттер
1.Обухов А.Н., Обухова И.П. Теоретические и методические основы применения полиграфных устроиств: Учебное пособие. - Домодедово: ВИПК МВД России, 2010. - 230 бет;
2.Зубрилова И.С., Скрыпникова К.А. Правовые аспекты использования полиграфных устройств в России // Российский полиграф. - 2008. - Вып. 1;
3.Сошников А.П., Пеленицын А.Б. Оценка персонала: психологические и психофизиологические методы. - М., 2009;
4.Варламов В.А., Варламов Г.В. Компьютерная детекция лжи. – М.: «Принт-Центр»,
2010. - 944 бет.
181
ОҚЫТУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ ПСИХОЛОГИЯСЫ ПСИХОЛОГИЯ ОБУЧЕНИЯ И ВОСПИТАНИЯ
PSYCHOLOGY OF TEACHING AND EDUCATION
Р.Н. Алибаева, Ш.С. Марданова
ТИПЫ СЕМЕЙНОГО ОТНОШЕНИЯ КАК ФАКТОР СУИЦИДАЛЬНОГО РИСКА У ДЕТЕЙ
Достаточно продолжительное время одной из актуальных психологических проблем в Казахстане является проблема суицида.
Данная проблема нашла отражение во многих психологических зарубежных и отечественных исследованиях [Л.И. Божович, А.Г. Амбрумова, С.В. Бородин, Ю.Р. Вагин, В.А. Тихоненко, Г.А Қасен, А.К.Мынбаева, З.М.Садвакасова]. Проблема суицида изучается с разных сторон, выявлена сущность этого явления, виды, проявления, возрастные и гендерные особенности, частотность суицидального поведения в зависимости от региона страны, времени года, времени суток. Однако, несмотря на многочисленные исследования, проблема остается актуальной и по сегодняшний день.
Достаточно остро проблема суицидального поведения стоит в детской среде, особенно подросткового и юношеского возраста. Дети являются наиболее уязвимыми и неподготовленными к сложным и разнообразным жизненным обстоятельствам. В силу своего возраста не обладают достаточным социальным опытом, сформированным мировоззрением, могут быть объектом манипуляций. Именно этот возрастной период, по мнению В.А. Тихоненко, связан с поиском смысла жизни, его оценкой и переоценкой и чувствителен к суицидальному поведению [1].
И не всегда родители, близкие и школьные психологи способны распознать в поведении ребенка риск суицидального поведения. Поэтому выявление психологических факторов риска является важным для предупреждения и предотвращения детского суицида.
Известно, что личность ребенка формируется в первую очередь в семье. Именно в семье ребенок получает социальную роль, социальные навыки взаимодействия и отношения, модели поведения. И главное в семье ребенок получает представление о себе как личности. Но не все родители осознают важность своей роли в формировании психологически здоровой личности ребенка и социально-психологического климата в семье.
К сожалению, в нашем обществе не учат быть родителями, и опыт родительства приобретается путем проб и ошибок. И проблемы родителей негативно отражаются на детях.
Еще К. Хорни подчеркивала, что множество неблагоприятных влияний могут не позволить ребенку расти в соответствии с его индивидуальными потребностями и возможностями. Эти неблагоприятные влияния разнообразны. В общем, они сводятся к тому, что родители часто «слишком поглощены своими собственными неврозами, чтобы быть способным любить ребенка или даже просто видеть в нем ту удивительную индивидуальность, какой он является; их отношения к нему определяется их собственными невротическими потребностями и реакциями. Проще говоря, они могут быть доминирующими, чрезмерно покровительствующими, запугивающими, раздраженными, чересчур требовательными и снисходительными, непостоянными, пристрастными к другим братьям и сестрам, лицемерными, равнодушными и так далее. Это никогда не является результатом одного фактора, а всегда – всего созвездия, которое оказывает неблагоприятное влияние на развитие ребенка» [2, С. 12].
Многие родители хотят видеть своих детей послушными. Свободный, активный ребенок доставляет много хлопот. И уже в раннем возрасте такие родители начинают пугать детей. «Веди себя тихо, а то заберет бабай», «Сиди спокойно, иначе тетя укол поставит»,
182
«Будешь плакать, доктора позову», «Будешь капризничать, оставлю». Таким образом, изначально у ребенка формируется страх, он неуверен, послушен, конформен, боится проявить себя как личность.
