21.Батпактардын гидрологиялык режим.

Жер асты суларының деңгейінің құбылуы. Батпақтарда жер асты сулары оның бетіне жақын орналасады. Жер асты суларының деңгейі (айнасы) ҽдетте батпақ бетінің формасын түгелдей қайталап отырады деуге болады. Себебі, шымтезек қабатының су ұстап түру қабілетінің күштілігі.

Беткейлік батпақтардың жер асты суларының деңгейінің жылдық режимінде екі максимум жҽне екі минимум байқалады.

Бірінші кҿктемгі максимум ҽдетте кҿктемгі қар еруіне тікелей сҽйкес келеді. Жазда буланудың шұғыл ҿсуіне байланысты деңгейдің тҿмендеуі байқалады. Күзде буланудың азаюына жҽне жауын-шашынның кҿбеюіне байланысты деңгей кҿтеріледі, ал қыста атмосферадан қорек түсу жоғарылуына жҽне тіршілік қабатынан сорғудың нашарлауына байланысты тағы да жер асты суларының деңгейі тҿмен түседі.

Жер асты суларының деңгейлік жағдайына байланысты, батпақтардағы булану процесінің 3 кезеңін бҿліп қарауға болады.

Бірінші кезең батпақ массиві суға толық қанған жағдайда болады. Бұл жағдайда булану процесі метеорологиялық факторлармен анықталады. Жер асты суларының деңгейі майда қуыстардың тек бір бҿлігі ғана батпақ бетіне су жеткізуіне байланысты тҿмендеген жағдайда буланудың екінші кезеңі келеді. Ең ақырында, үшінші кезеңде, жер асты суларының деңгейі түтікшелік (капилляр) кҿтерілу зонасынан тҿмен орналасуына байланысты, батпақ бетіне түтікшелермен ылғал кҿтерілу доғарылып, батпақ топырағы біршама тереңдікке құрғайды.

Батпақтардан булану вегетация кезінде (мамыр-қыркүйек) климаттық белдеулікке жҽне батпақ массивінің түрлі ландшафт алып жатқан ауданына тҽуелді.

Шығыс Еуропа жазығы үшін суайрықтарындағы олиготрофты батпақтардан булану солтүстікте жылына 200 милиметрден оңтүстікте жылына 400 миллиметрге дейін (тайга белдеуі) ҿзгереді. Бұл кҿрсеткіш Батыс Сібір жазығында жылына 290 мм-ден 430 мм-ге дейін. Ойпаңдық (евтрофты) батпақ массивтерінде, ылғалы мол белдеудегі булану кҿрсеткіші олиготрофты батпақтарға қарағанда 10-15% жоғары Ылғал жетіспейтін белдеулерде суайрық батпақ массивтері тіптен кездеспейді. Ал, ҿзен аңғарларында, кҿлтабандарда, ойпаң ландшафтарда орналаскан батпақтардағы булану кҿрсеткіші тіпті булану мүмкіндігіне теңесуі мүмкін.

22.Жер асты суларының пайда болуы

Жер асты суларының пайда болуын түсіндіруге бірінші болып талаптанғандар кҿне грек философтары - Платон мен Аристотель. Платон (біздің заманымыздан бұрынғы 427-347 жылдар) жер асты сулары теңіздің тұзды суларының есесінен түзіледі деп болжады. Оның топшылауынша тау жыныстарының қуыстарын бойлай қозғалған теңіз суы ҿзінің тұзынан арылып тазарады да, жер бетіне тұщы бұлақтар түрінде шығады. Аристотель (біздің заманымыздан бұрынғы 384-322 жылдар) жер асты сулары тау жыныстарының қуыстарындағы суық ауаның қоюлануы нҽтижесінде пайда болады деп санады.

