6. Экономикалық құбылыстарды танып білу әдістері.

Экономикалық динамиканы ж/е статиканы зерттеу мен талдаудың екі амалы қалыптасқан: зерттеуді ұдайы өндірістік бағытта жүргізу ж/е байланыстар мен тәуелділіктерді экономикалық өсу бағытынана зерттеу.Оларды зерттеуде өндіріс құрал-жабдықтары, жұмыс күші, жұмыс ж/е бос уақыт, жалпы қоғамдық өмір, ұлттық табыс ж/е басқадай ортақ категориялар мен көрсеткіштер қоладнылады. Олардың айырмашылықтары: 1) ұдайы өндіріс теориясы өндірістің динамикасын оның өсімінің қарқынымен есептеспей зерттейді.Басты мәселе – қоғамдық өндірістердің бірінші ж/е екінші бөлімдерінің байланыстарының пропорциялары. Экономикалық өсу теориясында себеп-салдарлы байланыстар керісінше сипатта болады; 2) Болжамдайтын деңгей үшін ұдайы өндірістік негізі деп динамиканың бір жылдық мерзімі алынады. Экономикалық өсуді есептеудің негізін «ұзын толқындар» құрайды және ол ұдайы өндірістің бірнеше циклдарынан тұрады; 3) экономикалық өсу жүйесінде бос уақыт өсудің резерві, өсу потенциялының құрамдас бөлігі. Бос уақыт – адам капиталы дамуы үшін қажет кеңістік. Ұдайы өндірісті талдауда бос уақыт еленбейді, бос уақыт аз болған сайын жұмыскерді қанау дәрежесі жоғары деп есептелінеді.

Ұлттық шаруашылықтың конъюктуралық болмысын ж/е оның мүмкін болатын динамикасы екі әдіспен есептелінеді: а) жан басына шаққандағы ұлттық өнімнің н/е таза ұлттық өнімнің өсуімен; ә) өндірістің бір жылдық өнімінің өсу темпімен. Осының екеуінде шығындарды барынша аз жұмсап, материалдық молшылықтың өсуін көрсетеді.

Методология – экономикалық жағдайларды зерттеуде қолданылатын жалпылама әдіс. Зерттеудің нәтижесінде экономикалық үлгілер, схемалар, графиктер п.б.

Эк. теорияны танып білудің әр түрлі әдістерін қолданады: позитивтік, нормативтік, факторларды жүйеге келтіру, ғылыми абстракция, эксперимент, т.б. Позитивтік әдіс эк ғылымының белгілі бір философиясын құруды, білімді тұжырымдауды, фактілерді суреттеп баяндау ж/е жүйеге келтіру негізінде эк ортаның даму заңдары мен категорияларын ашуды, тәжірибені қолдануды, нарықтық байқау-бақылауды талап етеді. Нормативтік әдіс адамдардың барынша жоғары үнемділік принциптерге негізделген практикалық әрекеттерін талдауды талап етеді. Басты принципі – шаруашылық іспен шұғылданатын барлық субъектілердің пайдасын көздейтін нәтижеге жету болады. Экономикалық өмір нақты жағдайдағы фактілердің жиынтығы. Бұл әдісті қолдану үшін, неғұрлым көп фактілер жинау қажет. Оларды танып білу үшін ғылыми тұрғыдан талдап, қорытынды шығара білу қажет. Ғылыми абстракция – құбылыстардың қсиеттерінің басты, ең мәнді қасиетерін табу мақсатпен,ой-сана жүзінде онша мәнді емес жағдайлармен есептеспеу болып табылады. Талдау мен синтез әдісінің п.б абстракциялық ойлаумен байланысты. Эк құбылыстарды талдау эк құбылысты, оның жеке элементтеріне бөліп ж/е әр элементті тұтас құбылыстың қажетті құрамды бөлігі деп зерттеуді талап етеді. Ал синтез құбылысты алдымен әр бөліктен тұратын құрылым деп, бұдан кейін осы элементтердің біртұтас қосылымы деп зерттеп, жалпы қорытынды шығарады. Эк теорияда қолданылатын әдістердің ішінде экперимент пен эк реформа елеулі рөл атқарады. Олар жан-жақты дайындықты ж/е терең болжауды, дәлелдеуді, сынақ өткізуді қажет етеді. Тарихи ж/е логикалық тану принципінің бірлігі кең пайдаланылады. Әрбір эк жүйенің логикалық байланысы бар: 1) бір-бірімен өзара әсер ететін динамикалық қатынаста болады; 2) жүйенің әрбір элементі тарихи даму процесінде болады.

7. Экон\қ ресурс\р. Экон\қ теориядығы ресурстар\ң сиректігі ж\е шектеулігі.