Так, тревожность матери может вызвать устойчивые страхи у ребенка по поводу опасности окружающего мира. «Осторожно, упадешь, обожжешься», «Почему ты так делаешь? Это опасно», «Не ходи. Там тебя могут обидеть», «Не показывай никому, отберут», «Не доверяй, обманут» и т.д. Такой акцент матери на то, что мир «опасен» и «враждебен» и всегда надо быть «начеку» формирует у ребенка повышенный уровень тревоги и страхов. Формируя у ребенка устойчивые страхи, тревожная мама не способна научить ребенка и не учит преодолевать препятствия и трудности в жизни. Ребенок с повышенным уровнем тревоги и страха становиться беззащитным и уязвимым к трудным жизненным ситуациям. Малейшая неудача приводит к унынию, беспомощности, бессилию и депрессии. Такие дети становятся неуверенными, нерешительными, боязливыми, зависимыми. В таком состоянии ребенок больше подвержен манипуляциям со стороны окружающих: значимых взрослых, сверстников, социальных сетей.
Повышенный уровень агрессивности родителей деформируют детско-родительские отношения. Что делает агрессивный родитель? Ругает, злится, давит, диктует, указывает, принижает, оскорбляет, попрекает, обвиняет. В такой среде у ребенка формируется низкий уровень самооценки, неуверенность, несамостоятельность, чувство вины, страха, обиды и недоверия к родителям. Такой ребенок не умеет выражать себя, делиться своими чувствами
имыслями, не умеет доверять и адекватно оценивать себя и ситуацию. В последующем во многих жизненных случаях такой ребенок будет считать себя, что он не прав, что он плохой
ине достоин любви и хорошего отношения к себе. Он убежден, что во всем происходящем - виновен. Известно, что чувство вины – это разрушающее чувство. Когда человек винит себя, он «съедает» себя изнутри и направляет всю невыраженную агрессию на себя. Именно такое отношение к себе являются предпосылками суицидального намерения.
Эмоционально холодные родители формируют отчужденность у детей. Неумение родителей проявлять и выражать внимание, заботу, любовь и поддержку детям или же их убежденность, что это неважно и не серьезно, приводит к мысли у детей, что они не нужны родителям, являются обузой. Дети в такой семье не получают признания за свои успехи, похвалы и поощрения. Не получая эмоциональный отклик на свои переживания, дети начинают испытывать чувство одиночества, обиды, вины и замыкаются в себе. Эта обида может перерасти в злость и гнев. Наблюдая за отношениями других детей со своими родителями, они могут завидовать им, уходить в мир фантазии или искать «значимых» людей, от которых могут получить эмоциональную поддержку на свои переживания. Встретив такого человека, они сильно привязываются к нему и становятся зависимым. Разрыв отношений со «значимым» человеком переживается очень сильно. В такой ситуации ребенок может и сам манипулировать, и быть объектом манипуляции. Так, подросток может сказать «Если ты уйдешь, я покончу с собой», «Если ты оставишь меня, я убью себя. То есть, именно такие дети могут представлять «группу риска».
Также слишком требовательные родители могут вызвать у ребенка повышенную тревожность. Желание видеть своего ребенка «идеальным», «совершенным» приводит к тому, что родители постоянно завышают свои требования, поднимают «планку» достижений
исравнивают с более «успешными» детьми. Такие дети часто слышат фразы «Должен только учиться на «пять», «Почему получил «четверку?», «Вон, твоя подружка учится на «отлично». Однако, когда ребенок учится на «отлично», ему говорят: «Теперь должен выучить английский язык», «А теперь должен заниматься музыкой», «А в дальнейшем должен показать себя с другой стороны, в спорте», «Ты не думай, не расслабляйся, тебе достигать и достигать еще». В этой постоянной гонке за «успехами» и «достижениями» ребенок не ощущает радость познания, радость общения. При этом высокие достижения родители превращают и в смысл жизни и своей, и ребенка. Достаточно ярким и частым примером такого родительского отношения к ребенку является ситуация при подготовке
183
выпускника школы к ЕНТ (единому национальному тестированию) и подтверждению медали «Алтын белгі». В этой ситуации ребенок ощущает высокие ожидания со стороны родителей, родственников, школы, районных и городских отделов образования. В связи с этим ребенок чувствует большую ответственность и тревогу. И это все сильно давит на ребенка, потому что подтверждение медали «Алтын белгі» в данной ситуаций для ребенка является смыслом жизни. И если цель достигается, то жизнь продолжается, а в случае неудачи – ощущение катастрофы и смысла жить нет. Как известно, чем больше ожиданий, тем больше разочарований. Ребенок впадает или в глубокую депрессию, или решается на суицидальные попытки.
