17. Қорлар туралы түсінік, Қорлардың бағалануы және есебін жүргізу

Тауарлы материалдық қорлар бұл қысқа мерзімді, өтімді, өзінің құнын өндіріс процесінде толығымен аударып, қасиетін түгелдей жоятын активтер: Шаруашылық қызметінің барысында сату үшін арналған дайын өнім және тауарлар; Аяқталмаған өндіріс; Шикізаттар мен материалдар, жартылай фабрикаттар, құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндіріс үрдісіне және жұмыс, қызмет орындауға байланысты басқа да материалдар.

Тауарлы материалдық қорларды бағалаудың мынандай 2 әдісі қолданылады:

1. тауарлы материалдық қорларды өзіндік құны бойынша бағалау;

2. тауарлы материалдық қорлардың таза құнының ең төменгі мәні бойынша бағалау.

Тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнын бағалау әдістері мынадай әдістер негізінде жүзеге асырылады:

• Бірыңғай сәйкестендіру әдісі;

• Орташа мөлшерленген құнын бағалау әдісі;

• ФИФО әдісі.

• Бірыңғай сәйкестендіру әдісі – бір-бірімен байланысты емес тауарлы матераилдық қорлардың бірліктерінің және арнайы жобалар немесе тапсырыстар үшін дпйындалған тауарлар мен қызметтердің өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді.

• Орташа мөлшерленген құнын бағалау әдісі – тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнына бастапқы кезеңнің басында нақты қолда бар және ағымдағы кезеңде сатып алынған осыған ұқсас бірліктердің орташа құнын анықтаумен есептеп шығарылады.

• ФИФО әдісі яғни бірінші сатып алу бағасы бойынша бағалау әдісі. Бірінші кезекте тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнына бірінші сатып алынған немесе өндірілген қорлардың құны шығысқа шығарылады.

Тауарлы материалдық қорлардың үздіксіз жүйелі есебі шаруашылықтың бухгалтериясында, яғни синтетикалық есебі ақшалай өлшемде жүргізілсе, аналитикалық, яғни олардың түрлері, атаулары, көлемі, бағасы бойынша есебі сақталу орындары бойынша қоймада жүргізіледі.

Тауарлы материалдық қорлардың қоймадағы есебі олардың есеп карточкалары немесе қоймалық кітап бойынша жүргізіледі. Қорлардың бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 1300 «Қорлар» тармағындағы 1310 «Шикізаттар мен материалдар»,1320 «Дайын өнім»,1330 «Тауарлар», 1340 «Аяқталмаған өндіріс», 1350 «Өзге де қорлар» шоттарында жүргізіледі.

18. Дебиторлық қарыздарға түсініктеме және олардың түрлері. Дебиторлық қарыздар есебі. Күмәнді дебиторлық қарыздар мен оларды бағалау әдістері

Дебиторлық берешектер бұл ұйымның басқа заңды және жеке тұлғалардан сатқан өнімдері, көрсетілген қызметтері және басқа да операциялар үшін алынуға тиісті (алашақ) қарыз сомасы. Дебиторлық берешектер яғни алынуға тиімті шоттар. Бұл тауар (жұмыс, қызмет) сатушының басқа компаниядан ақша-қаражаттарды, тауарларды, қызметтерді және басқа да ақшалай емес активтерді талап етуін қамтиды.

Дебиторлық берешек алынуға тиісті шоттардың төленуіне немесе берешектің күтілген өтелу уақытына қарай:

• Қысқа мерзімді

• Ұзақ мерзімді

Дебиторлық борыш шот-фактурамен расталады. Ал вексельдер ресми қарыз міндеттемемен расталады.

Дебиторлық берешектер туындау себептеріне қарай:

• Сатудан дебиторлық берешек – бұл ұйымның нақты сатқан тауарлары үшін сатып алушының міндеттеме сомасы.

• Сатудан емес дебиторлық берешек – бұл сатудан басқа операциялар негізінде туындайды.

Дебиторлық берешек табыс танылған кезде танылады.

