novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

жануарлар (тещз суйекп балыктары, тецiз космекендiлерi немесе шаянтэрiздiлер) - сырткы ортаFа караFанда iшкi ортаныц суйыктышында белсендi заттардыц осмостык концентрациясы аса темен. Гиперосмотикалык тущысу жануарлардыц осморегуляциясы корекпен туздыц тYсуiнде жэне желбезектерде (моллюскалар, шаянтэрiздiлер, балыктар жэне т.б.), терще (космекендiлер), ауыз куысында жэне клоакада (бауырымен жорFалаушылар) таралмаFан арнайы клеткаларымен тущы судан Na+ жэне Cl иондарыныц жутылуында непзделген. Жабынды аркылы тускен судыц молдылышы осмостык градиент боынша нефридидiц, буйректщ жинаушы вакуольдерiмен эксекрегтеледi. Гиперосмотикалык тещз жануарларыныц осморегуляциясы канда несептiц жэне триметилоксид тотыFыныц жиналуымен непзделед^ нэтижесiнде омырткалылар Yшiн iшкi орта суйыктыFыныц электролигтi курамы тэн болып келед^ бiрак олар тецiз ортасына гиепртонялык болып калады жэне жануар денесiне су осмотикалык градиент бойынша етедь Гипосомотикалык тецiз жануарлар осморегуляция Yшiн тецiз суын iшiп, оларды желбезек аппаратыныц жэне тузды бездершщ хлоридтi клеткалар аркылы жиналFан тузды беле отырып тущыландырады (бауырымен жорFалаушылар, кустар); екiваленгтi иондар iшек жэне буйрек аркылы бeлiнедi. Сyткоректiлерде непзп осморегуляциялык муше - судыц мeлшерi мол кезде гипотониялык зэрдi белш шыFаруFа жэне оныц жетiспеушiлiгiнде осмосты регтеушi кабiлетi бар буйрек болып табылады.

Осмотическое давление - осмостык кысым. Осмостык кысым мeлшерi бойынша: изотоникалык, немесе изоосмотикалык, бiрдей осмотикалык кысымды ерiтiндiлер (курамына байланысты емес): гипертоникалык - осмостык кысымы жоFары жэне гипотоникалык ерiтiндiлер - осмостык кысымы темен. 1шю ортадаFы (кан, гемолимфа) жэне сыркы ортадаFы осмостык кысымныц мeлшерiне байланысты су жануарларын гипер-, гипожэне изоосмостык деп бeледi. Клеткада жэне биологиялык суйыктыкта осмостык кысым онда ерiген заттардыц концентрациясына байланысты.

Остеобласты - остеобластар (остео... жэне ...бласт сездершен), суйек улпасыныц непзп заттарын жэне талшыктарыныц материалдарын синтездейтiн клетка жэне суйек тузшетш аймактарда кальций иондардыц аFынын реттейд^ Эсушi суйек улаларыныц беткi жаFында орналаскан. Жаксы дамыFан эндоплазматикалык торы жэне Гольджи кешеш бар, сштш фосфатка бай. Келешекте

131

клеткааралык заттармен коршалFан суйек клеткасы - остеоциттерге айналады. Калыптаскан суйекте остеобластар бузылFан аймакта жэне суйек улпасыныц калыптасу жерiнде регенерация немесе суйектщ кайта калыптасу кезiнде байкалады.

Остеокласты - остеокластар (остео... жэне грек тшндеп klao - сындырамын свздерiнен), суйек уаткыш, непзшен квп ядролы iPi клетка, суйек улпасын бузушы жэне одан бвлшетш гидролитикалык ферменггердiц квмегiмен шемiршек улпасын ыдыратады. Аз дифференциалданFан баFана клеткаларынан тYзiледi. Остеобластармен эсерлесу нэтижешнде шемiршектiц орнында CYЙектiц дамуы жYредi, сонымен катар CYЙектiц кайта калпына келуi жэне оныц регенерациясы жYредi.

Остеология - остеология (остео... жэне ...логия свздершен), толык суйек кацкасын, жеке суйектерд^ сонымен катар суйек улпасын зерттейтш омырткалы жануарлардыц морфологиялык бвлiмi. Осы остеология палеонтологияда жэне жас шамасын аныктауда жэне катпарлы кацка курылысы бойынша всуiн аныктайтын антропологияда колданылады. Остеологияныц басты мацыздылышы суйек ауруларын жэне буындардыц закымдануын емдеуде хирургиялык эдiстер медицинада да колданыска ие болды.

