novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

Клон - клон (грек тшндеп clon - атпа бутак, урпак сeзiнен), жыныссыз кeбею жолымен даралар мен клеткалардыц жиынтыктары. Клон - микроорганизм генетикасындаFы негiзгi бiрлiк. Клонныц тYзiлу негiзiнде аналык жэне еншшес клеткалар арасында генетикалык акпарат тецдей бeлiнетiн - митоз жатыр. Сондыктан, клон генетикалык бiркелкi клеткалардан турады деп есептелшедь Бiрак клонныц генетикалык бiркелкiлiгi тiршiлiк ету кабiлетi жоFарлаFан жаца курылымды мутацияныц пайда болуына алып келетiн кездейсок мутацияныц пайда болу нэижесшде бузылады. Мутациялык процестщ жылдамдыFын жэне мутант курамын аныктайтын клонныц тураксыздыFыныц - басты себебi тек генетикалык зерттеу жумыстарын жасауда ауыртпашылык тумайды, сонымен катар азык-тYлiктiк, химиялык жэне микробиологиялык eндiрiстерде колданылатын баFалы дакылдардыц сакталуында дакылдардыц «азFындауы». Тек клонныц арнайы белгiлерiмен туракты тYPде сурыптау клонныц генетикалык бiркелкiлiгiн жэне тэн ерекшелiктерiн сактайды. Клеткаларды клондау экспериментальдi биологиядаFы жэне медицинадаFы (онкологияда, генетикалык соматикалык клеткаларды) теориялык жэне колданбалы мэселелердi шешуде колданылады. Вегетативтi кeбейетiн мэдени eсiмдiктерде (мысалы, картоп) клондау аркылы сорттыц ерекшелтн сактауFа мYмкiндiк бередi. КлондалFан eсiмдiктердi алуда жаца эдiстер - клеткалык дакылды колдана отырып бiр клеткадан eсiру.

Коадаптация - коадаптация (латын тшндеп coadaptatio - eзара бейiмделу сeзiнен), 1) коэволюция процесшде эр тYрлердiц eзара адаптациясы; 2) ^ р ш ш к ету барысында олардыц кызметтершщ максимальдi сэйкестiлiгiн камтамасыз ететiн тутас организмнщ тYрлi мYшелерiнiц eзара бешмделуь

Кожа - терi (cutis), омырткалы жануарларды жабынды дененi сырткы ортадан шектейдi. Келесi кызмегтердi аткарады: корFаныштык (дененi механикалык эсерден жэне закымдардан, тYрлi заттардыц жэне микроорганизмдердiц енушен сактайды), бeлгiштiк (судыц жэне тYрлi зат алмасу eнiмдерiнiц бeлiнiп шы^уы), сезгiштiк (терiде орналаскан нерв уштарыныц кeмегiмен жYредi), секреторлык (кeптеген бездердщ кызмегтерi), ал тeменгi сатыдаFы жануарларда - термореттеуш^ Терi астындаFы жасуныкта (клетчатка) май тYрiнде корекпк заттардыц коры жиналады. Басты Yш кабаттан турады: эпидермис - эктодермальдi туындылардыц сырткы кабаты, дерма жэне терi асты жасунык - мезодермадан пайда болFан