Дебиторлық берешектің таза өзіндік құны – бұл күмәнді талаптар бойынша резервті қайтарылған өнімнің құны мен бағадан және сатудан берілген жеңілдіктердің құны шегерілгеннен кейінгі сомаға тең.

Қысқа мерзімді дебиторлық берешектің бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 1200 «Қысқа мерзімді дебиторлық берешек» тармағындағы 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1220 «Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1230 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1240 «Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1260 «Жалдау бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1270 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар», 1280 «Өзге де қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шоттарында жүргізіледі.

Сатып алушылардың төлем өтеушілік қабілеті болғанымен кейбір жағдайда, кейбір сатып алушылар шотын төлемей кетуі мүмкін. Сатып алушының төлемеген шотын күмәнды қарыздар деп атайды. Типтік шоттар жоспары бойынша күмәнді талаптар бойынша резерв 1290 «Күмәнді талаптар бойынша резерв» пассивті шотында синтетикалық есебі жүргізіледі. Егер күмәнді дебиторлық берешектердің туындауын ықтимал және өлшенуі мүмкін болса, онда болжамды күмәнді дебиторлық берешектерді бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетуді қажет етеді.

Дт Кт

7440 1290

Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв алынуға тиісті шотқа контршот болып есептеледі.

Қаржылық есептілік жасаған кезде қандай шоттардың төленбей қалатыны алдын ала болжау мүмкін болмау болжанғанмен сәйкес келетіндей және оны жабатындай қажетті соманы есептеп шығару керек.

19. Негізгі құралдардың анық/ы мен танылуы. НҚ-ң бастапқы бағалануы. Негізгі құралдар бұл компанияның меншігіндегі өндіріске н/е тауар және қызмет сату үшін басқа компанияға жалға беру үшін н/е әкімшілік мақсаты үшін ұзақ мерзімге (1ж. жоғары) пайдалануға арналған материалдық активтер. Яғни негізгі құралдар д/з материалдық және материалдық емес өнд/к салаларда өндірістік ж/е еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге пайдалану бағыттары б/ша қасиетін, қабілетін жоймай сақтап құнын өндірілген өнімге. Негізгі құралдар есебінің мақсаты: 1.Активтердің танылу жағдайы; 2.Баланстық құнды ж/е амортизациялық аударымдарды анықтау; 3.Баланстық құнның басқадай өзгеруін анықтау және есебінің тәртібі. Негізгі құралдар мынадай жағдайда актив ретінде танылуға тиіс:- Компания активпен б/ты болашақта эк/қ тиімділік алатын болса; - Компанияға активтің өзіндік құны сенімді бағаланса. Негізгі құралдарды көрсеткен кезде мынадай бағалау түрлері: 1.бастапқы құны; 2.жойылу құны; 3.амортизациялау құны; 4.әділ құны; 5.баланстық құны; 6.қалдық құны. Бастапқы құны – негізгі құралдарды сатып алуға, салуға ж/е жасап шығаруға жұмсалған нақты шығындарын сатып алу барысында төленген салық сомаларын, мысалы орнату, құрастыру, сынақтан өткізу шығындарынан тұрады. Жойылу құны – пайдалы қызмет ету мерзімі біткен негізгі құралдарды шығысқа шығарып, жою кезінде пайдалануға болатын жарамды материалдардың болжамдық құны.Амортизациялау құны – негізгі құралдардың бастапқы құны мен жойылу құнының арасындағы айырмасы, яғни пайдалы қызмет ету мерзімінде амортизация түрінде есептеліп, өндіріске немесе айналымға аударылатын құны: А_Қ = Б_Қ - Ж_Қ . Амортизация – активтің пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде амортизациялау құнын жүйелі тарату. Әділ құны – бір-бірін жақсы білетін мәмілеге келуге дайын тәуелсіз тараптардың негізгі құралдарды өзара айырбастауына мүмкіндік беретін бастапқы құны б.т. Баланстық құны – бұл бухг/к есепте ж/е қаржылық есептілікте көрсетілген жинақталған амортизациялау сомасы шегерілгеннен кейінгі бастапқы н/е ағымдағы құны.Қалдық құны–бұл өндірілген өнімге аударылмаған құн. Қалдық құнын анықтау үшін НҚ-дың бастапқы құнынан есептеліп жинақталған амортизациялық құны шегеріледі: Баланстық_қ = Б_қ - ЕА_с Қ_қ = Б_қ - жА_с

