novye-tsitologiya-gistologiya-embriologiya (1)

Кардиомиоциты-кардиомиоциттер (гректiлiндегicardia-жYрекжэне миоцит сeздерiнен), омырткалылардаFы жYрек булшык егтерiнiц (миокард) клеткалары. Кардиомиоцит узарFан пiшiнге ие (адамда узындыFыныц енiне катынасы орташа 5:1). Кардиомиоциттердщ жиырылFыш элеменгтерi (миофибрилдер) клетка ^лемшщ 5060% (кeлденец жолакты курылымFа ие) курайды, митохондриялар - 30% алып турады. СYткоректiлерде кардиомиоцигтердiц кeп бeлiгi - полиплоидты, негiзiнен екi ядролы. Кeршiлес кардиомиоциттер жYрек булшык ет талшыктарындаFы тыFыз байланыстардыц (ендiрмелi пластинка немесе диск) кeмегiмен косылады.

Карио - карио... (грек тшндеп karyon - жа^ак, жацFак ядросы), клеткалык ядроFа байланысын кeрсететiн кYPделi сeздiц бeлiгi.

Кариогамия - кариогамия (карио... жэне ...гамия сeздерiнен), урыктану процесiнде урык ядросында аталык жэне аналык жыныс клеткаларыныц ядроларыныц косылуы. Кариогамия кезiнде аналык жэне аталык гаметалардан генетикалык акпаратты тасымалдайтын гомологты хромосоманыц жуптылы^ын калыптастырады. Кариогамия гаметаныц косылуынан кейiн тез арада немесе бiраз уакыт eткеннен соц, бeлшектенудiц алFашкы бeлiнуi метафаза децгейiнде жYPуi мYмкiн.

Кариоплазма - кариоплазма (карио... жэне плазма сeздерiнен), курамында хроматин, ядрошыктар, сонымен катар тYрлi ядроiшiлiк тYЙiршiктерi бар ядро шырыны, кариолимфа. Хроматин химиялык агенттермен эстракциялашаннан кейiн кариоплазмада калындыFы 2-3 нм белокты фибрилдерден туратын ядро ш ш к матрикс сакталады. Бул матрикс ядрода каркас тYзедi, ядрошыктарды, хроматиндердi, ядролык кабыктаFы сацылау кешендерiн жэне баска да курылымдарды бiрiктiрiп турады.

Кариотип - кариотип (карио... жэне грек тшндеп typos - Yлгi, тYP сeздерiнен), сол жэне баска турге тэн хромосомды жиынтыктыц белгiлерi (хромосома саны, мeлшерi, пiшiнi). Эрбiр тYPдiц кариотип турактылыFы митоз жэне мейоз зацдылыктарымен сакталады. Кариотип eзгерiсi хромосомды жэне геномды мутацияныц эсершен жYPуi мYмкiн. Хромосомды жиынтыктыц сипатталуы метафаза немесе профазаныц кеш децгешнде жэне хромосомалардыц, морфометрияныц, центромера идентификациясыныц, ядролык

61

организатордыц, спутниктщ жэне т.б. сан есептеулерiмен бiрге жYредi. Кец таралуы хромосоманыц жеке бeлiмдерiнiц арнайы дифференциалды бояулармен бояу аркылы курылысыныц ерекшелiктерiне байланысты. Кариотип талдауларыныц нэтижесi идиограмма, цитологиялык карта, кариограмма тYрiнде кeрсетiледi. Кариотип кептеген еамдштерде, жануарларда жэне адамда нэтижелендiрiлген. Кариотиптiц салыстырмалы талдауы систематикада кецiнен колданылады.

Каротиноиды - каротиноидтар, бактерияларда, сацыраукулактарда жэне жоFары сатыдаFы eсiмдiктерде синтезделетiн сары, сарFыш немесе кызыл пигменттер; терпендi катардаFы кeмiрсумен жартылай каныккан. Жануарлар непзшен каротиноидтарды тYзбейдi, бiрак корекпен ала отырып, А дэруменнiц синтезi Y™rn колданады; сондыктан каротиноидтардыц саны балыктардыц, K0смекендiлердiц, кейбiр кустардыц кауырсындарында кездеседц бауыраяктыларда (шаянтэрiздiлер, кенелер) каротиноидтар фотопериодты реакцияFа, фототаксиске катысады. КаротиноидтарFа eсiмдiктерде кец таралFан каротиндер мен ксантофилдер жатады.