71

дэнекер улпаларыныц набаттарына жатады. Омыртналыларда эпидермис кепнабатты, кутикула тYзбейдi. Эпидермистiц теменп набаты - базальдi - езшщ тiршiлiгiнде жаца набаттарды тYзедi. Жер бетвдеп омыртналыларда эпидермистiц жоFарFы набаттарыныц клеткалары набыршантану жэне тYлеу арнылы тYсiп отыратын мYЙiздi набыршантарFа айналады. Дермада дэнекер улпалардыц клеткалары кездеседь Терiнiц беткi набатыныц нурылысы тершщ механикалын нурамын, васкуляризациясына жэне нан тамырлардаFы нан нысымына жэне дерманыц эластикалын жэне коллагендi талшынтарыныц орналасуына байланысты. Дермада нан жэне лимфа нантамырлары жэне нервтер, терi бездер^ науырсын жэне шаш негiздерi кездеседi Теменгi сатыдаFы жануарлардыц (назылып алыетан жансыздар, балынтар, стегоцефалылар) дермасында жануар денесiн норFайтын CYЙектi набыршантар дамиды. ЖоFары сатыдаFы жануарларда тершщ норFаныштын нызметiн эпидермистiц жэне оныц туындыларыныц бiршама налыцдаFан мYЙiздi набаттары атнарады. Дененiц белгiлi белiгiнде эпидермистщ мYЙiздi набатыныц жуандауы тырнантыц, тумсынтыц, туянтыц жэне мYЙiздiц дамуына алып келдi. Эпидермистiц ерекше кеп функциональдi тYзiндiсi терi бездерi болып табылады.

Колбочки - кутыша (coni), кутыша клеткалар, омыртналыларда кYндiз (фотоптикалын) жэне тYCтi (барлын тYлерде) керудi намтамасыз ететш кездiц iшкi тор набы^ыныц фоторецепторлары. Кездiц iшкi тор набы^ыныц пигменггi набыFына баFыггалFан сыртны рецепторлар есiндiлерiнiц жуандауы нутыша клеткаларына пiшiн берiп турады. Таяншалардан ерекшелiгi эрбiр нутышаныц орталын шуцныры жекелеген ганглиозды клеткалармен биполярлы нейрондар арнылы байланыснан. Нэтижесiнде керiнiс талдалып, жылдам жауап беруге набшетп, бiран жарын сезгiштiгi темен. ТаяншалардаFы сиянты нутышаларда да iшкi жэне сыртны сегменггердi ажыратады, ядросы бар клеткалар дэнекер талшынтарында жэне талшын iшiнде биполярлы жэне горизонтальдi нейрондармен синаптикалын байланыс тYзедi. Кептеген мембраналы дискiлерден туратын нутышаныц сыртны сегменггерiнде керу пигменггерi - тYрлi спектральдi жарынна сезгiш родопсин кездеседi. Адам кезiнiц iшкi тор набатында 3 тYрлi пигмент кездесед^ тiптi олардыц эрнайсысы - сол жэне басна: кек, жасыл, нызыл тYCтi набылдайтын бiр типтi пигменттен турады. Iшкi сегментте кептеген митохондрияныц жанасулары (элипсоид), жиырылFыш элементтер - жиырылFыш фибриллдердiц жэне гликоген гранулаларыныц

72

жанасулары байкалады. Кептеген омырткалыларда сырткы жэне ш ю сегменттер аралыFында май тамшылары орналаскан. Крсмекендшерде, бауырымен жорFалаушыларда жэне кустарда сауытша екi, ал CYЙектi балыктарда - егiздi. Кептеген кешрткелердщ, жыландардыц, тасбакалардыц жэне кустардыц кeзiнiц iшкi тор кабатында сауытшалар тутас болып келедi. Кeбiнесе ^ ц щ з жаксы кeретiн жануарларда жэне адамдарда кутыша кeздiц iшкi тор кабатыныц орталыFында орналаскан. Адамда сары дактыц орталык шуцкырында тыFыздыFы 1 мм2 150 мыща жететiн, адамныц кездщ iшкi тор кабатында саны 6,5-7 млн болатын тек кутыша кездеседь Филогенетикалык кутыша - таякшалардыц непзш салушы.