При совершенном суициде окружающие люди всегда ищут причину, в основном объясняют себе и находят конкретные факторы социального, социально-экономического или медицинского характера. Например, «неудачная любовь», «поругалась с родителями», «материальные трудности, хроническая нехватка денег в семье». Но причина суицида кроется гораздо глубже: в семейных, детско-родительских отношениях. Там, где ребенок не получает достаточно поддержки и опоры, там, где нет надежного тыла, он становится уязвимым и беззащитным.
Попытка суицида и завершенный суицид воспринимается и переживается обществом очень остро. Из школьной практики известно, что в таких ситуациях начинают проводиться профилактические мероприятия, проверки, поиск виновных с целью наказания. Это важно и нужно, но не всегда эффективно и своевременно, так как всякая суицидальная попытка и завершенный суицид это следствие психологического неблагополучия детско-родительских отношений из-за родительской безграмотности и нежелания понимать и принимать психику
ипотребности ребенка.
Всвязи с этим обществу, государственным органам, школьной администрации, школьным психологам и педагогам необходимо обратить внимание на работу с родителями, организовывать и проводить обучающие семинары, тренинги, мероприятия для формирования понимания важности здорового отношения родителей к своему ребенку. Родителям же следует обращать больше внимания на психологическое состояние своего ребенка, т.е. видеть, слышать, чувствовать, понимать и уметь поддерживать во всех ситуациях.
Литература
1. Тихоненко В.А. Жизненный смысл выбора смерти // Человек. – 1992. - № 6. – С. 49-
56.
2. Хорни К. Невроз и развитие личности / Пер. с англ. М.: Смысл, 1998. – 375 с.
А.Ж. Аплашова, Г.С. Аяпбергенова, К.Г. Исинбаева
СТУДЕНТТЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін артырудың деңгейлі бағдарламасының негізінде әзірлеген педагог кадрларды даярлайтын жоғарға оқу орындарында бітіруші курс студенттеріне қосымша кәсіби білім беру бағдарламасының өзектілігі Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаттарымен міндеттерімен үйлеседі. Бағдарламаның жетекші мақсаты әрбір ел үшін маңызды болып табылатын рухани, мәдени және адамгершілік құндылықтардың негізінде жастарды өз елінің мәдениетін құрметтеуге тәрбиелеу, екіншіден жастарды жылдам өзгертіп жатқан әлемде өзіне сенімді және табысты
184
болуға мүмкіндік беретін дағдылары мен түсініктерін дамытуға, өмірлік жағдайларда өз білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сын тұрғысынан ойлауға үйретуді қамтиды[1]. Ғаламдандыру күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық бәсекелестік, қоғамда болып жатқан өзгерістердің ауқымы мен қарқынының өсуі білім беру саласының, мемлекет дамуының басты факторына айналуына себеп болады. Ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынов «Білім біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы», - деп бағалаған.
Сол себептен қазіргі уақытта жоғары оқу орындарында студенттердің танымдық ісәрекет тиімділігін арттыруға әсерін тигізетін психологиялық жағдайларды -айқындау өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Берілген мәселеге көңіл аударудың қажеттігі қазіргі шарттарда қоғамның жоғары білім алдына жаңа міндеттер қоюымен байланысты. Қай қоғамда да істің тетігін маман шешеді деген қағида негізінде шындық бар. Яғни білім сапасын көтерудің бір тетігі осы студенттерге де байланысты.