Каротины - каротиндер, каротиноидтар т о б ы ц ^ ы сарFыш-сары пигменттер. Химиялык таботаты бойынша 40 атом кeмiртегi бар изопреноидты кeмiрсулар (тетраптерпендер). Эшмдштермен синтезеделедi; каротиндерге жасыл жапырактар, сэбiз тамыры, итмурын урыFы, каракат, кызанак жэне т.б. ете бай. Мацызды изомерлер екi иондык сакинаныц бiреуiмен (а-, Р-, у-каротиндердщ а - иондык сакинасы) ерекшеленедi. Жануарлардыц жэне адамдардыц Kорегiнде Р-каротиннщ болуы мацызды (А провитамиш). Жануарлар улпасында негiзiнен каротиндер аз, бiрак кейбiр CYткоректiлердiц май клечаткасынде, CYтiнде, жумыртка безiндегi сары денешiгiнде P-каротиндерi жиналады. Эсiмдiкте жэне фотосинтездейтiн бактерияларда каротиндер - фотосинтез пигмент^ сонымен катар антиоксиданттар. Каротиндердiц тотыккан туындылары - ксантофилдер.

Кератины - кератиндер, тершщ сырткы кабатыныц белоктары жэне оныц туындылары (шаш, тYктi жабын, кауырсын, тырнак, туяк жэне с.с.). Терi жэне терi туындыларыныц механикалык берiктiгiн камтамасыз етедь Кератин курамында цистеин (15%- Fа дейiн, адам шашындаFы кератин 11-12%), глутамин кышкылы, лейцин кептеп, ал лизин, гистидин, серин аз мелшерде кездеседь Кератиннiц ерiмеуi, эластикалык жэне баска да механикалык

62

ерекшелiктерi полипептидтш тiзбектiц арасындаFы дисульфидтi байланыска негiзделген. Олардыц бузылуынан кератиннiц тотыксыздануы немесе тотыFуы ерiгiш жэне протеолитикалык ферменгтердiц эсерiне сезiмтал келедi. Кератин ^белект^, кYЙе кeбелек дернэсiлiнiц, кейбiр былFары жейтiн курттардыц, мамык курттардыц iшегiнде гидролизденедi; олардыц ортацFы шепнде тотыFу-тотыксыздану потенциалы eте тeмен болFандыктан дисульфидтi байланыстыц калыптасуына алып келедц сонымен катар бул жэндiктерде калыптаскан кератиндi корыту Yшiн протеаза кездеседь СYткоректiлерде кератиндер амин кышкылдык курамы, микрофибрилдердi жинактау кабiлетi, сонымен бiрге кYкiртке бай аморфты белокты матриксшщ саны бойынша ерекшеленедi. Рентгенкурылымды талдау эдiсi аркылы кератиндерде 2 конформация белгiлi: а-кератин (созылмаFан талшыктар курылымы жэне Р-кератин (кератиннiц созылFан тYрi). Кейiнiрек а-кератинге уксас гашетен фибрилярлы белок тYрiмен а-спираль типтеп курылым белгiлi болды (сондыктан «а-спираль» терминiнде а приставкасы колданылды).

Клетка - клетка (cellula, cytus), барлык riPi организмдердiц негiзгi курылымдык-кызмегтiк бiрлiгi, карапайым тiрi жYЙе. Жеке организм ретнде (бактерия, карапайымдылар, кейбiр балдырлар мен сацыраукулактар) немесе кeпклеткалы жануарларда, eсiмдiктерде, сацыраукулактарда улпа курамында кездесед^ тек вируста клеткалык емес туршде байкалады. Клетканыц курамы - протоплазма. Эрбiр эукариот клеткасында цитоплазмадан мембрана аркылы бeлiнiп туратын ядрода ал, прокариот клеткаларында калыптаскан ядросы жок нуклеоидта генетикалык аппарат болады. Эукариот клеткалары митоз жолымен eзiн кeбейте алады; жыныс клеткалары мейоз жолымен ^бейедь

Клетка мeлшерi 0,1-0,25 мкм-ден (кейбiр бактериялар) 155 ммге дейiн (кауыздаFы тYЙекус жумырткасы) тYрленедi; эукариотты клеткалардыц диаметрi кeбiнесе 10-100 мкм аралы^ында болады. Клетканыц кeптYрлi кызметi арнайы клетка ш ш к курылымдармен - органоидтармен орындалады. Эукариотты клеткалардыц эмбебап органоидтарына: ядрода - хромосома, цитоплазмада - рибосома, митохондрия, эндоплазматикалык тор, Гольджи аппараты, лизосомалар, клеткалык мембрана жатады. ^ т е г е н клеткаларда клетка

шшшш сактайтын мембрана курылымдары - микротупктер, микрофибрилдер жэне тYрлi косындылар кездеседi.

