Лекцыя 7. Пісьменства і кніга на тэрыторыі Старажытнай Русі. Кніга беларусі часоў полацкага княства
Дастаткова высокі ўзровень сацыяльна-эканамічнага развіцця насельніцтва Старажытнай Русі ў І тысячагоддзі н.ч. стварыў перадумовы для ўжывання сістэмы запісвання інфармацыі: ускладненне гаспадарчай дзейнасці патрабавала фіксавання вытворчага вопыту; развіццё сацыяльных адносін – замацавання існуючых парадкаў у стабільных зафіксаваных формах для перадачы наступным пакаленням; развіццё культуры, ведаў аб навакольным свеце і самім чалавеку – пісьмовага замацавання інфармацыі. Важным фактарам для фармавання сістэмы пісьменства былі кантакты з іншымі, больш развітымі ў культурных адносінах народамі. Спрыяла развіццю і распаўсюджванню пісьменства і ранняя феадалізацыя (на беларускіх землях – у Падзвінні і Верхнім Падняпроўі, дзе ўжо ў VIII – сярэдзіне ІХ ст. завяршаецца кансалідацыя плямёнаў). Першай самастойнай палітыка-тэрытарыяльнай адзінкай Беларусі становіцца Полацкая зямля. У другой палове Х ст. на тэрыторыі Беларусі было ўжо дзве самастойныя дзяржавы: Полацкае і Тураўскае княствы. Станаўленне дзяржаўнасці было цесна звязана з горадам – апорай новай сацыяльнай арганізацыі (першыя ўпамінанні пра гарады на тэрыторыі Беларусі адносяцца да ІХ ст.: Полацк (862 г.), Тураў (980 г.), Ізяслаўль, Віцебск (Х ст.); усяго да сярэдзіны ХІІІ ст. летапісы згадваюць 35 гарадоў) [2].
Доказам таму, што ўжо ў канцы Х ст. у Полацку існавала пісьменства, у якім выкарыстоўвалася кірыліца, з’яўляецца шэраг археалагічных знаходак, напрыклад, пячатка полацкага князя Ізяслава (памёр у 1001 г.), якую ён даслаў у Ноўгарад (гэтая свінцовая пячатка была прывешана на папружцы да пісьмовага дакумента, напісанага на пергамене. На вонкавым баку пячаткі была выява знака Рурыкавічаў і навокал знака быў надпіс кірылічнымі літаратмі “Изас/лав/ос” – гэта грэчаскае гучанне імя Ізяслаў); а таксама надпісы на плінфе і камянях Полацкай Сафіі (50-я гады ХІ ст.), на чатырох камянях у русле Зах. Дзвіны (пач. ХІІ ст.), на крыжах і камянях у тры метры (другая пал. ХІІ ст.) і г.д.
Да спадчыны полацкага пісьменства адносіцца доўгі надпіс, які зроблены на пласцінах крыжа Ефрасінні Полацкай. Тут паведамляецца год падаравання крыжа Ефрасінняй Спаскай царкве (па нашым злічэнні 1161), кошт матэрыялу (100 грыўняў) і працы (40 грыўняў). У другой частцы надпісу запісаны праклён таму, хто знясе крыж са Спаскай царквы. Унізе змешчаны дробны надпіс з імем майстра Лазара Богшы.
Археалагічны матэрыял XI – першай паловы XIII ст. па гарадах Панямоння: Наваградку, Гродне, Ваўкавыску таксама сведчыць пра ўжыванне кірыліцы – гэта надпісы на прасніцах, амфарах, медальёнах, пячатках, іконках, на мурах цэркваў і жылых будынкаў і г. д. Археолагі знайшлі таксама 7 металічных зашпілек для кніжных пераплётаў, у Наваградку, 14 стыляў для пісьма, што, у параўнанні з аналагічнымі знаходкамі ў Ноўгарадзе Вялікім, прыводзіць да надзвычай важнага вываду аб прыкладна роўным узроўні распаўсюджання пісьма. Іншыя знаходкі на берасцяных граматах XI–XV ст. Віцебска і Мсціслаўля таксама гэта падцвярджаюць. Усяго вядома каля 800 старажытнарускіх берасцяных грамат, напісаных пісалам (вострая касцяная палачка). Асноўнай тэмай іх было крэдыторства, пазыка грошаў, сельскагаспадарчыя пытанні, завяшчанні. Для іх характэрна адсутнасць царкоўнаславянскай кніжнай лексікі, што дае падставы лічыць аб пашырэнні пісьменства не толькі сярод феадалаў, духавенства, але і сярод іншых гараджан.