Жалпы ғылыми және кәсіби білім, икемділік пен дағды жүйесі жоғары оқу орындағы негізгі оқыту мазмұны болып табылады. Оқыту процесі, студенттерде біртұтас ғылыми дүниетанымның тұлғалық-орталанған көзқарас пен сенімді қалыптастыру үшін, меңгерілген білімді негіз қыла алатындай ұйымдастырылуы қажет. Оқыту процесінде қалыптасып жатқан білім мен икемділіктерді тәжірибелік және кәсіби міндеттерді шешуге арналған құралдарға айналдыру қажет. Білім, икемділік және дағды жүйесімен меңгеру жөніндегі студенттің ісәрекеті оқу және кәсіби-тәжірибелік міндеттерді тиімді шешуге бағытталған, оларда шығармашылық ынталылықты қалыптастырып, тұлғалық-шығармашылық сипатты игеру қажет. Жоғары оқу орындағы оқытуды мынадай жағдайда тиімді деп санауға болады: индивидуалдық танымдық іс-әрекетінің мазмұнын білдірте отырып, оларда біртұтас ғылыми дүниетаным мен шығармашылық ынтасын детерминациялайтын, болашақта кәсіби қызметінде көрінетін жеке тұлғаның қасиеттеріне айналатын, ғылыми дүниетаным және шығармашылық ынталылықты қалыптастырып, студенттер меңгеретін білімдер, икемділік пен дағдылар олар үшін жеке тұлғалық мәнді болып табылса ғана мүмкін болады. Студенттерді оқытудағы табыстық көбінесе олардың танымдық қабылдау, ес, ойлау және қиял процестерінің жүйелі ұйымдастырылуын тәуелді. Өкінішке орай, мектеп, жоғары оқу орны болсын дәстүрлі оқыту оқушылардың жадысына сүйенеді, бұл басқа психикалық процестердің, алдымен ой мен ойлау процестерінің қанағаттанарлық емес дамуына әкеп соғады. Осы мәселелерді шешу негізінде білім беру саласындағы басты проблема - әлеуметтік педагогикалық және ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізу және жаңа, тиімді әдістерін іздестіру болды. Деңгейлі бағдарламының негізі міндеті оқыту мен оқудың қазіргі заманғы стратегиялары мен тәсілдерді қарастыру барысында сүйенетін теориялық негіздемені қамтамасыз ету үшін қажет. Бағдарламаның жеті негізгі модульдері бар. Бұндағы қарастырылған идеялар сабақта пайдаланылатын жекеленген стратегиялар мен тәсілдер өзара байланысты. Дайын білім беруге негізделген «дәстүрлі» әдіс арқылы алынған білім студенттің жинақталған өзге білімімен тиімді сіңісе алмайды, сол себепті де механикалық есте сақталған мәліметтерді емтихан кезінде ұтымды пайдалануға болады, бірақ мән-мағынасы терең меңгерілмейді, жай ғана жаттап алынған білім тақырыпты оқыту аяқталған соң немесе емтихан біткен соң керексіз болып қалады және оны өмірде пайдалана алмайды, сондықтанда сындарлы оқытуды қолданған дұрыс. Оның мақсаты пәнді терең түсінуге қабілетін дамытуға, алынған білімді тыс жерде, кез-келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз етеді. Жоғары оқу орындағы оқытудың басым міндеті - оқу процесі студенттердің ойлау мен қиялының дамуына мүмкіндік туғызып, олардың шығармашылық белсенділігі мен ынталылығын дамытуға көмектесу. Сондықтан жоғары оқу орнының оқытушысы барлық психикалық танымдық процестерінің қызмет ету мәні мен заңдылығын біліп, оны студенттердің танымдық қабілеттіліктерін дамытуға бағыттап, оқыту іс-әрекетті осы заңдылықтарға сәйкес құру қажет.
С.М. Жақыпов және бірқатар авторлар отандық ғылымның барлық оқу теорияларын үш үлкен топқа бөлді. Бірінші топқа оқыту процесіне назар аударатын теориялары кірді. Бұл
185
репродуктивтік оқыту теориясы. Осы бағыт өкілдерінің өз алдына қойған міндеттері, дәстүрлі бағытты жақтаушы міндеттерімен сәйкес келеді. Екінші бағытқа өнімді оқыту теориясы жатады. Мында оқушының оқу процесі мен белсенділігіне екпін жасалынады. Үшінші бағыт жоғарыда атлаған екеуінің синтезін құрайды. Оқыту процесі мен оқу процесін органикалық үйлестіру талапынысы жасалынды [2].
С.М.Джакуповтың ойынша, мектеп немесе жоғары оқу орында оқыту процесінің жүйелілік талдауын өткізу қажет, өйткені қазіргі оқыту теориялары біртұтас жүйе ретінде оның барлық құрамдас бөліктерін бірыңғай процесінде сипаттамайды. Сол себептен біздің жұмысымызға қажетті оқушылардың танымдық іс-әрекетін қалыптастыру және дамытудың маңызды мәселелерінің шегін табу мүмкін емес.
Оқыту процесін талдау барысында С.М.Джакупов бір тұтас жүйенің бес принципін және үш негізгі деңгейін бөлді: жүйелілік талдаудың мета-, макрожәне микро деңгейлері.
«Осы принциптерге сүйене отырып біздің зерттеу объектімізді – жоғары оқу орындағы оқу-тәрбиелік процесті (ОТП) – тұтас динамикалық жүйе ретінде ұсынуға болады. Жоғары оқу орындағы ОТП-і оқу процесінде жүзеге асырылатын, студентке оқыту және тәрбиелік ықпал жасайтын бірыңғай жүйені аламыз».
Студенттердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыру елеулі мөлшерде олардың шығармашылық дағдылары дамуымен айқындалады. Қоршаған шындыққа белсенді басып кіргенде, субъект ақиқат танымдық іс-әрекеттің құбылыстары мен процестері туралы, сондай-ақ оқудың танымдық түрткілері туралы түйсіктер, қабылдау, елестетулерді көп мөлшерде қабылдайды.
Студенттің дәрістердегі танымдық іс-әрекеті қабылдаудан басталады– есту және көру - екі арна арқылы өтеді. С.М.Джакуповтың айтуынша сабақтың жоспар-сценариін құрастырған кезде, дәрісті қабылдау есту және көру арналарын біркелкі жүктеу, әр түрлі әдістерін алдын-ала жоспарлау, тиімді оқытудың ең маңызды шарты болып табылады [2]. Ақпаратты қабылдау аудиовизуалды біркелкі жүктеу арнасы тыңдаушылардың назарын қалыптастыру және басқару алдынан қойылатын талаптар арқылы айқындалады. Дәріс барысында оқушылармен ақпаратты есте сақтау процесін басқару, қабылдау және зейін процестерімен басқару көкейкесті емес, өйткені мнемикалық іс-әрекеттің тиімділігі оқытушыға емес оқушыға байланысты. Егер эмоционалды сарын, берілген білімнің бояуы жоғары болса, онда қабылданған ақпарат есте сақталатының ұмытпау қажет. Сондықтан да бүгінгі таңда білім беру үрдісінде студенттердің танымдық процестерін дамыту, білімін көтеру, олардың біліктілігін арттыру жүйесінің басым түрде дамып, ілгеріндіруі - заңды құбылыс.
А.А. Вербицкий бойынша жоғарғы мектепте белсенді оқыту идеологиясы студенттер мен мұғалімдердің бірлескен, танымдық зерттеу іс-әрекетінің дамуы негізінде жасалуы керек. Бұл жерде оқыту іс-әрекетіндегі субъектілердің тұлғааралық өзара әрекет процессі ретінде қарастырылады. Оқыту барысындағы тұлғаның танымдық іс-әрекетінің активизациясы келесідей түсіндіріледі, яғни студенттің белсенді тұлғалық позициясы сақталынатын және іс-әрекет субъектісі ретінде толығымен, жан-жақты ашыла алатындай психологиялық педагогикалық жағдайдың болуы [3].
Тұлғаның шығармашылық белсенділігі психологиялық тұрғыда детерминизм принципінің іске асырылуы арқылы жүреді: сыртқы себептер ішкі жағдайлар арқылы әсер етеді. Алайда, көп жағдайда, оқытуды белсендендірудің дәстүрлі формасы жетістікке жету мотивациясын стимулдауға бағытталған, сондықтан ішкі танымдық мотивациялардың пайда болуы өз алдына зерттеуді талап етеді.
Қорыта келгенде, оқыту – танымдық процесі. Танымның ерекшелігі студентте білімге деген қызығушылығы ұдайы өсіп арта түседі. Танымдық іс-әрекет оқу процесінің құрамына кіріп, арнаулы оқу орындарында қалыптасатын, күрделі психологиялық білім. Оқу процесінде білім алу негізіндегі студенттің іс-әрекетін былай түсіндіреміз: мәселені шешу үшін алдымен сыртқы материалдың бейнесін елестетеді, әрекеттерді пайдаланады. Сөйтіп
186
студенттің іс-әрекетінде, бір нәрсеге өз бетімен бейімделуін үнемі талап ету дамудың ең тиімді тәсілі болмақ.
Сондықтанда біз студенттердің бойында өз бетімен білім алу, өзін-өзі реттеу дағдыларын қалыптастыруға, адамдармен тиімді диалог жүргізе алатын, қазіргі заманда табысты өмір сүруге дайын, сандық технологияларда құзырлық танытатын белсенді азамат, болашақ маман ретінде қалыптастыруға көмектесетін оқу үрдісін ұйымдастыру үшін қажетті біліммен және практикалық дайындықпен қамтамасыз етуге жағдай жасау керекпіз. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздіктің тұғырлы тағына нық орныққан қазақ елінің болашағы да, қазіргі тағдыры да оның ғылымы мен ахуалын қалыптастыратын білім саласының құзырында екендігі жасырын емес. Жалпы халықтың гуманизм мен өркениет нысандарының мағыналық сипаты бүгінгі күн тарапында озық педагогикалық идеяларды талап етуде. Өткенге қайырыла қарап, сонымен қоса, бүгінгі күннің талабына жауап беретін озық идеялы жүйе жасау міндеті күн тәртібінде тұр.