Коллаген - коллаген, дэнекер улпаныц (сYЙек, сiцiр, шемiршек, байламдар, т.б.) коллаген талшыктарыныц непзш тYзетiн жэне оныц берiктiгiн камтамасыз ететш фибриллярлы белок. Омырткасыздар мен омырткалыларда (жоFарFы сатыдаFы омырткалыларда барлык белоктыц 1\3 жуыFы) кец таралFан, карапайымдыларда, бактериялар мен еамдштерде кездеспейдi. Коллаген молекулалары спираль тэрiздi супер курылым - тропоколлагендi тYзетiн Y™ полипептидтi тiзбектен турады (эркайсысыныц молеулалык массасы 120000 жэне 1000 жуык аминкышкылдарыныц калдыктарынан турады). Коллагендеп аминкышкылдарыныц курамы глициннiц жоFары децгейде болуымен (барлык аминкышкылдары калдыFыныц 1\3) жэне баска белоктарда оксипролин мен оксилизиннщ болмауымен ерекшеленедi. Коллаген суда жэне органикалык ерiткiштерде ерiмейдi, сiлтiлi ерiтiндiлерде еридi. Коллагендi суда жэне органиалык ерiтiндiлерде узак уакыт кыздырсак жарамсыз болып, желатинге айналады. Коллаген протеолитикалык ферменттердiц эсерiне ете тeзiмдi: кейбiр анаэробты бактерияларда кездесетш коллагеназаFа ыдырай алады. Коллагеннiц курылысы мен алмасуыныц бузылуы - коллагеноз ауруына экеледi. Коллагендегi белоктар типш CYткоректiлер терiсiнен (ретикулин), кeздiц шыны тэрiздi денесiнен (витрозин), CYЙектi жэне шемiршектi балыктардыц, маржандардыц, губкалардыц улпаларынан (спонгин, горгонин, антипатин) аныктаFан.

Коллагеновые волокна - коллаген талшыктары (fibrae collageni). Жануарлар организмiнiц дэнекер улпасыц^ы талшыктардыц тYрлерi. Фибробластар, хондробластар, остеобластар синтездейтш коллаген белоктарынан тYзiледi. Коллаген талшыктары фибриллдердiц шоFырынан турады, эрбiр фибрилла протофибриллден тYзiледi. Коллаген талшыктарында кезец сайын (64 нм

73

сайын) куцпрт жэне ашык аймактар (сызыктар) кезектесiп орналасады. Клеткадан тыс аймакта тропоколлагеннiц полимеризациясынан калыптасады. Коллаген талшыктары берiк, серпiмдiлiгi вте аз, механикалык (тiректiк) кызмет аткарады. Шемiршекте коллаген талшыктарын - хондриндi коллаген талшыктары, суйекте - оссеиндi коллаген талшыктары деп атайды.

Комплекс Гольджи - Гольджи кешеш, Гольджи аппараты, пластинкалы кешен (conplexus lamellosus), мацызды кызметтер катарын аткаратын клетка органоиды. Электронды микроскоптыц квмегiмен Гольджи кешенiнiц барлык эукариот клеткаларында кездесетш аныкталды. Оныц курылысы эртYрлi клеткаларда взгерiп турады. Курылымдык - кызмеггiк бiрлiгi - диктиосома. Клеткада цитоплазмада дискрета таралFан немесе жалпы торFа байланыскан 20 жуык диктиосом болады. Гольджи кешеш орналаскан аймакта рибосомалар болмайды, жануар клеткаларында Гольджи кешенi клетка орталыFыныц (центриоли) айналасында орналасады. Секрет бвлетш клеткаларда Гольджи кешеш клетканыц апикальдi бвлiгiнде орналасады жэне оныц курамына калыптасушы секрет тYЙiршiктерi кiредi. Гольджи кешенiнiц кызметi: белоктардыц модификациясы, секреттелген заттардыц жинакталып тYЙiршiктелуi, кейбiр поликанттарды синтездеу, клетка мембранасын калыптастыру, лизосомаларды тузу. Гольджи кешенше тYЙiршiктi эндоплазмалык тордыц мембраналы квпiршiктерi аркылы белоктар тусед1 Гольджи кешенiнде бул белоктардан кYрделi белоктар тYзiледi (липопротеидтер, мукопротеидтер, мукополиканттар). Дайын болFан внiмдер квпiршiктерде жинакталады немесе тура мембранаFа косылады. Квпiршiктердiц тасымалдануы микротYтiкшелер аркылы жузеге асады. Эсiмдiк клеткаларында Гольджи кешеш клетка кабырFасыныц пектиндерi мен гемицеллюлозасын синтездейдi, поликанттары бар шырышты синтездеуге жэне шыFаруFа катысады. Карапайымдыларда Гольджи кешенiнiц элеменггерi жиырылFыш вакуоль тузед^ Гольджи кешенi гранулоциттер мен толык клеткалардаFы, сперматозоид акросомасындаFы арнайы туйiршiктердi калыптастырады. Клетканыц бвлiнуi кезiнде Гольджи кешенi жекелеген диктиосомаларFа ажырап, сiцлiлi клеткалар арасында бiрдей таралады.