Остеон - остеон (грек тшндеп octeon - суйек свзшен), гаверсов жуйеш, тутас зат суйектщ курылымдык бiрлiгi. Суйек улпасыныц пластинкасынан жэне шектелген орталык немесе Гаверсов каналынан тYзiледi. Эрбiр пластинканыц коллагендi талшыктары бiр баFыгга баFыггалFан, бiрак аралас пластинкада бiр-бiрiне бурыштарымен орналаскан. Бул CYЙектiц жоFары механикалык курылымы болып табылады. Шекара бойынша лакуналарда пластинка араларында остеоцит денеа, каналшаларFа втетiн олардыц всiндiсi жатады. Остеон каналдары аркылы 1-2 кан тамырлары жэне нервтер втедь Радиалдi коректiк каналдардыц квмегiмен тYрлi остеондардыц орталык каналдары бiр-бiрiмен анастомозделед1

Остеоциты - остеоциттер (остео... жэне ...цит свздершен), даму процесшде остеобластардан тузшетш суйек улпасындаFы бiршама аз белсенд жетiлген клеткалар. Бвлiнбейдi. Остеоциттер денес CYЙектiц негiзгi затында, ал олардыц всшдю - каналшаларда орналаскан.

132

п

Панета клетки - Панета клеткалары (И.Панета атымен), сутноректiлердiц аш шегшдеп крипт тубiнде жекелей немесе топпен орналасатын ацидофильдi туйiршiктi энтероцит клеткалары. Курамында лизосоманыц кеп мелшерi болады, ол iшектiц бактериалды флорасын басу нызметiне байланысты болуы мумкiн. Панета клеткасыныц апикальды бетiнде кептеген микротутiкшелер болады. Панета клеткаларыныц ацидофильдi дэндерi жiцiшке шек HурамындаFы заттардыц норытылуы мен аснорыту ферменггерiнiц тузiлу процесiне натысуы мумкш.

Паренхима - паренхима (грек тшндеп parenchyma, эрштер -жа- нында нуйылFан), - жануарларда паренхима кейбiр мушелердщ (бауырдыц, кекбауырдыц т.б. бездердiц, екпенщ жэне т.б.) негiзгi нызмет атнаратын улпалары.

Партеногенез - партеногенез (грек тшндеп parthenos - жыныстын натынаста болып кермеген адам жэне ...генез сездершен), ныздын небею, аналын жыныс клеткаларыныц урынтануынсыз кебеюiнде аFзаныц жыныстын кебеюшщ бiр турi. Партеногенез - жынысты, бiран эволюция процесiнде белек жынысты жэне гермофродитп турлерiнiц пайда болуынан бiр жынысты кебеюге алып келген. Партеногенездiц маFынасы дара жынысты особьтардыц жиi байланысуынан кебеюдщ мумкiншiлiгi (мысалы, ареалдыц экологиялын перифериясында), сонымен бiрге урпан саныныц кенеттен жоFарлау мумкiндiгi (елiм циклi жоFары турлер мен популяция ушiн мацызыды). Жынысы жетiлген особьтардыц дамуымен тонталатын толын табиFи партеногенез барлын омыртнасыздар жэне партеогенетикалын урын эмбриогенездiц алFашны сатыларында елiмге ушырайтын сутноректiлерден басна (сутноректшерде жасанды партеногенездi зерттеу тэжiрибелi эмбриология, сонымен бiрге мал шаруашылы^ы ушiн мацызды болып табылады) омыртналылар турлерiнде кездеседi. Партеногенездiц жумыртналары тек партеногенетикалын дамуFа набiлеггi облигатты жэне жумыртналары урынтану нэтижесшде де, партеногенез кемегiмен де дамитын факультатив^ турлерi бар. Партеногенез кемепмен жиi кебею екi жыныстымен - циклдын партеногенезбен кезектеледi. Аталынсыз турлердiц тек партеногенез жолымен