20. Негізгі құралдарды кіріске алу. Негізгі құралдарды есептен шығару.Актив ретінде танылатын негізгі құралдар нақты құны бойынша бағалануға тиісті. Негізгі құралдардың нақты құны сатып алу бағасын, оның ішінде баждар, орны толмайтын салықтармен қоса сатып алынған активті өзінің бағыты бойынша пайдалану үшін жүргізілген кез келген тікелей шығындарын қамтып сатып алу құнын анықтаған кез келген сауда шегерімдері шегеріледі.

Негізгі құралдардың есебі типтік жоспардың 2400 бөлімінің синтетиалық шоттарында жүргізіледі: 2410-Негізгі құралдар; 2420-Негізгі құралдар амортизациясы; 2430-Негізгі құралдардың құнсыздануы. НҚ келіп түскен кезде 2410 шотының тиісті шоттары дебеттеліп, 3310, 3320, 3330, 2930, 6220, 6230, 3340 шоттарының кредиттеледі. Негізгі құралдар шаруашылықтан мынандай жағдайларда шығысқа шығарылуы мүмкін:1.Табиғи және моральдық тозу нәтижесінде; 2.Сату; 3.Айырбастау; 4.Тегін беру; 5.Жоғалу, бүліну және т.с.с.

Негізгі құралдарды шығысқа шығарған кезде шығысқа шығару комиссиясының шешімінің негізінде жүзеге асырады. Шығысқа шығарған негізгі құралдарға «негізгі құралдарды шығысқа шығару актісі» жасалады. Шығысқа шығарылған негізгі құралдар шығысқа шығару себебіне қарамастан қалдық құны бойынша шығысқа шығарылады.

Дт 7410 Кт 2410

Шығысқа шығарылған негізгі құралдарды комиссиясының қабылдаған шешіміне сәйкес 2410 шотының кредитінен қалдық құны бойынша көрсетіледі.

21. Негізгі құралдарға амортизацияны есептеу әдістері. Негізгі құралдардың пайдалы қызмет етуі мерзімінде өндірілген өнімге, көрсетілген қызметке құнын белгілеген амортизациялау нормасы бойынша біртіндеп аударады. Негізгі құралдарға амортизация есептеудің мынандай 3 әдісі бар: 1. бір қалыпты түзу сызықты құнын шығысқа шығару әдісі; 2. өнімнің көлеміне пропорционалды құнын шығысқа шығару әдісі (өндірістік);

3. жедел амортизация есептеу әдісі:

А) кеміп бара жатқан қалдығына екі еселеп амортизация есептеу әдісі; В) сандарының қосындысы бойынша құнын шығысқа шығару әдісі (кумулятивтік әдісі). 

А_н = = ЖА_н : 12 

А_н = бір бірлікке есептік амортизациялық нормасы

Екі еселеп амортизация есептеу әдісін қолданған кезде бір қалыпты түзу сызықты амортизация есептеу әдісі бойынша амортизациялау нормасын екә еселеп есептейміз. Бұндай жағдайда бұрынғы есептелген амортизациялану сомасы бастапқы құнынан шегеріліп, қалдық құнына екі еселеніп есептелінеді. Сандарының қосындысы бойынша әдісті қолданып, амортизация есептелген кезде бастапқы құннан жойылу құнын шегеріп тастап, кумулятивтік санға бөліп қызмет ету мерзімінің ең жоғарғы санына көбейтіп, амортизациялану нормасын анықтайды: Типтік шоттар жоспары бойынша негізгі құралдардың амортизациясы 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы» пассивтік шотында синтетикалық есебі жүргізіледі.