Өнд\с процесінде ресурс\р пайдал\ды. Ресурстар –материалдық ж\е рухани игілік\р мен қызметтерді жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін түрлі өнд\с элементтерінің жиынтығы. Ресурстардың бес түрін ажыратуға болады:

1.Табиғи ресурстар –бұл адам\ң тіршілік етуінің табиғи жағдайларының барлық жиынтығының бір бөлігі, өнд\с процесінде пайдал\н қоршаған ортаның ең маңызды құрамдас бөлік\рі (топырақ, су ресурс\ры, пайдалы қазбалар);

2.Еңбек рес\ры –еңбекке жарамды жастағы халық, жұмыс күшіне ие адам\р;

3.Өнд\с құралдары (машина\р, жабдық\р) ж\е қоғам өндірістік процес үшін бөлетін ақшалай қаражат түріндегі капитал;

4.Ақпараттық рес\р –автоматтандырылған өнд\тің қызмет етуіне ж\е оны компьютерлік техника көмегімен басқару үшін қажетті мәліметтер;

5.Кәсіпкерлік қабілет –басқа ресурстардың барлығын игіліктер мен қызмет\р жасау мақсатында үйлестіру мен құрамдастыру бой\ша әрекет түрінде көрінген адам\р капиталының айрықша түрі.

Ресурс\дың абсолютті ж\е салыстырмалы шектеулігі ажыратылып жүр. Абс\ті шектеулік ретінде өнд\к рес\дың қоғам мүшелерінің барлық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға жетіспеушілігін айтады. Егер қажеттілік\р шеңберін тарылтса, онда қажеттіліктердің абсол\к шектеулігі салыстырмалы болады, өйт\ні кажеттілік\дің шектеулі шеңбері үшін рес\р салыс\лы түрде шексіз болмақ. Өнд\с процесінде рес\р адамдардың қажеттіліктеріне бейімделеді, игіліктер\ң жасалуы жүзеге асады. Рес\р өнд\с факторлары, өнім жасау фактор\ры ретінде көрінеді. Әрбір адамның өндірілуіне қажетті өзі\ң факторлар жиынтығы бар. Факторлар былай жіктеледі:

1. Өнд\с процесінде жүз\асатын еңбекке деген қабілеттіліг бар адам рес\ры;

2. Табиғи рес\р ж\е адамдардың бүкіл қызметінің нәтижесінде өзгеретін, олардан жасалатын материалдар еңбек заттары ретінде көрінеді;

3. Адам\р олар арқылы еңбек процесінде заттарға әсер ететін еңбек қызметінің жинақталған рес\ры (еңб\құралдары, жабдықтар) еңб\құралдары ретінде көрінеді.

8. Өнд\с ж\е оның факторлары.

Өнд\с –пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономисттер ә\т бағыт\р ұстанады. Біреулері, бұл саты шешуші мағынаға ие, с\б, егер материалды ж\е сухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап ж\е тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше, эк\ка тек айырбас болғанда қалыптасады, сол себепті тек айырбас пеен бөлу шешуші сфераларға жататындығын айт. Өз пайымдауларында олар, әдетте, айырбас пен бөлуден басталатын батыс\қ зерттеулерге сүйенеді. Көпшілік санасында қалып\н өндірісті екі\ші кезеккке қою эк\ға орасан зиян тигізетіні түсінікті. Көз алдымызда еңбек өнімділігің рөлі, мазмұны мен беделі жойқын жылдамдықпен төмендеді, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз еңбегінің құлдырауын білд\ді.

Адам\р қоғамның тірш\к етуі үшін өнд\с процесі қажет. Өнд\с –адамдардың өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктер мен қызметті жасау мақсатында табиғат заттарына әсер ету процесі. Метар\қ игілік\ді өндіру тәсілі өндіргіш күштер мен өндірістік қатынас\дың диалектикалық бірліктің екі жағы б\т. Бұндайда өндіргіш күштер өнд\с тәсілінің матер\қ –заттық мазмұнын, ал өнд\к қатынас\р –олардың өмір сүруі мен дамуының әлеу\к-экон\қ нысанын құрайды. Бұндай өзара байланыс жұмыс күшіне ие адам бір жағынан, өндіргіш күштер элементі, екінші жағынан экон\қ қатынас\р субъектісі б\табылатындығына тәуелді өнд\ш күштер –бұл адам\ң өз өндіріс мен тұтынуы үшін бекйімдей алған күштері. Олардың ішкі құрылымы бар. Олардың іштерінде ең алдымен өнд\с құрал\ры мен жұм\күштері бөлінеді. Өнд\с процесінде адам\р ара\ғы қатынастар, яғн и өнд\к қатынас\р қалып\ды. Өнд\с процесінде өнд\ш күштер мен өнд\к қатынас\дың өзара ықпадасуы жүзеге асады.