Комплемент - комплемент (латын тшндеп complementum-косымша свзiнен), адамдар мен жануарлар каныныц сарысуындаFы белоктык кешен, табиFи иммунитет факторы. Иммунохимиялык жэне фи- зико-химиялык эдiстер аркылы ажыратуFа болатын, 11 белок

74

юретш, 9 компоненттен турады. Комплемент иммунологиялык реакцияFа катынасады: клетка мембранасыныц бетю жаFында антиген кешенi антиденемен байланыска тYсiп, сэйкес келетiн антиденелермен eнделген эритроцигтердiц, бактериялардыц жэне т.б. клеткалардыц ыдырауына экеледi. Сонымен катар, организмде клеткалардыц ыдырауын тудырмайтын антиген-антидене реакциясына катысады. Ауру тудыратын микробтарFа, аллергиялык реакция кезiнде гистаминнiц бeлiнуiне, аутоиммундык процестерге организмнiц тeзiмдiлiгi комплеменгтiц эсерiне байланысты болады. Комплементтщ кейбiр компоненгтерi ферменгтiк белсендiлiкке ие болады.

Корреляция - корреляция (латын тшндеп correlatio-eзара байланыс сeзiнен), тутас организмдегi эртYрлi белгшердщ eзара байланысы. Кореляция принципiн 1800-1805 жж. Ж.Кювье калыптастырды, кез-келген организмде барлык курылымдык жэне кызметпк ерекшел^ер туракты аракатынаспен байланысты дедi. Корреляцияныц эволюциялык мацызына 1859 ж. Ч.Дарвин бiрiншi рет кeцiл аударды. ЭртYрлi белгiлерде коррелятивтiк eзгерiстердiц мысалдарын карай келш, ол организмнiц бiр ерекшелтнщ eзгерiстерi кезiнде баскалары да eзгередi дедi. А.Н. Северцов 1914 ж. бул гипотезаны ары карайдамытып, эволюция процесiнде тукым куалайтын eзгерiстер аздаFан белгiлер бойынша eзгерсе, организмнщ баска ерекшелiктерi солармен коррелятивтi eзгередi. Корреляцияныц организмнiц тутастыFын камтамасыз етудеп рeлiн И.И. Шмальгаузен талдады. Корреляцияныц бiрнеше негзiгi тYрлерiн ажыратады: 1) генетикалык (геномдык) корреляция геном децгешнде (мысалы, плейотропия) жYретiн процестерге непзделген; 2) морфогенетикалык корреляция эмбрионалдык даму (мысалы, эмбрионалдык индукция) кезшде эртYрлi бастамалардыц eзара эсерлерiне себеп болады; 3) функционалдык (эргонтикалык) корреляция - ересек организмдеп эртYрлi белгшердщ eзара эсерiнiц нэтижесi (мысалы, мYшелердiц дамуы мен жаFдайы эндокриндi бездердщ кызметiне тэуелдi келуi). Эволюция процесвде организмдегi жYЙелер корреляциясыныц кайта тузшуге бейiмдiлiгi табиFи сурыпталудыц бакылауымен eтедi.

Кортикальная реакциякортикалды реакция,белсендiжерлерге жауап ретiндегi жумыртканыц бетю (кортикалды) кабатыныц eзгерiсi. Жумыртканыц плазматикалык мембранасы мен сперматозоидтыц тушскен жерiнен жэне жумыртканыц белсендiлiгiн шакыратын жасанды эсер еткен жерден толкын тэрiздi жан-жакка таралады.