Әдебиеттер
1.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы.
2.Джакупов С.М. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения.
3.Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. – М.: Высш. шк.
Е.Н. Ауталипова, М.Ш. Исмагулова, Н.С. Ахтаева
РОЛЬ РОДИТЕЛЕЙ В ОБУЧЕНИИ И РАЗВИТИИ ЭМОЦИОНАЛЬНОГО ИНТЕЛЛЕКТА РЕБЕНКА
Образовательная система 21-го века демонстрируют необходимость дать возможность образованным людям развивать такие компетенции, которые могут быть применимы в любой области и являются по своей природе успешными независимо от возраста и социального положения, а именно, социально-эмоциональные компетенций. Исследования, начатые в начале 90-х годов, подчеркнули тот факт, что эмоциональный интеллект представляет собой потенциал, который может обеспечить успех в жизни [1].
Впервые термин “эмоциональный интеллект” был употреблен в 1990 году Дж. Мейером и П. Саловеем. Одно из определений эмоционального интеллекта, сформулированное этими авторами звучит, как “способность тщательного постижения, оценки и выражения эмоций; способность понимания эмоций и эмоциональных знаний; а также способность управления эмоциями, которая содействует эмоциональному и интеллектуальному росту” личности [2, C. 48].
Исследования, которые относятся к способам обучения эмоциональному интеллекту показывают, что влияние родителей на эмоциональные компетенции их собственных детей начинает проявляться уже с первых месяцев жизни ребенка. В первые месяцы после рождения ребенок ищет близость с родителями (особенно с матерью), и если родители отвечает на потребности ребенка, у ребенка создается безопасная привязанность к родителям, из которого он будет исследовать мир. Также предполагается, что небезопасная привязанность является существенным фактором в развитии проблем психического здоровья, особенно в детском возрасте, следовательно и позже. Первая возможность развить элементы эмоционального интеллекта появляется в первые годы жизни ребенка, и эта способность продолжает расти в течение периода школьного образования. Эмоциональные
187
способности, которые будут получены позже, будут зависеть от того, как они сформировались в первые годы жизни, и эти способности будут являться фундаментальной основой обучения в школе [4].
Некоторые результаты исследований подтверждают, что достижение успехов в школах невозможно предсказать сравнивая их с определенным поведением ребенка или его ранней способностью читать, на него больше влияют социальные и эмоциональные факторы
[5]:
-самоуверенность и интерес;
-знает ли ребенок, как себя вести в трудных ситуациях, и как контролировать свои эмоции и ошибочные импульсы;
-способен ли ребенок ждать, следовать инструкциям и попросить поддержки у
учителя;
-способен ли ребенок выразить свои потребности, когда он или она в обществе других детей.
Ученик проводит в день значительное количество времени в классе. Помимо изучения академических предметов, дети так же в этой обстановке приобретают жизненные навыки, личные и эмоциональные компетенции – это все связано с психологической благополучностью ребенка. И в этом не мало важную роль играет родитель. Исследования показывают, что родительская поддержка позитивна влияет на ребенка, его самооценку, социально-эмоциональную компетентность, и также на умение регулировать свои эмоций [6]
Взаимоотношения между родителем и ребенком имеют свой эмоциональный фон, и в последующие годы это определяет эмоциональное состояние ребена [1]. По мнению других авторов, детство представляет собой «решающий шанс» на формирование эмоциональных пристрастий человека, поскольку привычки, приобретенные в детстве, трудно изменить позже [1, C. 274]. Чтобы проиллюстрировать важность эмоционального воспитания в отношениях между родителями и ребенком, было проведено исследование, направленное на то, чтобы подчеркнуть связь между эмоциональными привычками родителей (взрослых) и их детей, результаты показали что эмоциональное развития родителей повлияли на эмоциональную жизнь их детей [1].
Искренние взаимоотношения родителей и детей определяют гармоничное развитие личности ребенка, причем родителем является один из главных педагогов, который в необычайной степени отслеживает эмоциональный и реляционный путь ребенка сегодня и будущего, как взрослого. Это позволяет предположить, что эмоциональный интеллект и участие родителей могут предсказать академическую успеваемость ребенка. Этот вывод согласуется с данными Дж. Паркера и его коллег [7] о взаимосвязи между эмоциональным интеллектом и академическим успехом. Так же это подтверждается исследованиями, где сообщалось, что существует положительная связь между вовлечением родителей на успеваемостью детей [8]. Это утверждение согласуется с точкой зрения Дж. А. Шикеданс [9],
вкоторой он сообщал о том что дети, у которых родители пассивны, плохо выполняют академические функции.