133

кeбеюi - константты партеногенез деп аталады. Хромосома санын екi есе азайтатын мейоздыц (мейотикалык партеногенез) eтуi, немесе оныц eтпеуi (амейотикалык партеногенез), сонымен бiрге мейоз eгуiнде жумыртканыц диплоидтылы^ын калыптастыру кабiлегтiлiгi жынысы жэне гомозиготалык децгейiмен бiрге партеногенетикалык урыктыц тукым куалаушылык курылымын аныктайды. Урыктыц жынысына байланысты: урыктанбаFан жумырткадан аналык жэне аталык дамитын амфитокия (мысалы, eсiмдiк бiтелерiнде), тек аталыктар дамитын арренотокия (мысалы, аралардаFы еркек аралар), тек аналыктар дамитын телитокия тYрлерiн ажыратады. Партеногенездiц eзiндiк формасы - педогенез. Партеногенезге ^ б е к ч ^ ерекше тYрлерi - генеогенез жэне андрогенез жатады.

Жасанды партеногенезде организм дамудыц алFашкы жэне жиi - толык сатыларын алуFа болады. Амейотикалык типтеп (анасыныц генотипiн кайталайтын аталыктар) тут ^ б е л е и н ^ пратеногенетикалык дамуыныц толык массасы урыктанбаFан жумырткаFа жоFарFы (Б.Л. Астауров, 1936), тeменгi температура жэне баска да физикалык жэне химиялык факторлардыц эсершщ кeмегiмен алынды. Бул факторлардыц тeменгi мeлшерi тут кeбелектерiнде барлык генге гомозиготалы аталыктарныц дамуымен аякталатын мейотикалык партеногенездi реттеп отырады. Партеногенез бойынша тут кeбелектерiнде жыныска байланысты регуляция мэселесш шешуде практикалык мацызы зор.

Первичная полоска - алFашк;ы жолак. Кустар мен CYткоректiлер урыктарыныц бластодисктерiнде орталык кeлденец жуандаFан сырткы кабаты (эпибластыц), космекендiлер урыктарында бластопор гомологы. Гаструляция кезецiнде тYзiледi. Бiрiншi жолактыц алдыцFы ушында клеткалардыц жиналуы Гензен тYЙiнiн (ГТ) тYзедi. ГТ жэне бiрiншi жолактыц алды^ы бeлiмiнен урыктыц iшiне алдымен призумптивт эктодерманыц клеткалары кeшедi олар бластодискшщ iшкi кабатыныц (гипобластыц) клеткаларын мeлдiр перифериялык аймаFына ыFыстырады да, сосын ГТ аймаFында клеткалар урык шше буралып, алFа карай ты^ыз eсiндi жасап козFалады. АлFашкы жолактыц алды^ы бeлiгiнен кeшетiн презумптивтi мезодерма клеткалары бул eсiндiнi коршайды жэне соныц салдарынан сомиттерге жэне 6y&p пластинкаларына дифференциалданады. АлFашкы жолактыц арткы бeлiмi аркылы урыктан тыс мезодерма клеткалары гашедь ГТ орталыFындаFы клеткалардыц жаппай кeшiуi аркылы алFашкы жолактыц ортасын-

134

да алFашкы шуцкыр жэне алFашкы жылFа тYзiледi. Презумптивтi энтожэне мезодерма клеткаларыныц квшiуiнiц аякталуынан алFашкы жолак жойылады. ГТ жэне алFашкы жолактыц алдыцFы бвлiмi эпибласттыц баска аймаFына отырFызFанда сол жерде нейральдi курылымдар пайда болады.

Перибластула - перибластула (пери, жэне бластула свздершен), квптеген бауыраяктылардыц урыктык дамуына тэн бластула тиш. YC^^i бвлшектену нэтижесiнде тузшедь Перибластуланыц кабырFасы клетка кабаттарынан турады (бластодермалар), ал орталык бвлiгi сары уызбен бвлiнген - вителлофагтармен бос емес.

Перивителлиновое пространство - перивителлицщ кещстж

(пери жэне латын тшндеп viteellus - жумыртканыц сары уызы свздерiнен), урык пен перивителлиндi суйыктыкка толFан жумыртка кабыкшасыныц аралыFындаFы кещспк. Цитоплазманыц тYпкi кабаттарында шектелген шшдеп кортикальдi грануланыц жэне заттардыц нэтижесшен жумыртка активация кезiнде туындайды, урыктыц жарылып шыFуына дейiн сакталады. Yлкен соматикалык белсендiлiктiц аркасында, бвлшш шыккан заттар суды взiне каратып, цитоплазманыц Yстiцгi бвлiгiнен жумыртка кабыкшасына дейцiн кецiстiкте жататын квлемдi суйыктык жиналады. Бул суйыктык жумыртканы сперматозоидтыц енуiнен KорFайды, урыкты механикалык закымдардан сактайды жэне оныц дамуына колайлы орта гуFызады.