Хрысціянства ў яго ўсходняй форме як дзяржаўная рэлігія пачало распаўсюджвацца на тэрыторыі Старажытнай Русі, у тым ліку і на беларускіх землях у канцы Х ст. (Кіеў, Ноўгарад, Полацк і Тураў). Некаторыя даследчыкі лічаць, што заснаванне Полацкай праваслаўнай епархіі адбылося ў 992 г. у часы Уладзіміра Святога (А.А. Мельнікаў, Г.М. Шэйкін, Г. Сагановіч). Больш ці менш інтэнсіўная хрысціянізацыя старажытных тэрыторый Беларусі адбываецца ў другой палове XI ст. Як лічыць М.В. Нікалаеў, у 1072 г. (ці каля 1088 г.) засноўваецца праваслаўная епіскапская кафедра ў Тураве; у 1104 г. – у Полацку, у 1137 г. – у Смаленску. (Для параўнання: на абшырных прасторах Паўночна-Ўсходняй Русі да пералому XII i XIII ст. існуе толькі адна епархія, Растоўская). Распаўсюджанне хрысціянства ішло адначасова са з’яўленнем, распаўсюджаннем і заўсёдным ужываннем богаслужбовых кніг [5]. Прыняцце “грэцкай веры” ўключыла ўсходнеславянскія землі ў хрысціянскі свет, далучыўшы іх да тысячагадовай культурнай традыцыі грэка-рымскай цывілізацыі, што мела асабліва важнае значэнне для культурнага развіцця беларускіх земляў. “Разам са славянскімі кнігамі Святога Пісання перайшло да нас з Балгарыі мноства кніг, складзеных на славянскай мове. Гэта былі большай часткай пераклады грэчаскіх кніг самага разнастайнага зместу: багаслоўскага, філасофскага, гістарычнага, граматычнага, юрыдычнага і, наканец, белетрыстычнага. Пры дапамозе гэтых кніг усе вынікі хрысціянскай адукаванасці візантыйскай зрабіліся вядомымі...” Так пісалі “Віцебскія губернскія ведамасці” ў ХІХ ст. Вядома, што і старажытны Полацк, які разам з Кіевам і Ноўгарадам з’яўляўся буйнейшым гандлёвым цэнтрам, устанавіў сувязі з Балгарыяй. Кнігі Кірылы і Мяфодзія, прывезеныя з Візантыі, знаходзіліся не толькі ў бібліятэцы Ефрасінні Полацкай, але і яе дзеда, Усяслава (Чарадзея).
Афіцыйнае ўвядзенне хрысціянства на Русі, безумоўна, мела вялікае значэнне ў распаўсюджанні пісьменства. Не падлягае сумненню, што пасля прыняцця хрысціянства граматнасць хутка распаўсюджвалася сярод шырокіх колаў насельніцтва Кіеўскай і Наўгародска-Пскоўскай Русі. Так, у 1951 г. археолагі выявілі пры раскопках у Ноўгарадзе некалькі грамат, напісаных на бяросце, якія датаваліся ХІ – XIV стст. Гэтыя граматы з’яўляліся запісамі камерцыйнага і дзелавога характару, а таксама запісамі прыватнай перапіскі. Дзякуючы моцнай вільготнасці глебы ў Ноўгарадзе бяроста захавалася і дайшла да нашага часу. Вядома, што бяросту ўжывалі для пісьма ў кніжнай справе. У многіх захаваных помніках ўпамінаецца пра навучанне дзяцей, што характарызуе шырокае распаўсюджанне граматы.
У “Аповесці мінулых часоў” летапісец адзначае дзейнасць кіеўскіх вялікіх князёў Уладзіміра і Яраслава ў распаўсюджанні і захаванні кніг: “Владимир ... посеял книжное слово в сердце верных людей, а мы пожинаем плоды, принимая книжное учение. Великая польза бывает от учения книжного ... Мы приобретаем мудрость и воздержание от слов книжных, так как это реки, наполняющие вселенную”. Пра Яраслава летапісец паведамляе: таксама, што “ Яраслаў сабраў многа пісцоў і перакладаў кнігі з грэчаскай на славенскую мову, і купляў кнігі”, і далей: “Яраслаў любіў вельмі кнігі і, напісаўшы многія, паклаў у царкве св. Сафіі”.
Такім чынам, з’яўленню кнігі на тэрыторыі Старажытнай Русі, у тым ліку і Беларусі ў Х–ХІ стст. садзейнічалі: утварэнне феадальных дзяржаў (узнікла патрэба ў дзелавых запісах: дыпламатычных і гандлёва-гаспадарчых), а таксама распаўсюджанне і замацаванне хрысціянства як дзяржаўнай рэлігіі (практыка набажэнства патрабавала адпаведных кніг, а таксама людзей, здольных чытаць і правіць па кнігах службу, сакралізаваць уладу князя).
Першыя рукапісныя кнігі – гэта рукапісныя рэлігійныя кнігі кірыла-мяфодзіеўскай традыцыі. Мяркуецца, што славяна-балгарскія пераклады з грэчаскай мовы богаслужбовых кніг прывозілі грэчаскія місіянеры ўжо прыкладна ў X ст. На працягу X-XI ст. хрысціяне карысталіся першапачаткова менавіта прывезенымі манускрыптамі.
Неабходна адзначыць і асаблівасці старажытнарускага пісьма і кнігі. Форма літар, якімі напісаны старажытнарускія кнігі, мае два віды: устаў і паўустаў.
Устаў – старажытны почырк, якім напісаны захаваныя тэксты пачынаючы з ХІ ст., для яго характэрна, што кожная літара была скрупулёзна і дакладна выпісана, літары ў уставе былі буёныя і прамыя, мелі роўны націск, ва ўставе была нязначная колькасць скарачэнняў. Устаў меў яшчэ некалькі варыянтаў.
Паўустаў – почырк больш позняга паходжання, з’явіўся ў канцы XIV ст. Паўустаў быў драбнейшы і больш просты, чым устаў, у ім дапускаўся нахіл ліній, злучэнне літар адна з адной (лігатуры), значная колькасць скарачэнняў (абрэвіятуры). З грэчаскай мовы была запазычана сістэма націскаў – “сіла”, якую ставілі на кожным слове.
Для запісу актаў, дакументаў, пісем і тэкстаў некніжнага характару прымянялі скорапіс (курсіўнае пісьмо).
У нумарацыі старонак выкарыстоўваўся кустод (слова з наступнай старонкі).