63

Клетканыц непзп химиялык компоненггерi - белоктар жэне ферменттер. Клетканыц взше тэн ерекщелiгi - кецiстiктегi химиялык процестердщ организациясы (компартментализация, немесе компартментация). Мысалы, эукариоттарда тыныс алу процес митохондрия мембранасында Fана, ал белок синтэд - рибосомада жYредi. Курылымда тэртiппен орналасуына байланысты ферменттердщ концентрирленуi реакция жылдамды^ын арттырады, байланыстарды тYзедi (конвейр принципi), эр тект процестердi бвледi. Клетка курылымына тэн микрогетерогендiлiк тYрлi заттарды синтездейдi. Клетканыц барлык метаболизмiне тэн ыкшамдалу принципi ДНК курылымында жаксы кврiнедi: (компартментализация, или компартментация). Адам жумыртка клеткасында 6 х 10-12 г ДНК оныц барлык белок курылымдарын кодтайды. Клетка rni^^ Yздiксiз белгiлi иондар концентрациясы сакталып турады. Клеткалык мембрананыц iлгерi шыгеуын камтамасыз ететiн, сосын туйыкталатын жэне клетка iшiне квпiршiк тYрiнде бвлiнетiн клеткалар белоктардан немесе вирустардан туратын iPi молекулалы тамшыларды коршаFан ортадан коршап алуFа кабшетп келедi (пиноцитоз, фагоцитоз).

Эсiмдiктерде клеткалык мембрана Yстiнде катты клеткалык кабык орналаскан (жыныс клеткаларында болмауы мYмкiн). Цитоплазма виндшершщ квмегiмен клеткалардыц бiр-бiрiмен байланысуын камтамасыз ететiн кабыкта сацылаулар кездеседi. всуiн токтаткан клеткаларда кабыктар лигнинмен, кремнеземмен немесе баска да заттармен сiцiрiлген жэне вимдштщ механикалык курамын аныктайтын бiршама берш болып келедi. Кейбiр всiмдiктер улпаларыныц клеткалары влгеннен кейiнде кацкалык кызметш сактайтын взiнiц берiк кабырFаларымен ерекшеленедь ДифференциялданFан всiмдiктер клеткаларында клетканыц аукымды квлемiн алатын бiр немесе бiрнеше жэне тYрлi туз, квмiрсу, органикалык кышкылдар, алкалоидтан, амин кышкылы, белок, сонымен катар су коры бар ертндшерден туратын вакуоль орталыктары болады. Эимдш клеткасыныц цитоплазмасында арнайы органоидтар - пластидтер бар. Эамдш клеткасында Гольджи кешеш диктиосома цитоплазмасы бойынша шашырацкы орналаскан.

Барлык эукариот клеткаларында уксас органоидтар жиынтыFы болады, метаболизмдi реггейдi, энергияны кор ретшде жинайды жэне жумсайды, прокариоттар сиякты белок синтезi ушiн генетикалык кодты колданады. Сонымен катар эукариотты жэне

64

прокариотты клеткаларда клеткалын мембрана да унсас нызмет атнарады. Клетканыц жалпы белгiлерi олардыц пайда болуында тутастынты керсетедi. Бiран организмнiц тYрлi клеткалары мелшерi жэне шшш, органоидтар саны, фермент жиынтынтары бойынша ерекшеленедi. Бiрклеткалы организмдерде нурылымдар мен нызмеггерiнiц айырмашылынтары норшаFан ортада тiршiлiк етуiмен байланысты. Прокариот жэне эукариот клеткаларыныц тутас дамуындаFы дэлел - генетикалын анпараттыц унсастыFы. Бiран тYрлi бiрклеткалыларда прокариотты ата теп тYрлi болуы мYмкiн. Симбиогенез гипотезасы бойынша барлын прокариоттар клетка ш в д е - митохондрия егесiнде, басналары - хлоропалстарда тYзiлген жэне органоид ретвде езiн баснарады. Прокариотты клеткалардыц эукариотты клеткаларFа айналу процесiнде езшдш нурылымдардыц бiртiндеп дамуы туралы басна да гипотезалар нарастырылуда.