Адамдар қажеттіліктерін тұрақты өтеу үшін қоғамда эк/қ қорлар жеткілікті болуы к\к. Эк\қ қорлар д\з –тауар өндіріп ж\е қызмет көрсетуге пайдаланылатын барлық табиғи, еңбек ж\е адам қолымен өндірілген материалдық ресурстар. Табиғи ресурстар –бұл тауарлар мен игі қызметтерді өндіру кезіндегі пайд\н табиғи игілік. Оған жер, су, ориан,газ, мұнай кен орындары ж\е т.б. жатады.Еңбек ресурстары –еңбек етуге қабілетті халықтың бір бөлігі. Е.р\ы өзінің жасы, жынысы, білімі, мамандық деңгейі ж\е еңбек етуге ынтасы бойынша жіктеледі. Материалдық рес\р –өндіріс нәтижесінде алынатын еңбек құралдары мен заттарының жиынтығы. Өндіріс факторлары:жер, еңбек, капитал, кәсіпкерлік қабілет. Адам еңбегімен өндірілген ж\е өндірістік тұтынуда пайд\н игілікке капитал, ал адам еңбегінің жемісі емес қндірістік игілікке жер жатады. Жердің маңызды бір сипаты оның көлемінің шектеулі болуы. Адам оның көлемін өз ықтиярынша өзгерте алмайды, сәйкесінше оны өндіре де алмайды. Жер адам еңбегінің «жемісі» емес, табиғаттың сыйы, ол табиғи ресурс. Белгілі жер телімін пайдаланубастапқыдан адам қолынан келетін істің бірі. Әр уақытта болатын жайт, эк\қ теорияда «жер» ұғымы өте кең мағынада қолданылады. Ол белгілі бір өлшемдегі табиғат сыйлаған бүкіл бір пайдалылықтар –жердің өзі, су ресурстары, қазбалы байлықтар. Жер бетінің белілі бір телімдері адамның өндірістік қызметінде қолд\ды. Еңбек адамның мақсатында сай қызметті, еңбектің көмегімен адам өз қажеттіліктерін қтеу үшін табиғатты өзгертеді, өзіне лайықтап икемдейді. Адамның тіршілік етуінің негізгі шарттарының бірі де еңбек. «Адамды адам еткен –еңбек »,-айтуы да бекер емес. Адам еңбек арқылы хайуанаттар дүниесінен бөлініп шықты, табиғат күштерін игере отырып, оны өз мүддесіне пайдаланды, еңбек құралдарын игерді, қабілетін дамытты, білім алып, оқу-өнер, ғылымды игерді.Еңбек өндңрңс факторы ретінде игіліктер мен қызметтерді өндіру кезінде пайдалануға болтан адамның мүмкін болатын барлық қабілеттері мен дағдыларын қамтиды. Бұл жерде еңбек адамңың мақсатты іс-әрекеті емес, жұмыс күші ретінде қарастырылып отыр. Жұмыс күші –адамның дене еңбегі мен рухани қабілетінің жиынтығы. Өндіріс процесінде жұм. Күшін пайд\у еңбек б.т. н\е табиғат заттарын һзгертуге, оларды адам\ң қажеттіліктеріне бейімдеуге бағытталған адамнығ мақсатты іс-әрекеті. Іс-әрекеттердің саналылығы, мақсаттылығы, олардың қажеті нәтижеге жетуге бағытталуы, еңбек процесі кезінде өндіріс құралдарын дайындау жэе пайд\у, сондай-ақ жиақталған тәжірибелерімен, ақпараттармен алмасудың барлығы адам еңбегін сипаттайды. Капитал өндіріс факторы ретінде өндірісте қолданылатын ғимараттардан, құрал-жабдықтардан, саймандардан, көлік құралдарынан ж\е жартылай фабрикаттар қорынан тұрады. Кап. Көп мағыналы ұғым: ол материалдық игіліктердің қоры, соымен қатар матэқ емес элементтерді де қамтиды, атап айтқанда, адамның қабілеті, білімі. Бірқатар эк\р кап\ды жинақталған еңбек деп қарастырады. Мұндай пікіп саяси эк\ң классиктерінен тараған. А. Смит кап\ды жинақталған еңбек деп, ал Д. Рикардо кап\ды өндіріс құрал –жабдықтары деп тұжырымдаған. Қазіргі эк\ң еңбектерінде де осындай анықтамалар кездеседі. Мыс., П. Самэльсон ж\е Нордхаустың «Экономикс» д\н еңбегінде, кап. д\з эк\да басқа тауарларды өндіруге арналған, ұзақ мерзімді қолданылатын игіліктер деп түсіндірілген. Бұл игіліктерге сансыз станоктар, жолдар, компьютерлер, жүк машиналары, қндірістік ғимараттарж\е т.б. жатады. Кейбір зерттеушілер кап. Ұқымын ақшамен байл\ды. Мыс., Дж. Робинсон «Қазіргі эк\ғы күрделі қаржы» д\н еңбегінде, «Кап. Қаржыландыру көзі болмай тұрып, ақша сомасы ретінде танылған», -деп жазады.