75

Кортикалды реакцияныц кeрiнуiнiц алдында козу толкыны кортикалды кабат бойынша таралатын латенттi кезец болады. Сосын жумырткасында кортикалды денешiгi бар жануарларда кортикалды реакция фазасы басталады: денешiктердiц жумырткадан белшш шыFуы цитоплазманыц беткi бетiнен жумыртка кабыкшасыныц жекеленуiне жэне перивителлиндi кещспктщ тYзiлуiне экеледi. Кортикалды реакция тещз кiрпiсiнде 10-90 сек, бекiре балыктарда 2-5 мин iшiнде (t0-Fа байланысты). Тещз юрпшершде 12 мкм/с, балыктарда 27 мкм/с дешн жылдамдыкпен таралып, жумыртканыц бYкiл беткi бетiн жайлайды. Корткалды жумырткаFа кептеген сперматозоидтардыц енушен корFауда Yлкен роль аткарады (сперматозоидтар периветиллецщ суйыктыкпен тYЙiскенде агглютинацияFа ушырайды). Эсер еткiш, тежегiш корткалды реакция полиспермияFа экеледi, нэтижесiнде кортикалды жэне жумырткадан белшш шыккан заттар цитоплазманыц терец кабатында жинакталып жумыртка кабыкшасыныц касиетш eзгертiп, урыктанFан жумыртканыц айналасында оныц дамуы Yшiн ыщайлы орта тYзiледi.

Кортикальные тельца - кортикалды денешж. Жануарлар жумырткасындаFы ерекше органоид, цитоплазманыц кортикалды кабатында орналаскан. Кортикалды денешшт кейде кортикалды тYЙiршiктер немесе альвеолалар деп те атайды. Бул денешш буылтык курттарда, моллюскада, шаянтэрiздiлерде, тiкентерiлерде,iшекпен тыныс алатындарда, ланцетникте, децгелекауыздыларда, CYЙектi балыктарда, космекендшерде, бауырымен жорFалаушыларда жэне CYткоректiлерде кездеседь Кортикалды денешiк децгелек немесе сопакша тэрiздi, кейде бурыс пiшiндi, диаметрi 0.5-2 мкм-ден

месе бейтарап поликанттар жэне белок болады. Ооциттердiц есу кезещнде Гольджи комплекс кeпiршiктерiнен пайда болады.

Костный мозг - жшж майы (medulla ossium). Омырткалылардыц CYЙектерiнiц куысын алып жататын улпа. Кан жасайтын мYшелердiц миелоидты улпаларында басым болатын канныц кызыл майы жэне май улпасы басым келетш сары май болып ажыратылады. Сары май жшк куысын (диафиз белшн) толтыра жатса, кызыл май жшк басында, кемiктi зат аралыFында кездесед^ Кызыл CYЙек майы кабырFада, тесте, ми сауытыныц CYЙектерiнде, жамбас CYЙегiнде, омырткаларда, тYтiктi CYЙектердiц эпифизвде eмiр бойы сакталынады. Адамда ол дене массасыныц 1,5% курайды.

76

Жас улFаЙFан сайын тYтiктi CYЙектердегi кан жасаушы улпа май улпасына (сары суйек майы) ауысады. Кызыл суйек майыныц курамына кан жэне лимфа клеткаларыныц бастамасын беретiн кан жасаушы баFан клеткалары кiредi. Кызыл суйек майыныц непзш ретикулалы улпа тузед1 Кызыл суйек майында кан туилудщ каркындылыFы кан жоFалгу кезiнде кан клеткаларыныц мацызды бвлiгi бузылыска ушыраFанда немесе кызыл суйек майыныц мацызды б в л т жойылFанда бiрден артады. Кейбiр эсер етулер (иондык сэулелену кезвде) кан жасаушы баFан клеткаларыныц дамуын, кызыл суйек майыныц iс-эрекетiн басады. Сондыктан да кызыл суйек майыныц жаFдайы организмнiц осындай эсер етулерге твзiмдiлiгiн аныктайтын негiзгi факторлардыц бiрi болып табылады.