Для загалоўкаў раздзелаў часцей прымянялі спецыяльны від пісьма – вязь, якая ўяўляла з сябе злітны ўзор моцна выцягнутых у вышыню і пераплеценых паміж сабой літар. У афармленні рукапісаў прымяняліся застаўкі – звычайна арнаментаваныя прамавугольнікі, змешчаныя ў пачатку раздзелаў і главаў; канцоўкі – невялікія малюнкі ў канцы тэкста; ініцыялы – размалёваныя пачатковыя загалоўныя літары. У афармленні старажытных ркапісаў вылучаецца лінейны (геаметрычны), раслінкавы (батанічны) і жывёльны (тэраталагічны) арнаменты.
Характэрнай асаблівасцю рукапіснай кнігі была адсутнасць загалоўнага або тытульнага аркуша (ліста), які з’явіўся ў XVII ст. У канцы кнігі, у пасляслоўі, калі-нікалі ўказвалася месца і час стварэння, імя заказчыка і пісца. У многіх рукапісах ўжываўся розны почырк. Дата ўказвалася ў Старажытнай Русі ад “стварэння свету”. Розніца ў падліку гадоў паміж гэтым летазлічэннем і агульнараспаўсюджаным у Еўропе, якое пачыналася ад Н.Х. складала 5508 г. Напрыклад, 6985 г. – 5508 г. = 1477 г. Новы год пачынаўся з 1 верасня.
Старажытнейшая рукапісная кніга, захаваная да нашых дзён – “Астрамірава Евангелле” 1056 – 1057 гг. Было напісана для наўгародскага пасадніка Іосіфа Астраміра дзьякам Рыгорам (Грыгорыем), які ў канцы рукапісу напісаў сваё імя, а таксама час пачатку і заканчэння працы. Аднак, дзе, у якім месцы яно было напісана – невядома: ці ў Ноўгарадзе, ці Кіеве. “Астрамірава Евангелле” – рукапісная кніга вялікага фармату (in folio), напісана на пергамене, уставам, у 2 слупкі, упрыгожана 3 мініяцюрамі евангелістаў, застаўкамі, ініцыяламі.
Другой і трэцяй па часе кнігамі з’яўляецца “Ізборнік” вялікага князя Святаслава Яраслававіча, напісаны ў Кіеве ў 1073 г. (захоўваецца ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве) і потым перапісаны з дапаўненнем некаторых тэкстаў у 1076 г. (захоўваецца ў РНБ у С.-Пецярбургу). Арыгіналам для яго паслужыў блізкі па складу зборнік, перакладзены з грэчаскай мовы для балгарскага цара Сімеона. “Ізборнік” уяўляе з сябе зборнік малітваў, царкоўных тэкстаў і павучанняў рэлігійнага і бытавога характару. У “Ізборніку” змешчана мініяцюра з выявай князя з сям’ёй – гэта адзін з першых рускіх партрэтаў. Да “Ізборніка” прыкладзены спіс кніг, якія царква забараняла чытаць веруючым, т. зв. “отречённые” кнігі. Гэта першае праяўленне цэнзуры. Яно цікавае тым, што ў спісе ўказваецца значная колькасць кніг нецаркоўнага зместу, якія бытавалі ў ХІ ст., але не захаваліся да нашых дзён.
Наступная, 4-я кніга – “Архангельскае Евангелле”, напісанае ў 1092 г. Яго знайшлі ў Архангельскай губерні ў аднаго з сялян, сёння захоўваецца ў РДБ у Маскве. Напісана 4 рознымі почыркамі, аднак прыкладна ў той самы час, упрыгожана невялікімі арнаментаванымі застаўкамі. Пераплёт складаюць дзве драўляныя дошкі вялікай таўшчыкі. “Евангелле” мае важнае значэнне для вывучэння гісторыі рускай мовы, бо гэта першы пераклад, у якім бачны асаблівасці рускай мовы і няма такога ўплыву балгарскай мовы, які быў характэрны для “Астрамірава Евангелля”.
Напрацягу Х–ХІІІ стст. сфармаваліся асноўныя прынцыпы афармлення старажытнарускіх і старажытнабеларускіх кодэксаў, якія грунтаваліся на візантыйскай і заходнееўрапейскай традыцыях; склаўся асноўны рэпертуар рукапіснай кнігі, а менавіта яе тэматыка (рэлігійная, гістарычная, юрыдычная, сацыяльна-эканамічная, маральна-этычная і нават мастацкая) і тыпы (прызначэнне, жанры). Паводле свайго прызначэння рукапісныя кнігі, якія ствараліся і бытавалі на тэрыторыі Старажытнай Русі і Беларусі можна падзяліць на
богаслужбовыя кнігі
рэлігійныя чытальныя кнігі (“чэцці”)
“паўсвецкія” кнігі.
Склад богаслужбовых кніг у ХІ – першай палове ХІІІ ст. таксама як і іншыя правілы і асаблівасці царкоўнага багаслужэння вызначаўся Статутам або Тыпіконам Вялікай Царквы і ўключаў Евангелле – кароткі апракас, Апостал – кароткі апракас, Парамійнік, Псалтыр (падзелены на антыфоны), Эўхалагіён (Служэбнік і Трэбнік), Спеўныя зборнікі, Зборнікі казанняў і навук Гамілярыі, Таржэственікі і Сінаксары, якія чыталіся ў храмах у нядзелю і святочныя дні, былі неабходныя для адпраўлення царкоўных служб і выкарыстоўваліся ў асноўным толькі духавенствам. Асобныя богаслужбовыя кнігі выконвалі і іншыя функцыі: па Часаслову і Псалтыры вучылі чытаць і пісаць, а па Псалтыры яшчэ і гадаць.