Бiр организмнiц барлын клеткалары урынтаетан жумыртна клеткасыныц геномыныц потенциалды анпараттыц келемi бойынша геном ерекшеленбейдь Бул кейiн налыпты организм дамитын тар мамандаетан клетка ядросын энуклеирленген жумыртна клеткасыныц циоплазмасына орын ауыстыруда тэжiрибенi керсетедь Кепклеткалы организмдердiц клетка нурылымдарыныц айырмашылынтары нэтижесшде бiр клеткалар тiтiркенген, ал басналары микрофибрил тYзе отырып жиырылFыш белоктарFа ие болады, Yшiншiлерi аснорыту ферменттерiн немесе гормондарды жэне т.б. синтездей бастайтын ген белсендштнщ бiркелкi еместiгiмен негiзделген. Кептеген клеткалар жартылай функционалды, мысалы, бауыр клеткалары нан плазмасыныц жэне еттiц тYрлi белоктарын синтездейдi, гликогендi жинап, оларды глюкозаFа айналдырады, улы заттарды детоксикациялайды (дэр^ дэрмектер).

Клетка iшiндегi факторларды реттейтш - клетка метаболиггерi, фермент санын езгертiп не генге немесе сол ферментпц белсендiлiгiн езгерте отырып не ферментке эсер ететш иондар. Реттеу нызметi реакция енiмiнiц нарнындылы^ын анынтайтын найтымды байланыс принциш бойынша орындалуы мYмкiн. Осындай езшезi реттеу нэтижесiнде мацызды клеткашшк процестердiц оптимальдi децгейлерi санталынады. Клеткадан тыс реттеу факторлары - клеткалардыц бiр-бiрiмен тшелей байланыстары кезшдеп эсер немесе нервтер немесе гормональдi сигналдармен клетка белсендiлiгiнiц езгеруi - клетка жекелтн сантау Yшiн нажет.

65

Эукариотты клеткалардыц езш eзi жетiлдiру негiзiнде митоз жатыр. Адам организмiндегi клеткалар саны шамамен 1014. Кейбiр улпаларда клеткалар саны туракты. Бул улпаларда салыстырмалы тYPде аз дифференциялдаетан клеткалар бeлiнедi. Адамда мысалы, ^ н сайын iшек эпителийiнiц 70 млрд. жэне эритроциттщ 2 млрд. клеткалары елш отырады. Баска улпаларда клеткалык циклге толык дифференциалданFан клеткалар енед^ бул жаFдайда митоз жиi клетканыц бeлiнуiмен аякталмайды, ал хромосоманыц ею еселенуi шектеледi. Кейбiр ядролар езшщ тiршiлiгi кезiнде циклFа кiрмейдi, сонда клетка тршшгшщ узактыFы организм т1ршшгше сэйкес келедi. Клетканыц минимальдi т1ршшк узактыFы 1-2 кYн (iшек эпителишнщ клеткалары). Барлык клеткаларда заттардыц жэне курылымдардыц каркынды тYPде жацаруы жYредi. Метаболиттiк жэне реттеу процестерi бойынша бiрiккен эрбiр улпада аукымды клетка саны, олардыц туракты ш ю жацаруы кеп клеткалы организмдердiц жумысыныц сешмдшгш арттырады. Клетка туралы Fылымды - циология зерттейдi.

Клеточная инженерия - клеткалык инженерия, гибридизация жэне реконструкция непзшдеп жаца типт клеткаларды курылымдау эдiсi. Жасанды гибридизация кезшде гибридп геномныц тYзiлуiмен тутас клеткаларды бiрiктiредi. Клеткалык реконструкция тYрлi клеткалардыц жеке фрагменттерiнен (ядро, цитоплазма, хромосома жэне т.б.) т р ш ш к етуге кабiлеттi клеткалардыц курылуымен байланысты. Клеткалык инженерия кемепмен кол жетпес тYрлердiц геномын косуFа болады, жануарлардыц соматикалык клеткаларыныц eсiмдiк клеткаларымен косылу мYмкiндiгi кeрсетiлген. Гибридтi клеткаларды зерттеу биологияныц жэне медицинаныц кептеген теориялык мэселелерiн шешуге кeмектеседi: ядро мен цитоплазманыц бiр-бiрiмен катынасын, цитодифференцировка механизмш жэне клеткалык кeбеюдiц реттелуiн, калыпты клетканыц юш клеткасына айналуын жэне т.с.с. мэселелердi тYсiндiредi. Кератиндер сонымен катар биотехнологияда кецiнен колданылады, мысалы, моноклональдi антидене алу Y™^ гибридтердiц колданылуы. Генетикалык eзгерiске ушыраFан клеткалар негiзiнде коршаFан ортаныц колайсыз жаFдайларына жэне ауруларFа тeзiмдi eсiмдiктердiц жаца тYрлерiн дамытуFа болады.