В последнее время часто упоминается концепция социально-эмоционального дефицита. Увеличение чисел тревожности у детей, которые выражают эмоциональные расстройства, вызвано по многими причинами. Каждая причина имеет свой индивидуальный характер, и для того чтобы уменьшить численность эмоционального расстройства важно расширить работу по развитию не только детей, но и их родителей.
Е. Детор и С. Клеар предложили список рекомендации для взрослых для развития эмоционального интеллекта детей [10]:
1. Признавайте и уважайте эмоциональные реакции детей.
2. Моделируйте подходящие выражения эмоций.
3. Выражайте эмпатию.
4. Предоставьте детям необходимое время, пространство и материалы для изучения эмоциональных сложных задач.
188
5.Помогите детям расширить свои словесные навыки, чтобы справляться с трудными обстоятельствами.
6.Поддержите детей, когда они строят связь с их предыдущим опытом, чтобы решать новые задачи.
Доступ к качественному образованию зависит от потенциала и отношения родителей
ксвоим детям. Таким образом, если мы стремимся получить результаты на высшем уровне от ребенка, получившего образование, то сначала мы должны поработать над отношением образованных взрослых, образованных родителей ребенка.
Литература
1.Goleman, D (2001). Emotional intelligence: Issues in paradigm building. In C. Cherniss
&D. Goleman (Eds.), The emotionally intelligent workplace, (pp. 13-26), Jossey-Bass: San Francisco.
2.Salovey P., Mayer J.D. Emotional intelligence // Imagination, Cognition, and Personality. 1990. V. 9. P. 185–211.
4.Elias, M.J., Tobias, S.E., & Friedlander, B.S. (2007). Emotional intelligent parenting: How to raise a self-disciplined, responsible, socially skilled child. New-York: Random House Digital.
5.Brazelton, T. B. (1992). Heart Start: Emotional Foundations of School Readiness. Arlington: National Center for Clinical Infant Programs.
6.Laible, D. (2007). Attachment with parents and peers in late adolescence: Links with emotional competence and social behavior. Personality and Individual Differences, 43, 1185e1197.
7.Parker, J. D. A., Creque, R. E., Barnhart, D. L., Harris, J., Majeski, S. A., Wood, L. M., Bond, B. J., & Hogan, M. J. (2004). Academic achievement in high school: Does emotional intelligence matter? Personality and Individual Differences, 37, 13211330.
8.Tella, A. & Tella, A. (2003).Parental involvement, Home background, and School Environment as Determinant of Academic Achievement of Secondary School Students in Osun State, Nigeria. African Journal of Cross-Cultural psychology and Sport Facilitation, 5, (2), 42-48.
9.Schickedanz, J.A. (1995).Family Socialization and Academic Achievement .Journal of Education, 1, 17-34.
10.Dettore, E., Clearly, S. (1997/8). Nurturing and strengthening emotional intelligence, PAEYC Newsletter, December/ January, 7-8.
А. Аянбаева
ТІЛ КЕМІСТІГІ БАР БАЛАЛАРМЕН ТҮЗЕТУ ЖҰМЫСТАРЫНДА АРТ-ТЕРАПИЯ ӘДІСІН ПАЙДАЛАНУ
Арт-терапия әдісін түзету жұмыстарында қолдану ежелден келе жатқан мәселе. Қазіргі кезде бұл мәселе өзекті себебі тіл кемістігі бар балалар саны көбеюде және түзету жұмыстары бұл ретте жаңа тиімді тәсілдерді осы мәселеде қолдануды талап етеді. Дәл сол себепті арт – терапия тәжірибелер көрсеткендей өте қажет. Сондықтан балалармен тиімді жұмыс жасау оның толыққанды дамуының негізгі маңызды элементі.
Глухова А.Е. және Выготский Л.С. ғалымдардың еңбектері мен тәжірибелеріне сүйене отырып арт-терапияның негізгі мақсаты ретінде кемістігі бар балалардың үйлесімді дамуы, өнер арқылы оның әлеуметтік бейімделуіндегі мүмкіндіктерінің кеңеюі, сонымен қатар келесі функцияларын қарастырамыз.
Катарсистік – жағымсыз жағдайлардан босатушы, тазалаушы.