Римдік Марк Витрувий Полий (біздің заманымызға дейінгі I ғасыр) жер асты сулары жаңбыр мен қар суларының топыраққа сіңуі есесінен түзіледі деп болжады. Кейінірек жер асты сулары су буларының аса үлкен терендікте қоюлануынан (Агрикола, XVI ғасыр) немесе жер бетіндегі сулардың тау жыныстарына сіңіп тҿмен қозғалуынан пайда болғандығы (М.В. Ломоносов) жҿніндегі түсініктер басымырақ айтылып жүрді. 1902 жылы австралиялық геолог Э. Зюсс жер суларының магмалық жолмен жаралғаны жҿніндегі теорияны ұсынды. Э. Зюсс тереңдегі осы суларды ювенил сулар, атмосферадан түсетін жер қыртысындағы қыдырма суларды вадоз сулары деп атады.

Қазір жаралу тегіне қарай жер асты сулары инфильтрациялық, конденсациялық, тұнбалық (седиментациялық) жҽне ювенил суларға ажыратылады.

Инфильтрациялық сулар атмосфера жауын-шашыны мен жер беті суларының тау жыныстарына сіңуі (инфильтрация) есесінен жиылады. Жер асты суларының басым кҿпшілігі осы жолмен қалыптасады. Сіңетін судың шамасы кҿптеген факторларға байланысты. Мұндай факторларға климат, рельеф, ҿсімдік, тау жыныстарының құрамы мен олардың су сіңіргіштігі, адамның еңбек ҽрекеті жатады.

Конденсациялық сулар серпімділік айырмасының ҽсерінен атмосферадан жер қыртысына қарай, ал тау жыныстарында бір горизонттан екінші горизонтқа қарай орын ауыстырып қозғалатын су буларының қоюлануы (конденсациясы) ҽсерінен қалыптасады. Ҽйтсе де осы жолмен жиылатын жер асты суларының шамасы оның жалпы қорының аз ғана бҿлігін құрай алады.

Тұнбалық (седиментациялық) немесе жұрнақ су шҿгінді жыныстарға сіңіп жиылған жҽне қазірге дейін сақталып келе жатқан кҿне алаптардағы қалдық су болып табылады. Осы кҿмілген сулар гидрогеологиялық жҽне мұнайлы-газды жабық құрылымдардың терең бҿліктерінде сақталып қалады. Ҿзінің жоғарғы минералдылығымен ерекшеленетін осы сулар химия ҿндірісінің шикізаты болып табылады, емдік мақсаттар үшін де пайдаланылады (Н.И. Андрусов, В.И. Вернадский, Г.Н. Каменский) .

Ювенил (кіршіксіз) немесе тереңде пайда болатын сулар жердің терең қойнауларынан (магмалық жҽне метаморфтық зоналардан) жоғары кҿтерілген ыстық будың суынып қоюлануы есесінен жиналады. Жер дамуының қазіргі сатысында бұл сулардың айтарлықтай мҽні жоқ (Э. Зюсс). Ҽдетте табиғаттағы жер асты сулары аралас жолмен қалыптасады. Мұны осы сулардың химиялық жҽне газдық құрамы, режимі, пьезометриялық арындардың деректері дҽлелдеп отыр. Аралас жолмен тараған сулар ҿзге сулардың бҽрінен де кҿбірек тараған.

Жер асты суларын жіктеу

Жер асты суларын жіктеу мҽселелерімен кҿптеген зерттеушілер айналысты. Бұлардың қатарында Б.Л. Личков, Ф.В. Саваренский, О.К. Ланге, А.Т. Овчинников, И.К. Зайцев, Н.Н. Биндеман, Н.И. Толстихин, П.П. Климентов, т.б. бар. Қҿптеген жіктеу схемалары ұсынылды, бірақ осы кезге дейін жер асты суларының кҿпшілік қабылдаған бірыңғай жіктеуі жоқ. Бірыңғай жіктеу жасаудың қиындығын жер асты суларының жатыс жағдайларының алуан түрлі болуымен, жылжымалылығымен түсіндіруге болады.