Перикарион - перикарион (пери... жэне грек тшндеп karyon - жа^ак, ядро свздершен), ядросы жэне негiзгi клетка органоидтары бар, Ниссель затымен коршалFан, всiндiлерi жок нейрон денесi. Эмбриогенез процесшде нейробластар кезецiнде перикарионнан аксон мен дендриттер калыптасады. Перикарион нейронныц всуiмен жэне тiршiлiк етуiмен байланысты зат алмасу кызметiн аткарады; аксонныц регенерация процесi кезiнде аныктаушы рвл аткарады.

Пигментные клетки - пигмент клеткалары, хроматофорлар, нейроэктодермадан пайда болатын бос жэне эпителиалды клеткалар, пигмент синтездейтiн, терi жабынына тус беретiн, олардыц внiмдерi (шаш, канат), барлык омырткалылар мен омырткасыздардыц квптеген топтарыныц квздерiнiц iшкi твсешштер^ Пигмент клеткалары корFаныс жэне агрессивт бояуды камтамасыз етедi, термореттеуге катысады жэне организмдi артык УФ-сэуледен корFайды. Бос пигмент клеткалары урыкта нерв тYтiгiнiц тулFа бвлiмiнiц арка (дорсалды) бвлiгiнен пайда болады, букш денеге пигменттелмеген меланобластар турвде таралады.

135

Организмде тустщ пайда болу кезшде бiр-бiрiмен жэне айналасыц^ы улпалар мен кYрделi карым-катынаска тYсетiн меланоцигтерге, меланофорларFа, иридофорларFа, ксантофорларFа жэне эритофорларFа соцынан жiктелiнедi. Пигменттер пигмент клеткаларыныц эрбiр Typi Yшiн маманданFан, олардыц цитоплазмасындаFы арнаулы органойд-пигмент тYЙiршiктерiнде синтезделшед^ ТYCтiц каркындылыFы пигмент клеткалары жауып жаткан жердегi пигмент клеткаларыныц санымен жэне синтездейтiн тYЙiршiктер санына, ал олардыц терi жабындасындаFы eзгерiсi пигмент клеткаларыныц rni^^ri тYЙiршiктердiц кайта таралуына байланысты болады. Пигмент клеткаларыныц кызмет гормондар аркылы реттелшед^ ал балыктарда жыл мезгiлдерiне, эндогендi ритмдерге жэне т.б. факторларFа байланысты нервтщ де бакылауында болады. KоршаFан ортаныц тYсiне карай, эдегте жануарлар ездершщ рендерiн eзгертiп отырады. Эпителиалды пигмент клеткалары пигменгтi эпителий курайды. Кезде олар нерв тупгшщ алдыщы eсiндiсi болып табылатын кез карашышыныц сырткы кабатынан пайда болады.

¥рык денесiнде меланобластардыц таралуыныц бузылуы пигмент клеткаларыныц калыпты жаFдайдан ауыткуынан туа пайда болатын дактарFа экелiп соFады. АдамдардаFы меланоциттердщ катерлi eзгерiсi жэне мец мен калдаFы пигмент клеткалары пигмент iciri - меланомныц тYзiлуiне экеледi. Пигмент клеткалары ретшде макрофагтар мен тершщ пигмент тYЙiршiктерiн eндiретiн, бiрак оларды кайта синтездеуге кабiлетсiз Мальпиги кабатыныц клеткалары уакытша кызмет етуi мYмкiн.