Реттеуші – жүйкелік-психикалық күш түсірулерді шешу, психоматикалық процесстерді реттеу, психоэмоционалды жағдайды оңтайлы модельдеу.
189
Коммуникативті-рефлексивті – тілдесу бұзылысын коррекциялы түрде қамту, өзінөзі бағалау сезімін қалыптастыру [1.467].
А.И.Копытин арт-терапияның келесі әдістердің артықшылығын көрсетеді:
-Арт-терапияны қолдануда жас ерекшелігі ескерілмейді. Сол және де басқа адамдардың арт-терапия процесіне қатысуына қарсы көрсетілімдер жоқ.
-Арт-терапия өз ойын білдіру, өзін-өзі тану еркіндігінің құралы.
-Арт-терапиялық жұмыстар көп жағдайда оң эмоциялар туғызып, белсенді өмір сүру дағдысын құруға көмектеседі.
-Арт-терапия әр адамның өнер әлеуетіне, ішкі механимдеріне негізделеді.
Арт-терапиялық бағыттар әртүрлі. Соның ішінде:
-бейнелеу терапиясы – емдік әсерлер бейнелеу өнеріне пайдаланылатын құралдар арқылы жүзеге асады: сурет салу,жабыстыру, қолданбалы өнер;
-имаготерапия – образ, театрлық, драмалық қойылымдар әсері;
-ән терапиясыәнді қабылдау әсері арқылы;
-ертегі терапиясы – ертегі, аңыз-әңгімелер арқылы әсер ету;
-кинезитерапия – қимылды билер арқылы әсер ету:
-фототерапия – жұмыста фото материалдарды, слайдтарды пайдаланып әсер ету;
-қуыршақ терапиясы – қуыршақтарды, театрлық тәсілдерді қолдану арқылы балаларға әсер етудегі кешенді әдіс;
-ойын терапиясы-ойын арқылы түзету әдісі;
-құм терапиясы – вербальды емес психокоррекциялық түрлердің жиынтығы. Негізгі акцент балалардың шығармашылық қабілеттеріне қойылады;
-иіс терапиясы – эфир майлары және майлар қосындысы ақылы адам денсаулығын нығайту. Иіс көңіл-күйді басқарады, нерв жүйесін тыныштандырады және жұмысқа қабілеттілікті арттырады;
-күлкі терапиясы – әзіл және күлкі көңіл күйді көтереді, жағымсыз жағдайлардан пайда болған стрессті жайттардан арылуға, босаңсып ұялшақтық сезімінен құтылуға,қарымқатынас байланысын жақсартуға көмектеседі;
-түс терапиясы – арнайы таңдалмалы түс арқылы жеке биологиялық ритімнің қалыптасуына әсер етеді.
Тіл кемістігі бар балалар – бұл дамуында ауытқулары бар балалардың ерекше категориясы, келесідей ерекшеліктерден тұрады:
-неврологиялық симптоматика;
-қосымша диагноздардың болуы;
-тәртіп мәселелері;
-тілдік негативизм;
-қарым-қатынасқа тілді қолданбау;
-ақпаратты қабылдау және өңдеуге қабілетінің бұзылуы.
Осы ерекшеліктердің барлығы бар балалар тобы мақсатты бағдарланған түзету жұмыстары яғни арт-терапия әдісін қажет етеді.
Жоғарыда айтылған арт-терапия түрлерін жетік меңгере отырып, мен келесідей 5 бағытты таңдадым. Осы бағыттар менің ойымша коррекциялық жұмысты орындау кезінде әлдеқайда жақсы нәтижелер көрсетуге көмектеседі. Олар: ертегі терапиясы, ойын терапиясы, иіс терапиясы, құм терапиясы, кинезитерапия [2.368].
«Ертегі терапиясы» Мақсаты: балаларға ертегі, аңыз әңгімелер айту, сюжеттік-рөлдік қойылымдар
қою арқылы танымдық қабілетін, сөздік қорын кеңейтіп бұзылыстарды түзету.
Ертегі терапиясы – психотерапияның құрамдас бөлігі. Баланың ертегі сюжетіне әсерленуі, кейіпкердің қиыншылықтарына алаңдауы оның келешекте өз алдында пайда болатын кедергілерден қиналмай өтуіне іштей дайындығын туындатады. Практикалық психологияның ертегілік терапия бағыты – баланың жақсылық пен жамандықты айыруына, мінез-құлықтық стереотиптерді тануына көмектесіп, адамдардың өмірде алдынан шығатын
190