Паралельна з сярэдзіны XI ст. дзейнічаў яшчэ адзін статут – манастырскі Студыйскі статут, які вызначаў большую колькасць кніг для выкарыстання ў манастырах: Евангелле – поўны апракас, Апостал – поўны апракас; Парамійнік; Псалтыр, падзелены на 20 кафізмаў, з біблейнымі песнямі; Мінеі службовыя; Трыёдзі посныя і святочныя; Актоіх выбраны і Параклітык; Ірмалой; Часаслоў; Служэбнік і Трэбнік; Спеўныя зборнікі, якія забяспечвалі развітую сістэму статутных чытанняў мінейнага, трыёднага і сядмічнага колаў – Пролагі, Таржэственнікі трыёдны і мінейны, Златавуст тыднёвы, посны і святочны; Павучанні, Тлумачэнні і іншыя чытальныя зборнікі.
Вызначальную ролю ў духоўным жыцці сярэднявечнага чалавека адыгрывала Біблія. Яе змест быў вядомы з асобных біблейскіх кніг, або са спецыяльных зборнікаў, а таксама з каментараў тэолагаў, з Хронік і Палеі. Стары Запавет часткова ўключаўся ў Парамійнік, а Новы Запавет – поўнасцю адлюстроўвалі апракасныя Евангеллі. Евангелле было адначасова і богаслужбовай і адной з самых масавых кніг для чытання. Поўны ж звод Біблійных кніг на тэрыторыі Беларусі з’явіўся (перакладзены і перапісаны) толькі ў пачатку XVI ст. [6].
Рэлігійныя чытальныя кнігі паводле функцыянальнага прызначэння, у большасці сваёй, – гэта тлумачэнні Святога Пісання, а таксама перакладная патрыстыка (Пісанні Святых Айцоў і настаўнікаў Царквы ІІІ – VIII стст.) і агіяграфія (Жыцці святых), а таксама зборнікі павучанняў і казанняў (Палея, Ізмарагд, Златавуст, Залатаструй, Маргарыт), Тэтраевангелле, Чэцці-Мінеі, Патэрык, Шасціднёвік, зборнікі цытат з твораў Айцоў Царквы, старажытных мудрацоў, даўніх афарызмаў (розыя Ізборнікі, Пчала і інш.).
Да “паўсвецкіх” адносяцца апакрыфічныя, гадальныя, гістарыяграфічныя, павучальныя і прыродазнаўчыя творы, якія прызначаліся для кялейнага і хатняга чытання, сярод іх Хронікі, Тыпарграфіі, Фізіялогіі, Летапісы, Граматы і некаторыя іншыя юрыдычныя творы, княскія радаводы і г.д., у тэксты якіх перапісчыкі ўносілі нязначныя змены, прыстасоўваючы змест зборнікаў да мясцовых умоў. З Усходу і Захаду траплялі і прыстасоўваліся да мясцовых умоў нехрысціянскія кнігі: “Астралогія”, “Громнік”, “Соннік”, “Траўнік”, “Пра дні добрыя і злыя” і інш. Разам х міфалагічнымі, паганскімі вобразамі яны змяшчалі некаторыя звесткі і пра навакольны свет, прыроду, чалавека. Асаблівай папулярнасцю карысталіся апокрыфы (кнігі рэлігійнага зместу, непрызнаваныя царквой – “Хаджэнне багародзіцы па муках”, якое нагадвала паэму іатльянскага паэта Дантэ Аліг’еры “Боская камедыя”).
Пачынаючы з ХІІ ст. становяцца вядомымі і шматлікія арыгінальныя творы старажытнарускай літаратуры – гэта “Слова пра паход Ігара”, знойдзены А.І. Мусіным-Пушкіным у зборніку XV – пач. XVI стст. (выдадзены ў 1800 г.). Да ХІІ ст. адносіцца і з’яўленне аповесцяў, апавяданняў, звязаных з пэўнай падзеяй грамадскага жыцця ці пэўнымі асобамі, як “Пячорскі патэрык” – зборнік біяграфій віднейшых манахаў Кіева-Пячорскага манастыра; а таксама “Павучанне Уладзіміра Манамаха”. Часта літаратурныя помнікі ўключаліся ў летапісы.
Старажытнейшым летапісам, захаваным да нашых дзён, лічыцца “Аповесць мінулых часоў” (1113 г.), перапісаная манахам Кіева-Пячорскай лаўры Нестарам. Уяўляе з сябе летапісны звод, г. зн. Злучэнне розных запісаў і падзей. Старажытнейшы спісак гэтага летапісу датуецца XIV ст. – гэта “Лаўрэнцьеўскі летапіс” (па імені манаха Лаўрэнція, яго напісаўшага ў 1377 г. у Ніжнім Ноўгарадзе па замове суздальскага і ніжнягародскага вялікага князя Дзмітрыя Канстанцінавіча). Захоўваецца ў РНБ у С.-Пецярбургу.
Папулярнасцю карысталіся кнігі пра падарожжы, у якіх апісваліся невядомыя землі, людзі, жывёлы, расліны. Напрыклад, шырока была распаўсюджана перакладзеная з грэчаскай мовы “Касмаграфія” (або “Хрысціянская тапаграфія”) Казьмы Індыкоплава, александрыйскага купца, потым манаха, які жыў у VI ст. – яго падарожжа ў Індыю, уяўляўшая з сябе сістэму свету, біблейскія апавяданні, розныя “цуды”. У XVI ст. гэты рукапіс быў перапісаны ў Маскве.
Самым раннім рускім рукапісам пры падарожжа з’яўляецца “Хаджэнне ігумена Данііла” (пач. ХІІ ст.): падарожжа праз Канстанцінопаль, Малую Азію, востраў Кіпр, Палесціну. Шматразова перапісваўся. Захаваліся спісы гэтага помніка ад XV да ХІХ ст.