Клеткалык инженерия терминiнiц карапайым тYсiнiгi протопластардыц косылуы болып табылады.

66

Клеточная мембрана - клеткалык мембрана, цитоплазматикалык мембрана, плазматикалык мембрана, плазмалемма (cytolemma, plasmalemma), клетка цитоплазмасын сырткы коршаFан ортадан немесе клетка кабыFынан (eCi^rn клеткаларында) бeлiп туратын мембрана. Клетка органоиды. Калыцды^ы 7-10 нм. Клеткалык мембрана алдымен тYЙiршiктi эндоплазматикалык торда тYзiледi, сосын Гольджи аппаратында модифицирленедь Клетка мен сырткы орта арасында зат алмасу процесiнде, клетканыц козFалуында жэне олардыц бiр-бiрiмен жанасуында мацызды рeл аткарады. Жартылай eткiзгiштiк: ол аркылы су еркш eте алады, баска заттардыц диффузия жылдамды^ы олардыц липидте ерiгiштiгiне тура пропорционал жэне олардыц молекулалык массасына ^Pi пропорционал. ЖоFары молекулалы заттар Yшiн клеткалык мембрана eткiзгiштiк касиетке ие емес. Полярлы молекула жэне концентрация градиент бойынша иондардыц тасымалдануы эрбiр клетка типiне байланысты арнайы тасымалдаушы-белоктардыц кeмегiмен жYредi. Амин кышкылы, глюкоза, К+ жэне Na+ иондары клеткалык мембрана аркылы АТФ энергиясын немесе трансмембранды потенциалдыц жумсалуымен концентрацияныц градиентше карсы eтедi. TiPi клеткалардыц клеткалык мембранасы зарядталFан (сырттай оц зарядталFан, потенциал тYрлiлiгi 20-100 мВ). Эшмд^ерде клеткалык мембрана олардыц клеткалык кабы^ын жауып жататын компоненгтердiц алмасуына катысады; кeршiлес клеткалардыц клеткалык мембранасы олардыц кабыктарымен бeлiнiп жатады, бiрак бiр-бiрiмен плазмодесма аркылы байланыскан.

Клеточная оболочка - клеткалык кабык, eсiмдiк клеткасыныц кабыFы, клеткалык кабырFа (membrane, cellulae), клеткаFа берiктiк касиет беретш, оныц пiшiнiн сактайтын жэне протопласты корFайтын, клетка шегiнде тYзiлетiн курылым. Кeптеген eсiмдiктерде клеткалык кабык трекпк кызмегтi аткаратын eсiмдiктiц eзiндiк кацкасын тYзе отырып аFаштануFа кабшетп болып келедi. Клеткалык кабыктыц негiзi - жоFары полимерлi кeмiрсу: целлюлоза молекуласы гемицеллюлозадан жэне пектиннен туратын клеткалык кабыктыц непзш тYзе отырып кYPделi шоктарFа (фибриллдер) жиналFан. Курамына клетка кiретiн улпаныц тYрiне байланысты клетка кабы^ында органикалык (лигнин, кутин, суберин, белок) жэне бейорганикалык (кальций тузы, кремнезем) заттар кiредi. Клеткалык кабыктыц барлык заттары клетка протопластымен синтезделедi. Клеткалык кабык кeмiрсуыныц синтезiнде мацызды рeл Гольджи аппаратына тиiстi. АлFашкы жэне екiншi клеткалык