Кость - CYЙек. Омырткалы жануарлар кацкаларыныц непзп элементi. Суйек улпасы - клеткалардан жэне минералдашан клеткааралык заттардан куралFан дэнекер улпасыныц бiр тYрi. Клеткалары: суйекп зат алмасумен (белок, су, ион) камтамасыз ететш, бiр-бiрiмен всiндiлерi аркылы байланысатын, клеткааралык затта толыFымен коршалып жататын - остеоциттер, суйек тYзiлу аймаFындаFы всу клеткалары - остеобластар жэне суйекп резорбция процешмен камтамасыз ететiн - остеокластар. Суйектщ всуi мен кызмеггiк жуктеменщ взгеруi кезiнде остеобластар мен остеокластардыц бiрлесе эрекет етушен суйекте кайта тузшу кезецдерi жYредi. Клеткааралык заттары коллаген талшыктары мен негiзгi заттардан турады. Суйек улпасыныц коллагенiнде арнайы полипептидтердщ вте квп болуымен шемiршек улпасыныц коллагенiнен ерекшеленедi. Непзп заттары гликопротеидтер мен протеогликандардан турады. Минералды компоненггерi негiзiнен кристалл апатиттен, кальций сулфаты мен кальций карбонатынан тYзiледi. Кристалдарда кальций иондары радий, стронций, барий иондарына, ал гидрооксильдi кальций иондары фтор иондарына алмасуы мYмкiн. Суйектiц минералдануына суйек улпасыныц гликопротеидтерiнiц ерекшелiктерi мен остеобластардыц белсендiлiгi себеп болады. Суйек улпасы iPi талшыкты жэне пластинкалы болып екiге бвлiнедi. iPi талшыкты (урыкта, ересек организмдерде ми сауытыныц жiктерi мен сiцiрдiц бекiнетiн жерлерiндегi аймакта кездеседi) суйек улпасында талшыктары ретшз, пластинкалы (ересек организмнiц суйегш тYзетiн улпа) суйек улпасында талшыктар катац турде калыптаскан, остеондардыц курылымдык бiрлiгiн тYзетiн жекелеген тшмдерге топтанып орналасады. Суйек пiшiнi мушелердщ

77

аткаратын кызметше байланысты эртYрлi болып келедь Негiзiнен CYЙектердi пiшiнiне карай узын немесе тYтiктi, жалпак, кыска деп бeлемiз. ТYтiктi CYЙектердiц ортацFы бeлiгiн диафиз, екi басын эпифиз деп атайды. Диафиз тыFыз заттардан, эпифиз, жалпак, кыска CYЙектердiц денесi жумсак тэрiздi заттардан тYзiледi. Диафиздщ iшкi куысында жэне жумсак заттардыц уяшыктарында CYЙе майы орналасады. СYЙектiц сыртын дэнекер улпалы кабыкша - периост немесе CYЙек Yстi кабаты жауып турады. Диафиздiц тыFыз заттары калындыFы 4-15 мкм туратын тшмдер жYЙесiнен тYзiлген. Бул жYЙе бiрнеше кабаттардан турады: периостка караFан, фолькман каналыныц меншiктi кабырFалары аркылы нервтер мен кан тамырлары келетiн сырткы, негiзгi тiлiмдер кабаты, CYЙекке ерекше берiктiлiк беретш остеон кабаты жэне негiзгi тшмдердщ iшкi кабаты. СYЙек - кальций жэне фосфор депосы, CYЙектiц берш болуын жэне тыFыздалып жинакталуын, кан плазмасындаFы кальций иондарыныц курамын жэне остеокластардыц белсендiлiгiн бакылау кальциотонин гормондары мен парат гормондары аркылы реттелшедь Эмбриогенезде CYЙек остеобластардыц кeмегiмен немесе мезенхимадан тiкелей остеогендi аралшыктардыц бeлiну жолымен немесе шемiршек бастамаларыныц орнына CYЙек Yстi бeлiгi, сосын CYЙектiц кызыл май куысы дамиды. Бузылу немесе кайта жасалу процестершщ eзара байланыстарыныц аркасында CYЙек улпасы регенерация процесiне eте жоFары децгейде кабiлегтi келедi. СYЙек мYше ретшде туракты тYPде кызмегтiк жYктемелердiц eзгеруiне карай eзiнiц механикалык кызметi бойынша бешмделш, кайта курыла алады.