“Хаджэнне за тры моры” Афанасія Нікіціна (др. Пал. XV ст.). Цвярскі купец напісаў запіскі пра свае падарожжы, якія характарызуюцца высокімі патрыятычнымі пачуццямі да роднай рускай зямлі.
Цікавіліся ў Старажытнай Русі і кнігамі пра подзьвігі і незвычайнае жыццё Аляксандра Македонскага “Александрыя”, “Аповесць аб разбурэнні Іерусаліма” Іосіфа Флавія.
У спісках змяшчаліся рознага роду заканадаўчыя матэрыялы. Першы збор законаў быў складзены ў ХІ ст. – “Праўда Руская”. Старажытнейшы спіс адносіцца да ХІІІ ст. Захавалася да 100 спіскаў.
Галоўнымі цэнтрамі перапіскі кніг у Старажытнай Русі былі Кіеў (Кіева-Пячорскі і Выдубецкі манастыры), Вялікі Ноўгарад (Юр’еўскі, Хутынскі, Антоніеў манастыры), Пскоў, Галіч, Уладзімір; Беларусі – Полацк, Тураў, Смаленск, Віцебск, Друцк, Гародня, Наваградак. У іх манастырах сталі перапісваць і пісаць царкоўныя і свецкія кнігі. “Кнігі стараліся перапісваць літара ў літару, хоць нягледзячы на тое, там-сям пракрадаліся "спамылкі" спярша толькі ў правапісе, а пазней памалу пачалі ўваходзіць і паасобныя мясцовыя словы. Гэтая царкоўна-баўгаршчына, адзіная для ўсяго славянства, паслужыла вялікай збліжаючай сілай для паасобных мясцова-племянных гутарак,” – пісаў у прадмове да “Гісторыі беларускай (крыўскай) кнігі” Вацлаў Ластоўскі.
Вялікія і ўдзельныя князі мелі свае канцэлярыі з цэлым штатам пісцоў. У Ноўгарадзе і Пскове дзяржаўную і прыватную дакументацыю афармлялі вечавыя канцырярыі. У феадальных цэнтрах – пры княскіх дварах, манастырах і г. д. – існавалі мясцовыя майстэрны для для перапіскі кніг. Рбота выконвалася па замове на аснове заключанагай дамовы.
У Сярэднявеччы было совеасаблівае ўяўленне пра аўтарства. З аднаго боку творы пэўных аўтараў старанна перапісваліся, з другога – вялікае мноства твораў ўвогуле балі ананімнымі. Аўтар ці перапісчык з’яўляўся толькі пасрэднікам у адкрыцці слова Божага. Таму і сярод кніжнікаў мясцовага паходжання нязначная колькасць імёнаў, сярод якіх летапісец Кіева-Пячорскага манастыра Нестар, мітрапаліт Клімент Смаляціч (? – пасля 1164), епіскап тураўскі Кірыла (каля 1130 – пасля 1190), святы Аўраамій Смаленскі (каля 1146 – пасля 1219), Ефрасіння Полацкая (1110(?) – 1173), манах Яфрэм (ХІІІ ст.), епіскап Сямён (20-я гг. ХІІІ ст. – 1288 г.).
Аб тым, што Кірыла Тураўскі (ХІІ-ХІІІ ст.) сваёй рукой перапісваў кнігі, непасрэднага сведчання не захавалася; найбольш старажытныя яго “Словы” (“Казанні”), якія захаваліся, датуюцца другой паловай ХІІІ ст. (спіс малітваў у рукапісным зборніку Яраслаўскаўа музея-запаведніка) і напісаны, як адзначаў Вацлаў Ластоўскі, царкоўна-балгарскай мовай, у якой толькі дзе-нідзе сустракаюцца мясцовыя словы і выразы. Сярод яго вялікай спадчыны, якая захавалася, – такія творы, як “Прыпавесць пра душу і цела”, “Аповесць пра беларызца і манаства”, “Казанне аб чарнарызным стане”, 8 “Слоў” на царкоўныя святы, 30 малітваў і 2 каноны. Ад часоў ВКЛ засталіся шматлікія спісы яго малітоўных вершаў, якія ўвайшлі ў разнастайныя рукапісныя і друкаваныя зборнікі. Паводле вынікаў даследавання і пошуку малітоўнага цыклу Кірылы Тураўскага ў рукапісных кнігах дазваляюць гаварыць пра больш як 60 спісаў рознай паўнаты [7]. Свае творы Кірыла Тураўскі складаў на аснове кампіляцый з твораў такіх аўтараў як Іаан Златавуст, Грыгорый Назіянін, Епіфаній Кіпрскі, Фіафілакт Балгарскі, Сімяон Лагафет, Ціт Бастрыйскі. Некаторыя вучоныя прыпісваюць яму аўтарства “Слова пра паход Ігаравы”. Майстэрства Кірылы Тураўскага звязана перш за ўсё з уменнем арганічна весці выкладанне тэксту ў двух планах: канкрэтна-прадметным і сімволіка-абагульняльным. Дзмітрый Ліхачоў лічыў, што словы-казанні Кірылы Тураўскага – “гэта таксама творы манументальна-гістарычнага стылю і манументальна-гістарычнага мыслення”.