Пигменты - пигменттер (латын тшндеп pigmentum - бояу сезшен), организмдегi улпалардыц курамына кiретiн, боялатын байланыстар. Пигменттердiц Tyci молекуласында кун спектрi (380-750 нм) кершетш аймакта жарыкты тацдап жутуFа себеп болатын хромофор топтарыныц болуымен аныкталады. Химиялык курылысы бойынша жакын немесе бiрдей пигменттер филогенетикалык жаFынан алыс, эртYрлi топтарда болуы мумкш. Пигменттер цитохромныц, каталазаныц, т.б. ферменттердщ курамында болып, белоктармен, майлармен кешен тузш, мембрананыц курылысын тузуге катысады. Клеткаларда пигменттер жш арнайы курылымдарда (хлоропластарда, хромопластарда), ете сирек клетка селвде кездеседi. Жануарлардыц кептеген турлервде пигмент клеткалары кездеседь Пигменттер фотобиологиялык процестерде (фотосинтез процесшде - хлорофиллдер, каротиноидтар, фикобилиндер; керу

136

процесшде - родопсиндер; есiмдiктердегi фотореггеушi процестерде - фитохром) мацызды рел атнарады, тыныс алу процесiне (гемоглобиндер, цитохромдар, тыныс хромогендерi) натысады, организмдi УФ-сэулесiнiц жаFымсыз эсерлерiнен (ешмдштерде - каротиноидтар, флавоноидтар, жануарларда - меланиндер) HорFайды, есiмдiктер мен жануарларFа тус бередг ТаFам жэне фармацевтика салаларында да нолданады.

Пилорические железы - пилорикалык бездер (грек тiлiндегi pylorus - асназан, нарын налтасы сезiнен), омыртналылар нарныныц пилорикалын белiмiнiц шырышты набатында орналаснан, тупкп, тарманталFан бездер. взектерi нарынныц терец шуцнырларына ашылады. Без жэне шуцныр клеткалары гликопротеиндер мен липазаларды синтездейдi. Сутноректiлерде без клеткаларыныц арасында кептеген клеткалар гастрин ендiредi. Адамдарда 3,5 млн. жуын пилорикалын бездер болады.

Плазма - плазма (грек тшндеп plasma - налыптаснан сезшен), нанныц, лимфаныц, клетканыц (цитоплазма) суйын немесе ноймалжыц тэрiздi биологиялын нурылымы.

Плазма крови - кан плазмасы (нанныц суйын белiгi). Белоктардыц коллоидты ерiтiндiсi, нан сарысуымен салыстырFанда нурамындафибриноген болады. Кан плазмасында нанныц формалын элеменггерi болады. Кан плазмасынан емдiк препараттар (нурFан нан плазмасы, альбумин, фибриноген, гамма-глобулин- дер) дайындайды.

Плазматические клетки - плазма клеткалары, плазмоциттер, Унн клеткалары. Дэнекер улпалардыц бос жатнан клеталары. Соныц rni^^ омыртналылар организмiн гуморальдын иммунитетпен (нан айналым шецберiндегi нанда антиденелер ендiру) намтамасыз ететiн нан жасаушы улпалардыц клеткалары. Плазма клеткаларыныц ататеп нызыл суйек майындаFы нан жасаушы баFан клеткалар, бастапныда олар к ^ лимфоциггердiц (Т- жэне В лимфоциттер) бастамасын бередi. Кустарда В-лимфоциттер Фабрици налтасында тузiледi, сутноректшерде лимфа туйiндерiнiц фолликулаларында тузiлуi мумккш. Калыпты нанныц нурамында плазма клеткалары аз мелшерде кездеседь Организмге антиген тускен жаFдайда В-клеткалар бастапныда плазмобластарFа, соцынан бiрнеше рет белшуден кейiн жетiлген плазма клеткалардыц колониясын тузедi. Бул iPi, ядросы эксцентрлi орналаснан, ТЭТ ете жансы жетшген клеткалар. Плазма клеткаларыныц цитоплазмасы

137

антиденелердi белсендi eндiретiн рибосомдарFа бай келедь Плазма клеткаларыныц белгiлi бiр антигенге катал ерекшелiгi болады - эрбiр клетка антидененiц тек бiр тYрiн Fана синтездейдi. Плазма клеткалары аскорыту жэне тыныс алу жолдарыныц шырышты кабыкшасында кeптеп кездеседi.

Плакоды - плакодтар (грек тшнде plax-пластинка сeзiнен), омырткалы жэне кейбiр омырткасыз жануарлардыц кейбiр сезiм мYшелерiнiц жэне ганглий бeлiктерiнiц бастамалары. Плакод эктодермалды эпителияныц бiр аймаFыныц калыцдауынан пайда болады. Омырткалыларда плакодтан шс сезу мYшесi, кeздiц буршаFы, iшкi кулак, есту ганглиясы, бет ганглиясы, тш - жуткыншак жэне кезеген нервтер; дeцгелекауыздыларда, балыктар мен жорFалаушылар катарында осылардан баска бYЙiр сызы^ы мYшелерi жэне желбезек аппараты дамиды.