Кроветворение, гемопоэз - кан тYзiлу, гемопоэз (гемо жэне грек тшндеп poiesis - жасау сeздерiнен), жануарлар мен адам организмiнде бiрнеше жYЙелi жштелулердщ (дифференцировка) нэтижесiнде кан клеткаларыныц ^бею^ дамуы жэне жетiлуi.

Бастапкы полипотентп баFана клеткалардыц бeлiнуi - кан клеткаларыныц мамандандырылуы мен олардыц митозFа кабiлегтiлiгiнiц тeменденуiне экелетiн генетикалык шарттандырылFан кeпсатылы процесс.

Кeптеген омырткасыздарда дене суйыктыктары - кан, гемолимфа тYзiлуi дэнекер улпаларында жYредi. Омырткалыларда эволюция процесiнде мамандандырылFан кан тYзушi мYшелер дамиды. Оларда кан тYзiлу дэнекер улпасыныц ерекше формасы - кан тYзушi улпа гамепмен жYзеге асырылады. ^ан тYзушi улпа, клеткалык

78

шшшдердщ жацадан пайда болуы мен бузылуы есебiнен болатын балансты (турантандырылFан) процестерге байланысты, нарнынды тYPде жацарып отырады.

Децгелекауыздыларда нан тYзiлуi - шек набырFаларында, балынтарда - кекбауырда, бYЙректе, кейде гонадаларда, нустарда - кекбауырда, CYЙек кемiгiнде, фабриции семкеде, айырша безде, жYзеге асады.

ЖоFары сатыдаFы омыртналыларда эмбриогенез нэтижесiнде нан тYзiлу (локализациясы) аймаFы езгередi де нан тYзу мYшелердiц филогенозiн керсетедi. Ересек сущоректшерде эритроциттер, гранулоциттер, моноциттер жэне тромбоциттер нызыл CYЙек майында тYзiледi (кейбiр кемiргiштерде кекбауырда да тYзiледi), лимфоциттер айырша безде (Т- лимфоциттер), нызыл CYЙек майында (В - лимфоциттер), кекбауырда, лимфалын шоFырларда) лимфоидты фолликулаларда, аснорыту жэне тынысалу жолдарында тYзiледi.

Барлын нан клеткаларыныц бастапны формасы - полипотентп баFана нан тYзушi клетка, олар тYрлердiц бYкiл тiршiлiгiнде налпын сантап туруFа жэне миелоидты (эритроциттер, гранулоциттер, моноциттер, тромбоциттер) мен лимфоидты (Т жэне В - лимфоциттер) нан элементшщ формаларыныц белiнуiне набшетп. Кан тYзiлуiнiц бастапны сатыларында бiрiншi белшектiк (миело - немесе лимфопоэзFа), кейiннен толын белiнудiц детерминациясы нан клеткаларыныц типтерiнiц бiреуiнде жYредi. Сэйкесiнше, белшектiк детерминирленген жэне унипотентп клетка бастаушылар деп беледг СоцFыларына жоFары сезiмталдын пен нан тYзiлуiнiц гуморальдын реггелуiне маманданFан (эритропоэтин жэне т.б.). Кейiннен нарнынды белiнушi клеткаларда мамандандырылFан синтездiк процестер басталады. Олар эртYрлi нан клеткаларына тэн морфофизиологиялын белгiлердi анынтайды. Кан тYзiлуiнiц норытынды кезендерiнде клетканыц белiнуi аянталады. Кан тYзiлуi нан клеткасы нурамыныц саны мен сапасын толынтырады, оныц нарнындылыFы организмнiц нажеттшпмен сэйкес реггеледi (мысалы, нан жоFалту кезiнде, ауадаFы оггегi мелшершщ езгеруi жэне т.б.).