Значна менш звестак пра іншых кніжных дзеячоў XII і пачатку XIII ст. Дайшоў толькі адзіны твор мітрапаліта Клімента Смаляціча, старэйшага сучасніка Кірылы тураўскага, – “Пасланне да Фамы прасвітара ” – “Послание написано Климентомъ митрополитом Рускым Фоме прозвутеру, истолковано Афонасием мнихом”, а таксама нататка пра самога Клімента ў Кіеўскім летапісе пад 1147 г., у якой ён паказаны як “книжник и философь, так якоже в Рускои земли не бяшеть” [8]. Знакаміты царкоўны дзеяч сярэдзіны ХІІ ст. нарадзіўся ў Смаленску, быў манахам Зарубскага манастыра, мяркуецца, што ён атрымаў вышэйшую тэалагічную адукацыю ў Канстанцінопалі, добра ведаў візантыйскую літаратуру, меў здольнасці выдатнага прамоўцы, палеміста, экзегета, настаўніка і пісьменніка-багаслова. “Пасланне да Фамы прасвітара” захавалася, праўда, у пераробцы XIV ст., ажыццёўленай манахам Афанасіем. Таму невядома ў якой ступені кніжнік перапрацаваў твор Клімента. У аснове сюжэту – абвінавачванні Фамы ў следаванні пісьменніка філосафам-паганцам Гамеру, Арыстоцелю і Платону. Пераканаўча Смаляціч паказвае прымітыўнасць меркаванняў Фамы і выкрывае яго як асобу не вельмі адукаваную.
З Полацкіх кніжнікаў найбольшую папулярнасць мела ўнучка Усяслава Брачыслававіча Прадслава, а пасля пострыгу – Ефрасіння (1101–1173). Яна заснавала 2 манастыры (Спаскі жаночы ў Сяльцы і Багародзіцкі мужчынскі ў Полацку), якія сталі асяродкамі перапіскі кніг. У жыціях святых Ефрасінні Полацкай і Аўрамія Смаленскага (паходжанне тэкстаў вызначаецца адпаведна пачаткам і сярэдзінай XIII ст.) змешчаны кароткія і досыць стандартныя заўвагі пра тое, што першая “начат книги писати своима рукама”, а другі “вся от всех избирая и списая ово своею рукою, ово многыми писцы” [9] – у апошнім выпадку бачым згадку пра існаванне манастырскага скрыпторыя (у Селішчы, пад Смаленскам).
Такім чынам, пры буйных саборах і ў манастырах адкрываліся майстэрні па вырабу кніг – скрыпторыі; верагодна, што каля манастырскіх скрыпторыяў гуртавалася асноўная частка адукаваных людзей, праз якіх і праходзіла пераважная большасць кніг. Адпаведна пачалі складвацца першыя бібліятэкі (княскія, царкоўныя і манастырскія). Па падліках вучоных у ХІ – ХІІ стст. на Русі мелі хаджэнне не менш 85 тысяч толькі царкоўных кніг.
Які ж стан кніжных помнікаў названага перыяду ў цяперашні час? Па звестках вучоных, агульны фонд захаваных славяна-рускіх кніг XI–XIII ст. складае прыкладна 262 кодэксы [10]. Сярод іх з той ці іншай ступенню верагоднасці звязваюцца з тэрыторыяй Беларусі толькi шэсць — Тураўскае, Дабрылава, Аршанскае і Полацкія Евангеллі, а таксама Супрасльскі рукапіс XI ст. і спіс “Лесвіцы” Iаана Лесвічніка XIII ст. [11].
Тураўскае Евангелле або “Тураўскія лісткі”. Да нашага часу захавалася 10 аркушаў самай даўняй кнігі Беларусі, перапісанай мясцовым перапісчыкам на пергамене – гэта "Тураўскае Евангелле" (ХІ ст.). Як зазначыў Вацлаў Ластоўскі, аж да XV ст. на Беларусі не вядомы свае пераклады Святога Пісання. Увесь той час нашы продкі карысталіся спадчынай ад Кірыла-Мяфодзіеўскіх часоў, перанятай у балгараў. “Да гэтага часу, калі ў тым кірунку штоколечы і рабілася, то ўсё зводзілася да падноўкі устарэўшых баўгарскіх тэкстаў” (Вацлаў Ластоўскі). “Тураўскае Евангелле” з’ўляецца кароткім апракасам. Знойдзена было ў 1865 г. у Тураве. Паводле сведчання П. Бацюшкава, рукапіс адшукалі мастак Гразноў і мясцовы святар Сакалоў у скрыні з вуглем [12]. Па прыпісках вядома, што яно захоўвалася ў Тураўскай Прэабражэнскай царкве. Напісана ўставам з упрыгожанымі ініцыяламі (11) старавізантыйскага тыпу (у афармленні выкарыстаны сіні, зялёны, чырвоны колеры) у ¼ долю аркуша. Захоўваецца ў Бібліятэцы АН Літвы.
Аршанскае Евангелле – поўны апракас, напісана ў канцы ХІІ – пачатку ХІІІ ст. на якасным пергамене. Знойдзена ў пачатку ХІХ ст. сярод рэчаў, выкінутых напалеонаўскімі салдатамі з аршанскіх манастыроў. У 1874 г. перададзена памешчыкам І. Мелянеўскім у музей Кіеўскай духоўнай акадэміі. У афармленні выкарыстана 310 ініцыялаў (48 з іх – у тэраталагічным стылі, а 262 – у раслінкава-геаметрычным), 2 застаўкі ў “звярыным” (тэраталагічным) стылі, 2 ацалелыя мініяцюры евангелістаў Матфея і Лукі выкананы ў фрэскавай манеры.