Пластиды - пластидтер (грек тшндеп курушы, тYзушi сeздерiнен), eсiмдiк клеткаларыныц органоиды. Жарык мироскопы аркылы жаксы ажыратылынады. Эрбiр пластидтер екi мембранамен коршалыютан, пiшiнi, кeлемi, курылысы, кызмет жаFынан эртYрлi. Боялуы бойынша жасыл пластидтер - хлоропластар, сарFыш жэне Кызыл пластидтер - хромопластар, тYCсiздерi - лейкопластар деп аталады. Эдетте клеткаларда аталFан пластидтердiц бiр тYрi Fана кездеседi.

Плацента - плацента (латын тшндеп placenta, грек тшндеп placus - шелпек сeздерiнен), 1) балалык орын, кейбiр омырткасыздарда жэне гашетен хордалыларда, барлык CYткоректiлерде штей даму кезецiнде аналык организм мен урык арасында байланысты орнататын мYше. Омырткалыларда плацента аркылы оттегш, сонымен катар аналык канFа тунба eнiмдерiн жэне кeмiртегiнiц екiтотыFын бeле отырып, сол каннан коректi заттарды алып отырады. Плацента урыкка тYсетiн заттарды белсендi тYPде реттей отырып барьерлш кызмегтi аткарады. Онда гормондар (хорионды гонадотропин жэне соматомаммотропин, релаксин жэне т.б.), ацетилхолин жэне ана организмше эсер ететш заттар синтезделедь СYткоректiлерде плацента хорионныц жатыр кабырFасымен косылуда байкалады. Урыктыц алFашкы даму барысында хорионныц барлык Y ^ ^ r i бепнде eсiндiлер - алFашкы, сосын жатырдыц тeменгi шырышты кабатына енетiн екшшшк кiрпiкшелер пайда болады. Екiншiлiк юршкшелер сары капшыктыц немесе аллантоистыц кан тамырларына eседi. ОсыFан байланысты плацентаныц сары уыздык жэне аллантоидты тYрiн ажыратамыз. Сары уыздык плацента кейбiр

138

^ i туатын балыктарда (акула), космекендiлерде жэне бауырымен жорFалаушыларда, сонымен бiрге квптеген калталыларда тYзiледi. Кiрпiкшелердiц хорионында жэне CYткоректiлердiц жатырыныц шырышты кабатындаFы крипталарда орналасуына байланысты плацента курылысыныц бiрнеше тYрiн ажыратамыз. Кейбiр калталыларда, шошкаларда, тапирлерде, киггэрiздiлерде, туйелерде, жылкыларда, бегемоттарда, лемурларда, квптеген кYЙiс кайтаратындарда плацента ажырамайтын деп аталады, туу барысында хорион кiрпiкшелерi 0Fан закым келтiрмей жатырдыц шырышты кабатынан шыFады. Барлык жырткыштарда, кемiргiштерде, кейбiр жэндiккоректiлерде, жарканаттарда жэне приматтарда туу барысында плацентаны кушпен алу жатырдыц шырышты кабатымен тYсiп калумен жэне кан аFумен бiрге журед^ сондыктан оны тYсiп калушы деп атайды. Плацента улпасыныц курылысы урыктыц даму сатыларына байланысты.

Плод - урык (fetus), непзп мушелердщ жэне жуйенщ калаш~аннан кейiнгi CYгкоректiлер мушелершщ тYтiк iшiндегi даму кезецi. Бул кезецде всу, мушелер квлемiнiц улFаюы, олардыц улпаларыныц прогрессивтi дифференцировкасы, кызметшщ мамандануы жYредi, кейбiр курылымдар (мысалы, бiрiншiлiк буйрек, аллантоис, сары уыз капшышы) редукцияланады. Негiзiнен узактыFы кейбiр жануарларда тYрлендiретiн урыктык, урык алды жэне урыктык даму кезецдерге бвлiнген. Калталыларда туу жаFдайы урык алды кезецде жYредi, барлык урыктык кезещ анасыныц калтасында втедi. Усак суткоректшерде кыска мерзiмдi жYктiлiк кезде урыктык кезец бiрнеше куннен втед^ ал адамда - даудыц 9-шы аптасынан туу уакытына дейiн журедь Урыктыц жасы оныц узындыFы, салмаFы, кацкасыныц CYЙектенуi жэне мушелер жуйесшщ даму децгеш бойынша аныкталады.