Кровь - кан (sanguis), бYкiл омыртналылар мен кейбiр омыртнасыз жануарлардыц нантасымалдау жYЙесiнде Yнемi нозFалыста болатын, ш ю ортаныц «суйын улпасы», дэнекер улпасыныц бiр тYрi. Кан басна улпалар мен клеткалардыц емiр CYPуiн намтамасыз етед^ сонымен натар олар арнылы 6 y ^ организмде эртYрлi функциялардыц орындалуын намтамасыз етедi. Канныц негiзгi

79

кызметк тыныс алу - кан тYЗiлу кезiнде газдарды тасымалдайды (О2 - тыныс алу мYшелерден улпаларFа жэне СО2 - улпалардан тыныс алу мYшелерiне); трофикалык (коректiк) жэне экскреторлык Kоректiк заттарды аскорыту мYшелерiнен улпаларFа (глюкозаны, аминкышкылдарын, туздарды жэне т.б.), ал соцFы зат алмасу ешмдерш (мочевина, кератин жэне т.б.) белу мYшелерiне тасымалдайды; реттеушi - гуморальдык реттеуге катысады, (гормондарды жэне т.б. биологиялык белсендi заттарды тасымалдайды), су мен туз алмасуды жэне кышкылды-сiлтiлi тепе-тендiктi сактайды, дененiц бiркалыпты температурасын сактауда мацызды рел аткарады; KорFаныштык - курамында бетен агенттердi бузуFа жэне жоюFа кабiлеттi антиденелер, антиоксиндер, лизиндер, сонымен катар лейкоциттер болады. Кан азаюы канныц ую механизмiмен реттеледь Омырткалылардыц каны - бiртектi кою кызыл суйыктык, ол канныц суйык бeлiмi - плазмадан жэне формалык элементтерi - эритроциттер, эртYрлi лейкоциттер, тромбоциттер жэне кан пластинкаларынан турады. ЖоFары сатыдаFы омырткалылардыц (кустар, CYткоректiлер) каныныц курамындаFы формалык элементтердщ кeлемi 35-54%-ды курайды. Калыпты жаFдайда ересек адамныц 1мм3 канында ерлерде 4-5 млн, эйел адамдарда 3,4-4,7 млн эритроциттер, лейкоциттер - 4-9 мыц, тромбоциттер - 180-230 болады. Толык канныц мелшершщ тыFыздыFы - 1,05-1,06г/мл; артериалды канныц рН-ы - 7,35-7,47, венозды канныц рН-ы - 0,02-ге темен болады. Плазма курамында аралык жэне сощы зат алмасу eнiмдерi яFни, туздар, гормондар, дэрумендер, ферменттер болады.

Канныц негiзгi бeлiмiн белоктар курайды - тыныс пигменттер^ эритроциттердiц жэне баска формалык элементтердщ строма белоктары, сонымен катар плазма белоктары - альбуминдер, глобулиндер жэне фибриноген (фибриногенсiз плазма - канныц сары суы деп аталады. Канныц кeмiрсулары негiзiнен глюкоза тYрiнде кездеседь Канныц кYPделi май косылыстарыныц курамында бейтарап майлар, бос май кышкылдары мен соцFы eнiмдерi, холестерин, стероидты гормондар жэне т.б. болады.

Бiр клеткалылар мен тeменгi сатыдаFы омырткасыздарда (губкалар, iшеккуыстылар) О2-мен камтамасыз етiлу дененiц Yстiцгi кабаты аркылы диффузды жолымен жYзеге асады. Тек кейбiр iшеккуыстылардыц гидролимфасында О2-ш тасымалдауFа кабiлеттi белок - пигменттер болады. Белгш бiр тыныс алу пигменттершщ эволюциялык даму сатысында (гемоглобиндер, хлорокруориндер, гемэритриндер, гемоцианиндер) канныц О2-ш байланыстыру жэне

80