Да вядомых і часткова дайшоўшых да нас беларускіх рукапісаў на пергамене рэлігійнага зместу адносяцца Полацкія Евангеллі, створаныя ў канцы ХІІ–XIV ст. Вядомы тры Полацкія евангеллі. Першае належала Свята-Троіцкаму манастыру. Было напісана ўставам, у два слупкі двума почыркамі на 172 аркушах. Захавалася дзве застаўкі. Другое – належала манастыру Іаана Прадцечы. Напісана паўўставам у адзін слупок на 196 аркушах. Аздоблена кінаварнымі ініцыяламі. Трэцяе – таксама захоўвалася ў манастыры Іаана Прадцечы. Напісана ўставам у два слупкі на 144 аркушах. Аздоблена застаўкай-пляцёнкай, ініцыяламі ў візантыйскім і тэраталагічным стылях. Асноўная частка Полацкіх евангелляў, знойдзеная ў сярэдзіне ХІХ ст., было куплена Імператарскай Публічнай бібліятэкай, дзе і цяпер захоўваецца (РНБ у С.-Пецярбургу); 2 аркушы – у Румянцаўскі музей (зараз РДБ у Маскве).
Самым даўнейшым рукапісам Псалтыра з’яўляўся Слуцкі Псалтыр ХІ ст. Быў выдадзены І.І. Сразнеўскім ў 1868 г. Сёння рукапіс лічыцца страчаным.
Сярод чытальных кніг ХІІ ст. асаблівай папулярнасцю карысталіся дагматычна-палемічныя, маральныя, аскетычныя і іншыя творы вядомых хрысціянскіх дзеячаў – Васіля Вялікага (каля 329–379 гг.), Грыгорыя Назіяніна (329–370), Яфрэма Сірына (пам. У 379 г.) і інш. Патрыстыка падзялялася на дзве асноўныя катэгорыі: “гамілія” і “логас”, на аснове якіх сфармаваліся павучанні і панегірыкі (урачыстая казань, слова). Былі яны як для “вярхоў”, так і для “нізоў” тагачаснага грамадства. Шырокае распаўсюджанне атрымаў, як сведчыць М. Нікалаеў, “Парэнэсіс” Яфрэма Сірына. Самы старажытны ўсходнеславянскі кодэкс са спісам твора, які быў напісаны ў форме песень і вершаў, датуецца 1280 г., у ім змешчана нават каляровая мініяцюра з выявай Яфрэма Сірына. ХІІІ ст. датуецца і “Лесвіца” Іаана Лесвічніка, якая з’яўляецца адным з вострасюжэтных твораў, вядомых з ХІ ст. – скразны вобраз, сімвал цяжкага шляху духоўнага самаўдасканалення чалавека, які выконваючы нормы аскетычнага жыцця ўзнімаецца вышэй і вышэй да неба, дзе яго душу падхопліваюць анёлы і чакае Бог. Рукапіс належаў Селіцкаму манастыру (каля Смаленска). “Лесвіца” як і Дабрылава Евангелле 1164 г. былі купленыя ў Гомелі ў 1822 г. для збору графа М. П. Румянцава (Сводный каталог XI—XIII вв. С. 97, 231).
Пераважная большасць кніг Х–ХІІІ ст. з’яўлялася па зместу рэлігійнымі, аднак значныя дасягненні ў беларускай кніжна-пісьмовай культуры праявіліся ў мове арыгінальных твораў, і ў першую чаргу агіяграфічных, напісаных мясцовымі аўтарамі, дзе з большай сілай прабівалася народная мова. У гэтых адносінах каштоўным помнікам сярэднявечнай беларускай літаратуры з’яўляецца “Повесть жития и преставления святыя и блаженныя и преподобныя Еуфросинии”. Напісаная на стараславянскай мове, як мяркуюць даследчыкі, манахам полацкага Багародзічнага мужчынскага манастыра Міхаілам (выконваў пры асветніцы абавязкі “сакратара”) ў канцы ХІІ ці пачатку ХІІІ ст. Захавалася звыш 150 спісаў “Жыція” XVI–XVIII стст. у 6 рэдакцыях.
Да ХІІІ ст. адносіцца і “Жыціе Кірылы Тураўскага”, якое захавалася і дайшло да нас у адной з рэдакцый Славяна-рускага пролага. У 30–40 гг. ХІІІ ст. манахам Яфрэмам было складзена “Жыціе Аўраамія Смаленскага” – “Житие и терпение преподобного отца нашего Авраамия...”, якое прысвячалася смаленскаму прапаведніку Аўраамію. Твор вылучаецца сярод іншай агіяграфіі сваім зместам, героем, сюжэтам, у аснову якога пакладзены новы тып канфлікту: галоўнаму герою супрацьстаяць не паганцы, а фанатчны, варожа настроены натоўп адзінаверных хрысціян. “Жыціе Аўраамія Смаленскага” – важная крыніца для вывучэння культуры і духоўнасці сярэднявечнага ўсходнеславянскага горада.
На беларускіх землях доўгі час знаходзіўся адзін з самых старажытных кірылічных рукапісаў ХІ ст. з тэкстамі Міней-чэцці на сакавік (змяшчаў 24 жыціі і 24 словы-павучанні, у т.л. 20 слоў Іаана Златавуста) – так званы Супрасльскі рукапіс або Зборнік жыцій і пропаведзяў (назва яго ад Супрасльскага манастыра, што паблізу Беластока). Аднак, як адзначае Мікола Нікалаеў, паходжанне яго верагодна балгарскае. Супрасльскі рукапіс быў знойдзены прафесарам М. К. Баброўскім “у кучы ўсялякіх друкаваных папер” Супрасльскага манастыра ў 1823 г. (Нікалаеў М. Палата кнігапісная. С. 36–37). У ХІХ ст. быў падзелены на 3 часткі, якія захоўваюцца ў Варшаве (151 л.), Любляне (118 л.) і С.-Пецярбургу ў РНБ (16 л.).
У 50-я гг. ХІІ ст. у Тураве было складзена “Слова пра манаха Марціна”. Мяркуецца, што твор уваходзіў у Тураўскі патэрык, які не захаваўся, а дайшоў да нас у асобных спісах разам з “Чытаннем пра Барыса і Глеба”.
