5) Экожүйедегі тепе-теңдік.

Экологиялық тепе-теңдік - кез келген табиғи қауымдастықтағы тірі организмдердің түрлік құрамының, олардың санының, өнімділігінің, кеңістікте бөлініп таралуының, сондай-ақ маусымдық өзгерістердің, заттектердің биоталық айналымдарының және басқа да биологиялық процестердің біршама тұрақтылығы. Экологиялық тепе-тендіктің негізі заттектердің биоталық айналымының тұрақтылығы мен барынша тұйықталғандығы болып табылады; оның әрбір нақты экожүйеде организмдердің түрімен, құрамымен және санымен, олардың метаболизм типімен байланысты өз ерекшеліктері болады. Бұл орайда автотофтар мен гетеротрофтардың арақатынасының, сондай-ақ организмдердің бір-біріне және мекен ортасына тән сипатты бейімделуінің шешуші маңызы болады. Бұл факторлардың эволюция процесінде қалыптасқан жиынтығы экожүйелердің тұрақтылығын немесе олардың гомеостазын қамтамасыз етеді. Экожүйелердің орнықтылығы өлшеміне көбіне олардың түрлік оралуандылығы алынады — ол неғұрлым жоғары болса Экологиялық тепе-теңдік соғұрлым сенімді сақталады.

Орта жағдайларының осы экожүйе үшін дағдылы шектен шығып ауытқулары кезінде Экологиялық тепе-теңдік бұзылып, бір түрлер санының азаюына және басқа түрлердің күрт көбеюіне апарып соғады. Сонымен қатар, организмдердің табиғи қауымдастықтарының әр түрлі зақымдаушы әсерлерге қарсы тұра алатын және қалыпты жағдайлар қайта орнына келгенде бастапқы күйіне қайта келетін қабілеті болады, яғни белгілі бір тұрақтылығы болады (қ. Экологиялық тұрақтылық). Жағдай қолайсыз болған кезде белгілі бір түрдің тығыздығы азаяды, бірақ оңтайлы жағдай болғанда өніп-өсу, даму жылдамдығы жеделдеп, тығыздық қалпына келеді. Экологиялық тепе-теңдіктің болуы уақыт бойында заңды өзгерістердің болмауы деген сөз емес — ол осы экожүйенің қалыптасуы мен дамуы процестерімен өзара тығыз байланысты. Экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы дегенде екінің бірінде әр түрлі биоталық факторлардың өзгерулері ғана ұғынылмайды, сонымен қатар атмосфераның газ құрамының, гидрологиялық режімнің едәуір ауытқулары, қоршаған ортаның ғаламдық ластануы және т.б., яғни табиғи процестегі барлық елеулі өзгерістер ұғынылады. Экологиялық тепе-теңдіктің күрделі әрі өзара байланысты тетіктерін білмейінше табиғатгы оңтайлы пайдалану, шаруашылық қызметті болжамдау және табиғи ортаны өмір үшін жарамды күйде сақтау мүмкін емес.

6) Экологиялық ілімнің екінші қағидасы.

Биосферадағы тұрақтылықпен тепе-теңдік кері байланыс принципі бойынша, тұрақтылығы қамтамасыз етілетін тұйық тізбек негізінде биотикалық айналымдармен қамтамасыз етіледі.

Бұл заңдылық және элементтерге қолданыла алатын циклдар заңдылығы деуге де болады. Бұл экологияның бірінші қағидасымен тығыз байланысты, өйткені кез-келген заттардың пайда болуы және жойылуы, әрі организмдерге қажетті, немесе олардың тіршілік өнімі болатын заттардың түзілу процестерінің жылдамдықтары бір-біріне тең болуы керек.Әйтпесе биогендер бойынша тепе теңдік сақталмайды, яғни олардың циклдарының тұрақтылығы, ал ол біртұтас биосферадағы тұрақтылықты тәуекелге ұшыратуы мүмкін.

Биотикалық айналым не үшін қажет?

Тек тұйық тізбек бойымен (химиялық элементтердің, қосылыстардың) айналым ғана соңғыға (жердегі тірі затқа), шексіздік, соңсыздық қасиетін беруі мүмкін (Вильямс). Мысалы біздің денемізде көптеген клеткаларды және соған сәйкес жаңаруы (ересек жастағы адамдарда бұлардың жалпы мөлшері тұрақты болып қала бергеннің өзінде) жүріп жатады. Дәл осы, бір жағынан тұрақтылықты қамтамасыз етеді, екінші жағынан бүкіл организмнің адаптациясын қамтамасыз етеді.

Биотикалық айналым не үшін қажет?

Тек тұйық тізбек бойымен (химиялық элементтердің, қосылыстардың) айналым ғана соңғыға (жердегі тірі затқа), шексіздік, соңсыздық қасиетін беруі мүмкін (Вильямс). Мысалы біздің денемізде көптеген клеткаларды және соған сәйкес жаңаруы (ересек жастағы адамдарда бұлардың жалпы мөлшері тұрақты болып қала бергеннің өзінде) жүріп жатады. Дәл осы, бір жағынан тұрақтылықты қамтамасыз етеді, екінші жағынан бүкіл организмнің адаптациясын қамтамасыз етеді.

Мысалы: он екі елі ішекте клеткалар әрбір 24сағатта бір, асқазанның ішкі бетінде әрбір 3күнде, ақ қан түйіршіктері әрбір 10күндк, мидағы белоктың 98% айда бір рет жаңарып отырады.Ал тері клеткаларының жаңару жылдамдығы минутына 100000 дана.

Кері байланыстың бұл көрсетілген принципі және соның көмегімен жүйенің тұрақтылығының қамтамасыз етілуі келесі мысалдан түсінікті болады. Жаздың күндерінде су қоймасындағы балдырлар қарқынды түрде өсіеді. Бұнымен қөректенетін балықтар да қарқынды көбейіп, балдырларды құрта бастайды. Олардың мөлшері минимумға азайған кезде, балықтар өле бастайда да, балдырлар қайтадан өседі және т.с.с. Соңында, кері байланыстың нәтижесінде мұндай теңселулер өше бастайды «балдыр – балық» жүйесіндегі тепе-теңдік орнайды.

Барлық организмдер өзінің тіршілігі барысында тек химиялық заттар ғана емес, физикалық факторларды да қолданатындықтын екі түсініктің маңызын атап кетейік.

1. Экологиялық ресурс – организмдердің тіршілік ету барысында пайдаланатын орта компоненті.

2. Экологиялық шарттар – ортаның абиогенді факторлары (температура, ылғалдылық, судың болуы, ауа және т.б.).

Өсімдіктердің негізгі рөлі -фотосинтез

Жануарлардың геохимиялық рөлі- биотикалық айналым.

Биотикалық айналым (Лавуазье ашқан) биогендердің, организмдердің қатысуымен жүретін табиғаттағы айналым. Ол заттың соңғы мөлшерімен биосферадағы тіршіліктің үздіксіздігін қамтамасыз ететін және оған үнемі күн энергиясының түсуін қамтамасыз етеді. Биосферада химиялық элементтердің миграциясы міндетті түрде организмдердің қатысуымен жүреді (Вернадскийдің атомдардың биогендік миграция заңы бойынша). Биотикалық айналымды төмендегі тепе-теңдікпен өрнектеуге болады.

өсімдіктер

Бейорганика органика + оттек

Жануарлар