Негізгі құралдардың амортизациясын есептеген кезде 2420 шоты кредиттеліп, өндірістік есеп шоттары әкімшілік шығыстары, өнім сату, қызмет көрсету бойынша шығыстары, аяқталмаған құрылыс, алдағы кезең шығыстары және т.б. шоттар дебеттеледі.

Негізгі өндіріс пен көмекші өндіріс өнімдеріне есептелінетін амортизациялану сомасы, 8410 шотының дебетіне, 2420 шотының кредитінен жинақталып 8110, 8310 шоттарына өнімнің түрлері бойынша таратылады.

22. Негізгі құралдардың кейінгі бағалануы және жөндеу түрлері. Негізгі құралдар пайда қызмет ету мерзімі ішінде бірнеше рет қайта бағалануы мүмкін. Қайта бағаладың нәтижесі активтің құнына және меншіктік капиталға әсер етуі мүмкін. Қайта бағалаудың нәтижесінде негізгі құралдардың бастапқы құнына және қайта бағалау жүргізгенге дейінгі есептелген амортизациялану сомасына реттеулер енгізіліп активтің құнының артуы қалған пайдалы қызмет етуі мерзіміне теңдей бөлініп, есепті кезеңнің соңында бөлінбеген пайдаға шығысқа шығарылады. Дт Кт

2410 5420

5420 2420

5420 5510

Негізгі құралдарды қызмет ету мерзімі ішінде жұмысқа қабілетін сақтау үшін жөндеу жұмыстарын жүргізуді, яғни кейінгі қаржы салымын талап етеді. Жөндеу жүргізудің 2 түрі бар: 1. Ағымдағы 2. Күрделі

Ағымдағы жөндеу – активті қысқа мерзім ішінде жеңіл-жерпі жөндеу жұмыстарын жүргізу. Күрделі жөндеу. Негізгі құралдар олардың төл құжатында көрсетілген көрсеткішіне сәйкес пайдалы қызмет ету мерзімі ішінде бірнеше рет күрделі жөндеуге тоқтатылып жөндеу жұмыстары жүзеге асырылуы мүмкін. Негізгі құралдарды күрделі жөндеуге қою үшін арнайы құрылған комиссия нысанды құрап шығып ақау ведомостін толтырады. Ақау ведомостінде күрделі жөндеу жүргізілетін нысанның қандай тетіктерін алмастырудың қажеттігі анықталып көрсетіледі. Ақау ведомості бекітіліп шаруашылықтың бухгалтериясына өткізіледі. Бухгалтерияда жөндеу жүргізілетін нысанға жұмсалатын шығындары есептеліп бюджеттеу (смета) жасалады.

Күрделі жөндеу жүргізу 2 әдіс бойынша жүзеге асырылады:

1.Шаруашылық әдіс 2.Мердігерлік әдіс

Күрделі жөндеуге қойылған нысан жөндеу мерзімі аяқталғанша тоқтатылып амортизация есептелмейді. Күрделі жөндеу шығындарын арнайы құрылған резерв арқылы да немесе тікелей де шығысқа шығаруға болады. Резерв құрылған жағдайда құрылған резервтің есебінен күрделі жөндеу шығындарын 8410 тиісті шоттарының дебетінде, 3540 шотының кредиті арқылы шығысқа шығарылады.