Сярод “паўсвецкіх” кніг адно з асноўных месцаў займаюць летапісы, якія мелі вялікае значэнне ў фармаванні і развіцці нацыянальна-гістарычнай свядомасці старажытных беларусаў. Узнікненне летапісання было выклікана да жыцця ідэйна-палітычнымі задачамі культурна-гістарычнага развіцця ўсходніх славян, ростам іх грамадскай і этнічнай самасвядомасці ў перыяд актыўнага гістарычнага самасцвярджэння. Ужо ў ХІ ст. розныя матэрыялы аб’ядноўваліся ў летапісныя зводы, асобныя літаратурныя помнікі, якія захаваліся ў больш позніх гістарычных кампіляцыях. У пачатку ХІІ ст. манахам Кіева-Пячорскага манастыра Нестарам быў складзены выдатны помнік старажытнарускага летапісання “Аповесць мінулых гадоў”, які паслужыў стымулам і асновай для зараджэння летапісання ў іншых гарадах і землях усходніх славян. Сярод рэдакцый гэтага летапісу, якія дайшлі да нас, найбольш старажытныя – гэта Лаўрэнцьеўскі (1377), Іпацьеўскі (XV ст.), Радзівілаўскі (XV ст.). У XII–XIV стст. летапісы мелі пераважна мясцовы характар.
Першыя летапісныя помнікі, якія ўзніклі на тэрыторыі Беларусі, – гэта Полацкі летапіс (ХІІ ст.), Полацкія граматы (XIII – пач. XIV ст.) і Смаленскія летапісы (канец XIІІ – пачатак XV ст.). Полацкі летапіс да нашага часу не захаваўся, але мяркуецца, што ён адлюстраваўся ў Кіеўскім летапісе, які ствараўся на працягу ўсяго ХІІ ст. і прыкладна ў 1200 г. быў далучаны да тэксту трэцяй рэдакцыі “Аповесці мінулых гадоў”, служачы яе непасрэдным працягам. Полацкае летапісанне мела пераважна княскі характар – у пагадовых артыкулах апавядалася пра дыпламатычную, ваенную, унутрыпалітычную барацьбу князёў. Смаленскія летапісы вядомы па ўрыўках, якія зберагліся ў рускіх і беларускіх летапісных зводах XV–XVI стст. Падзеі ў летапісе асветляліся з мясцовых пазіцый. Структура летапісу ўяўляла з сябе традыцыйную форму збору дзелавых пагадовых запісаў і гістарычных апавяданняў, размешчаных у храналагічнай паслядоўнасці. Некаторыя з летапісаў узнаўляліся ў пазнейшыя часы і нават за савецкім часам. Так, Полацкія граматы, як зборнік дакументаў па гісторыі Полацкай зямлі былі надрукаваны Інстытутам гісторыі СССР АН СССР у Маскве ў 1977–1985 гг. (Т.1–5) і прадстаўлялі 325 дакументаў на старабеларускай, нямецкай, лацінскай, польскай мовах.
У цеснай узаемасувязі з летапісаннем развівалася справаводнае пісьменства. Смаленскія і полацкія гандлёвыя, дамоўныя, судовыя граматы 1229, 1284, 1301, 1338 і інш. гадоў вызначаюцца высокай культурай, павагай да іншаземцаў-лацінян; разнамоўнымі зваротамі з гутарковай народнай мовы (арыгінальнай народнай мовай “з налётам славянізмаў” напісана Смаленская грамата 1229 г.).
Ужо ў часы ранняга Сярэднявечча беларусы маглі знаёміцца нават і з антычнай культурай – грэчаскай, рымскай і яўрэйскай – праз “Хроніку” Іаана Малалы, “Ізбонік” Святаслава, “Хроніку” Георгія Амартолы, “Элінска-рымскі” летапісец ХІІІ ст. [13].
Аднак, пераважная большасць кніг Х–ХІІІ стст. – богаслужбовыя кнігі на царкоўнаславянскай мове (на аснове кірыліцы), якія, як правіла, былі зразумелымі кожнаму адукаванаму славяніну – ад берагоў Адрыятычнага да берагоў Белага мораў – гэта Евангеллі і Псалтыры. Пісьменства таго часу мела пераважна царкоўна-службовы, гістарычны і юрыдычны характар і было падпарадкавана ў асноўным дзвюм задачам – набажэнскай і маральна-дыдактычнай. Разам з тым кнігі выконвалі таксама важныя грамадска-палітычныя задачы: змешчаныя ў іх тэксты садзейнічалі стварэнню новых грамадскіх і палітычных парадкаў, сакралізавалі ўладу гаспадара (князя), узносілі ўладара над грамадствам і ставілі яго нароўні з Богам. Перапісванне ж кніг было справай, вымагаючай не толькі вялікага ўмення, цярплівасці. Да напісання кніг прыступалі з малітвай. І нездарма кнігапісец прытрымліваўся тых самых прынцыпаў, што і іканапісец, каб выява тэксту богаслужбовай кнігі ўспрымалася як святая [14]. Заканчваючы перапісваць кнігу выказвалі падзяку Богу, пазначалі год, месяц і дзень, калі было закончана напісанне. Чалавечы розум, які спрабаваў спасцігаць і тлумачыць сусвет, заставаўся рэлігійны. У аснове падзей навакольнага свету ляжала Святое Пісанне, а ў аснове кніжнай культуры – тэацэнтрызм. Аднак ужо на раннім этапе развіцця кнігапісання пачалося ўзаемадзеянне з вуснай народнай мовай, мастацтвам, якія паклалі адметны пачатак ва ўласнай беларускай кніжнасці.