67

кабыкты ажыратамыз. Меристемалык жэне жас всушi клеткалар, туракты улпалардыц сирек клеткалары алFашкы клеткалык кабык болып табылады, жщшке, пектинге жэне гемицеллюлозаFа бай; алFашкы клеткалык кабык матриксiндегi целлюлоза фибрилдерi ретсiз орналаскан. АлFашкы клеткалык кабыктыц жеке аймактары плазмодесма втетш тYтiкшелi, жiцiшке. Екiншiлiк клеткалык кабык клетканыц жеткшкп мвлшерiне жеткенде тYзiледi жэне протопласт жаFынан алFашкы кабаггарFа жиналады. Екiншiлiк клетка кабыFы целлюлозаFа басым болады, олардыц фибрилдерi алFашкыFа караFанда мыкты, ретiмен орналасады жэне бiршама параллельдi, бiрак клеткалык кабыктыц б е р ^ т н жоFарлататын олардыц баFыггары эрбiр кабатта баска. Екiншiлiк клеткалык кабыкта сацылау деп аталатын Yзiлiстер бар.

Карапайымдылар мен квпклеткалы жануарлардыц клеткаларында клеткалык кабык болмайды. Олар квптурлшшмен ерекшеленедi, клетка кацкасыныц сыртында кызмет аткаруы мумкiн (карапайымдылар пелликуласы, бауыраяктылардыц хитиндi кутикуласы), корFаныш кызметiн аткарады (жумыртка клеткасыныц квпкабатты кабыFы, цист кабыFы жэне т.б.). Негiзiнен квмiрсудан жэне оныц белок косындыларынан, сонымен катар липидтен жэне бейорганикалык заттардан турады.

Клеточная популяция - клетка популяциясы, клетка критериясы бойынша бiркелкi топ. Клеткалык популяция жацару кабшетше байланысты 3 типке бвлшедь Туракты клеткалык популяция жацаруFа кабiлеггi емес (мысалы, суткоректшер нейрондары). Мундай клеткалык популяцияда клетка сандары алFашкыда олардыц дифференцировкасында турактанады жэне олар бвлiну кабшетше жумсалады. Оранизмнiц соцFы вмiрiнде туракты клеткалык популяциядаFы клетка саны бiршама твмендейдi. Эсушi клеталык популяция тек жацаруFа Fана емес, сонымен катар всуге, клетка саныныц всуiне байланысты улпа массасыныц улFаюына жэне олардыц полиплоидизациясына кабiлеггi келедi (мысалы, бауыр клеткасы). ЖацарFан клеткалык популяция клетканыц зацды жацаруымен сипатталады: жацалары бвлiнудiц жэне арнайы нашар дифференциялдашан баFан клеткаларыныц есебiнен (мысалы, шек эпителийiнiц немесе кан клеткалары). Клеткалык популяцияныц баска да классификациялары белгiлi, мысалы, кызмеггiк: гепатоциггердiц жэне кардиомиоциттердщ клеткалык популяциялары.

68

Клеточная теория - клетка теориясы, клеткалык курылымдары бар барлык организмдерге сэйкес бiрден бiр мацызды биологиялык тYЙiн. Ф.Энгельс аныктамасы бойынша Ч.Дарвиннiц энергия жэне эволюциялык теориясыныц айналу зацымен катар клеткалык теория Х1Х Fасырда ашылFан улы Y™ жаратылыстану жацалыктарыныц бiреуi.

Клеткалык курылымды алFаш рет еимдште Р.Гук (1665) байкаFан. Н. Грю (1682) клетка кабырFасы токыма тэрiздес («улпа» сeзi осыдан шыккан) талшыктардыц жанасуынан турады деп болжады. Эсiмдiк клеткасындаFы ядроны Р.Броун (1831) сипаттады, бiрак тек М. Шлейден 1838 жылы оныц ашылуына жэне оныц мацыздылыFын тYсiнуде алFашкы кадам жасады. Клеткалык теорияны ашуFа М.Шлейден, Я.Пуркине жэне баска да Fалымдардыц нэтижелерi мен мэлiметтерiн колдаетан Т. Шванн (1839) болды. Эшмдштщ жэне жануардыц улпалык курылысын курып, ол жалпыFа клетка курылымы мен есу принцишн кeрсеттi. Бiрак Шванн Шлейден сиякты клеткада мацызды рел аткаратын клетка кабыгеы жэне клетка курылымсыз заттан тYзiледi деп ойлады. Кейiнiрек клеткалык теория бiрклеткалы организмде де кецiнен таралды. 1858 жылы Р.Вирхов бeлiну жолы аркылы клетканыц кебеюш аныктады.