23.Матер/қ емес активтердің анықтамасы ж/е бағалау. Матер/қ емес активтерге амортизация есептеу. Материалдық емес активтер бұл табиғи қалпы жоқ, ұзақ мерзімге (1жылдан жоғары) өндіріске немесе тауар (жұмыс, қызмет сату), әкімшілік мақсатқа, жалға беруге, жарғылық капиталға үлеске салуға болатын ұйымның меншігіндегі пайдаланудың нәтижесінде экономикалық тиімділік әкелу күтілетін сезілмейтін құндылыққа ие әр түрлі бағыт бойынша жеке шығысқа шығаруға болатын активтер. Материалдық емес активтер 4 топқа жіктеледі: 1)Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер; 2)Коммерциялық қызметпен байланысты; 3)Пайдалану құқығымен байланысты; 4)Басқа да деп топтап мынадай 2 сыныпқа бөлеміз: - Айырбастауға болатын; - Айырбастауға болмайтын. Айырбастауға болатын материалдық емес активтер – ұйымның басқа активтеріне тәуелді емес, өз бетімен тіршілік ететін және жеке сатуға болатын материалдық емес активтер. Ұйымның қызметінде ең жиі және көп көрсететін айырбастауға болатын кейбір материалдық емес активтерге мыналар жатады: потенттер, өнеркәсіптік әрлемді тіркеу, авторлық құқық, сауда маркілері мен сауда атауы, франчайзингтер. Жалдағы меншіктік капиталды жақсартуға жұмсалған қаржы. Жалдағы меншікті жақсарту құны жалға алушы және жалға беру туралы шаруашылық келісімшарты бойынша белгіленеді. Жалдағы меншікті жақсарту, егер жалдағы мүлік жалдаушыға тиесілі болмаса да материалдық емес активтер ретінде танылады. Айырбастауға жатпайтын бірыңғай сәйкестендірілген материалдық емес активтер кейбір айырбастауға жатпайтын материалдық емес активтер мынандай 2 сипатқа ие:

• Олар ұзақ мерзімді аванстық төлем болып табылады

• Оларды басқа жаққа сату мүмкін болғанымен иелік етушіге ешқандай да құқық бермейді. Бұндай материалдық емес активтерге гудвилл, ұйымдастыру шығындары жатады.

24. Матер/қ емес активтерді кіріске алу және есептен шығару. Материалдық емес активтер сатып алынған кезде сатып алу құны бойынша бағаланады. Сатып алу құнына активтерді сатып алуға байланысты барлық шығындары енеді. Сатып алу құны бұл барлық төлемдердің ағымдағы нарықтық құны немесе активті алуға байланысты ең төменгісі анықталады. Материалды емес активтер кіріске алынады, өндірістік процеске қатысады және есептен шығарылады. МЕА қозғалысы есебінің бастапқы құжаттарына: №1 МЕА үлгідегі «Материалды емес активтерді қабылдау-беру актісі» және №2 МЕА үлгідегі «Материалды емес активтер есебінің карточкасы» белгіленген. Қолда бар және қозғалыстағы МЕА бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарының 2700 «Материалдық емес активтер» тармағындағы 2730 «Өзге де материалды емес активтер» шотында жүргізіледі. Материалдық емес активтердің қызмет ету мерзімін анықтаған кезде мынадай факторлар ескерілуі тиісті: -Заңды реттеуші және келісілген ережелер; -Болжамды қызмет ету мерзімін өзгертуі мүмкін жағдайлар; -Қызмет ету мерзімін төмендетуі мүмкін экономикалық факторлар (сұраныс, тозу, ескеру); - Күтілген жұмыс мерзіміне жұмыс топтарына сәйкес келуі мүмкін қызмет ету мерзімі; - Материалдық емес активтердің күшіндегі бәсекелестік қабілетін шектеуі мүмкін бәсекелестерінің және басқа да ұйымдардың күтілген әрекеттері; - Материалдық емес активтермен бірге кешенге енетін басқа да активтердің қызмет ету мерзімі.

Шығысқа шығару. Материалдық емес активтерді пайдалану кезінде ұйым үшін оның ағымдағы баланстық құны экономикалық тиімділігінен асып кетуі анықталуы мүмкін. Бұндай жағдайда амортизацияланбаған шығынға шығарып шеккен зиян деп танылып активтің құнының төмендеуін көрсету керек.

Дт Кт

2750 2730

7420 2750 (құнының төмендеуі, құнсыздануы)

Матер/қ емес активтерді сатқан, айырбастаған н/е пайдалы қызмет ету мерзімі толық біткен немесе қандай да бір басқадай жағдайда шығысқа шығарғанда оның амортизацияланбаған құны шығысқа шығарудан пайда н/е зияны көрсетіліп матер/қ емес активтердің шотынан шығысқа шығару к/к.