Плоидность - плоидтылык (грек тшндеп ploos - еселену жэне eidos - тур свздерiнен), квп клеткалы организмдердщ барлык клеткаларындаFы жэне бiр клеткадаFы хромосомалар саныныц жиынтыFы. Бiр толык хромосомалар жиынтыFы бар клеткаларды немесе организмдердi гаплоидты (n=1) деп атайды. Гаплоидтылар жыныс клеткалары немесе мYктердiц, папоротниктердщ макросфералы фораминефераларыныц гаметофиггерi. Квптеген эукариоттардыц дене клеткаларыныц плоидтылык децгейi 2-ге тец, бiрак, кейбiр тYрлердiц плоидтылык децгеш жоFары болады, оны полиплоидия деп атайды. ^ р ш ш к циклыныц вегетативт кезецi гаплоидты, ал диплоидты кезещ тек зиготамен шектелетш

139

организмдердi гаплобионттар деп атайды. Вегетативтi кезещ диплоидты, гаплоидты кезец гаметаларда Fана кeрiнсе ондай организмдердi диплобионгтар дейдь Вегетативтi кезецi гаплоидты жэне диплоидты болатын тYрлердi гаплодиплобионгтар деп атайды. Плоидтылышы бiрдей гаметалардыц косылуынан пайда болFан зиготаныц плоидтылышы 2 есе жоFары болады; мейоздан кейiн тYзiлген гаметалардыц плоидтылыFы 2 есе тeмендейдi. Кепклеткалы организмдердщ клеткаларыныц плоидтылык децгейi эртYрлi болуы мумкш. Калыпты жаFдайда плоидтылык децгешнщ артуы адамныц (бауырда) жэне жануарлардыц кейбiр мYшелерiнiц клеткаларында кездеседi, ал ею ядролы инфузория клеткасыныц диплоидты микронуклеус мен маронуклеусiнiц плоидтылык децгей ете жоFары.

Подоциты - подоциттер (грек тшндеп podos - аяк жэне ...цит сeздерiнен), зэр шышару мyшелерiнiц эпителий клеткалары. Базальдi мембранамен жанасып жататын, кептеген аякшалар тузетш, сэуле тэрiздi шашырацкы eсiндiлер мен перикарионнан турады. Аякшаларыныц бiр-бiрiмен ете тышыз ширатылып жатуынан жаткан подоцигтердiц аралыFында ете тар сацылау CYЗгiш кецiстiк калады. Сацылаулы мембраналар ipi молекулалардыц CYзiлуi ушш косымша бегет жасайды. Подоциттер зэр шышару мYшелерiнiц ультрасYзiлу жYретiн аймактарында кездеседi: кепкылтанды кургтардыц ецеш eрiмiн, буынаяктылардыц зэр шыFару мYшелерiн, омырткалылардыц Мальпиги денешштерш астарлап жатады. ПиноцитозFа кабiлегтi.

Полилецитальные яйца - полилецитальд жумыртка (грек тiлiндегi palus - сарысы кеп, кец жэне lekithos - сарыуыз сeздерiнен), жумыртканыц барлык бeлiгiн алып жататын сары уызы кеп жумыртка. Сары уызыныц бeлiнуiне карай -меробластикалык жумырткаFа жатады. Полилейцитальды жумыртка басаякты былкылдак денелшерде, шемiршектi жэне CYЙектi балыктарда, аяксыз космекендiлерде, бауырымен жорFалаушыларда, кустарда, теменп сатылы CYткоректiлерде болады.

Полиплоидия - кепплоидтылык (грек тiлiндегi бiрнеше рет жэне тур сездершен), эуплоидия. Организм клеткаларындаFы хромосомалар жиынтыFы саныныц еселенiп артуы, тууымкуалаушылык eзгерiстер. б а м д ^ е р мен карапайымдыларда, ал кеп клеткалы жануарлардан жауынкуртта ете жиi кездеседь Митоз жэне мейоз процестерiнде жоFары немесе темен температураныц, иондаушы сэулелердщ, химиялык заттардыц (таботатта жэне тэжiрибеде)

140