АлFашкыда клетка курылымы жешнде кезкарастардыц дамуы клетканыц жэне тутас организмнщ аракатынасы жешнде сурак тудырды. Оныц шешiмi ею баFытта дамыды. Жеке мYшенiц •пршшк эрекетi механикалык кезкарас бойынша кызмет етушi клеткалардыц косындысы болып табылады. Виталистикалык концепцияFа сэйкес организмнiц тутас кызмет етуi сапалы жаксы жэне «eмiрлiк ^шке» негiзделген болып табылады. Митотикалык бeлiнудiц жэне клетканыц непзп органоидтарыныц, сосын биохимия жэне молекулалык биологияныц ашылуыныц аркасында клетка курылымы жэне кызмет^ riPi табиFат иерархиясында клеткалык децгей туралы казiргi кезкарастар тYзiлдi. К ^ р п клеткалык теория кепклеткалы организмдердi карастырады. Клетканыц негiзгi курылымдык элементтерi калыптаскан ядросы бар эукариот клеткалары, ядросы жок прокариот клеткаларына уксас. Вирустардыц тiршiлiк етуi клеткалык курылымыныц эмбебаптылыFын аныктайды, яFни, олар ездтнен кызмет аткармайды жэне eзiнше клеткалык паразит болып табылады. Организмдеп клетка курылымыныц тутастышы тек тYрлi клеткалардыц курылымдарына уксастыFын аныктамайды, сонымен катар химиялык курамын жэне метаболитикалык процесшщ уксастыFан аныктайды.

69

Мундай мацызды нуклеин кышкылы жэне белок сиякты клетка компоненттер^ олардыц синтезделу процестерi эмбебапты жэне барлык ^ i организм клеткаларына жакын.

Клеточный цикл - клетка циклы, клетканыц пршшк циклi, клетканыц бiр бвлiнуден екiншi бвлiнуге немесе влгенге дешнп тiршiлiк етуi. Бiрклеткалыларда клеткалык цикл дараныц тiршiлiгiмен сэйкес келедь Yздiксiз квбейетiн улпа клеткаларында клеткалык цикл митотикалык циклге сэйкес келедi жэне катац турде бiрiн-бiрi алмастыратын тврт периодтан турады: синтез алды немесе постмитотикалык (G1, аFылшын тiлiндегi grow - всу, улFаю), синтез (S, аFылшын тiлiндегi synthesis - синтез), постсинтетикалык немесе премитотикалык (G2) жэне митоз

(М). 01-периодта транскрипция жацаруы жэне синтезделген белок жиналуы, сонымен катар ДНК синтезше дайындык негiзiнде клетканыц белсендi всуi жэне тYзiлуi журедь S-периодта ДНК репликациясы жэне хромосома материалыныц ею еселенуi журедь 02-периодта клетка бвлiнуге дайындалады. С о ^ ы сатыныц нэтижесiнде клеткалык цикл - митоз - редуплицирленген хромосома еншшес клеткаларFа ыдырайды. Клеткалык циклдщ узактыFы жэне оныц периоды квбешп жаткан клетка 10-50 саFатта жэне клетка титне, оныц всуiне, организмнщ гормональдi балансына, ядродаFы ДНК санына, температураFа, тэулiк уакытына жэне баска факторларFа байланысты. Уакыт бойынша бiршама вариабельдi G1жэне 02-периоды болып табылады, олар узаруы мумюн. Тыныштык периодымен бiрге клеткалык цикл апта жэне айлар бойы узаруы мумюн, ал нейрондарда клеткалык цикл организмнщ вмiр узакты^ына тец.

Климакс - климакс (грек тшндеп klimax - саты), климактерия, адамда жэне маймылда жыныстык жетiлуден картаю жасына вту кезецi. Климакс квптеген жануарларда байкалмайды, яFни, жыныстык кызметiнiц твмендеушен тез арада карттык жэне влу туындайды. ¥рFашы маймылдарда (резутар, гамадрилдер, шимпанзе) климакс эйелдердеп сиякты менопаузамен (менструальдi циклдiц, овуляцияныц, жукт болу мYмкiндiгiнiц твмендеуi) аякталады. Менопаузада урFашы маймылдар эйелдер сиякты жалпы вмiр узактыFыныц // шамасында тiршiлiк етедi. Эйелдерде климакс орташа 48 жаста басталады. Еркектерде климакс кеш журед^ сондыктан урпак беру кабшет квп уакыт сакталады. Климакс кезшде екi жыныстада нервтш жэне гормональдi жуйе кайта калыптасады.

70