§1.3 Традыцыйныя рытуальныя абрады свята Сёмуха (Тройца).

У язычніцкую пару сяміцкія святы працягваліся тыдзень. З цягам часу працягласць абраду зазнавала змены. Так, у шэрагу мясцовасцей абрад спраўлялі чатыры дні – ад сяміцкага чацвярга да троіцкай нядзелі. У некаторых раёнах Беларусі свята пачыналася толькі ў дзень Тройцы (сёмая нядзеля ад Пасхі) і працягвалася тры-чатыры дні.

Яшчэ да сярэдзіны нашага стагоддзя ў нядзелю на Тройцу моладзь хадзіла ў лес завіваць вяночкі і “куміцца”. У некаторых рэгіёнах вянкі плялі на Сёмік –у чысты чацверг. Дзяўчаты, як сімвал чысціні, ішлі ў гэты дзень у лес, “завівалі вянкі на ўсе святкі”, плялі іх з галінак бярозы, якая лічылася сімвалам дзявоцкасці, чаромхі і пахучай зеляніны: аеру, букавіцы, любісціку, палыні і іншых раслін, што мелі культавае значэнне ў славянскім побыце. Прыгожа спявалі багатыя па мелодыцы сёмушныя песні:

Пойдзем, дзеванькі, мы ў гай гуляць,

Да вянкі заўём, да на ўсе святкі,

На духаўскія, на пятроўскія.

Ой, што дух-тройца – то ізбор Дзеўкам.

Ай, не радуйся, зялёны дуб,

Не к табе ідзём вянкі віць,

Ай, узрадуйся, бяроза белая,

Мя к табе ідзём вянкі завіваць.

Песні, карагоды пачыналіся на Сёмік – у чысты чацвер. У старажытнасці карагоды і карагодныя песні насілі абрадна-магічны характар, мелі важны рытуальны сэнс, бо былі непарыўна звязаны з ўяўленнем аб коле як сонечным сімвале (сонца круглае і рухаецца па крузе) і з асэнсоўваннем круга ў якасці містычнага засцерагальнага сродку.[7]

У аснове карагодных троіцкіх песень ляжаць не толькі працоўныя земляробчыя, але і сямейна-шлюбныя матывы, калі сілу зямлі праз пладавітасць раслін імкнуліся выкарыстаць для пладавітасці, і наадварот, праз чалавечую пладавітасць імкнуліся ўздзейнічаць на ўраджайнасць зямлі.

У адных месцах колькасць вянкоў адпавядала колькасці ўхажораў, што заляцаліся да дзяўчыны, у другіх плялі вянкі адпаведна колькасці членаў сям’і, але кожны вяночак адпавядаў канкрэтнаму чалавеку. Вяночкі развешвалі ў лесе на бярозках. Вакол такой бярозкі вадзілі карагоды, спявалі песні. Па завітых вянках варажылі: калі вянок не ссохне да часу, як трэба развіваць яго, то гэта добры знак – таму доўга жыць, а калі рана ссохне, то дрэнная прыкмета. Акрамя таго, дзяўчаты пускалі на ваду бярозавыя вянкі, каб паваражыць пра свой далейшы лёс (“Калі вянок плавае па вадзе – добрая прыкмета, калі тоне – благая”). Цікава, што вянкі на Сёмуху трэба было кідаць “па старому звычаю” – без дапамогі рук, павярнуўшыся да вады, рухам галавы (зафіксаваў В. Ліцвінка ў вёсцы Коланск Івацэвіцкага р-на). Часам дзяўчына пускала два вянкі і загадвала адзін на сябе, а другі – на хлопца, якога яна хацела б мець сваім мужам. Глядзела, ці сходзяцца іх вянкі, ці не. Па гэтым жа яна і вырашала, збудуцца яе жаданні ці не. Бярозавы вянок выконваў ролю не толькі прадказальніка, але і засцерагальніка. Каб перасцерагчы статак ад ваўкоў і паспрыяць яго малочнасці, пастухі завівалі вянкі і надзявалі іх на рогі каровам.[18]

Яшчэ да сярэдзіны нашага стагоддзя ў нядзелю на Тройцу ў некаторых раёнах моладзь хадзіла ў лес завіваць бярозкі і куміцца. Гэтыя абрадавыя дзеянні маюць на Беларусі шматлікія лакальныя асаблівасці. Бярозавыя гаі станавіліся ў гэты час месцам духоўнай ініцыяцыі дзяўчат перадшлюбнага ўзросту.

Сярод навукоўцаў ёсць меркаванні, што абрад “кумленне” мае даўнюю гісторыю, а асноўнае яго прызначэнне зводзілася да прыняцця дзяўчат у асяроддзе жанчын – прадаўжальніц роду. Рытуал сімвалізаваў сабой павышэнне статусу моладзі. З цягам часу абрад “Кумлення” пераасэнсоўваўся і стаў успрымацца як сваеасаблівае духоўнае ачышчэнне, як дараванне за былую абразу, крыўду. Таму пасля “кумлення” дзяўчаты станавіліся сяброўкамі і затым прымалі ўдзел у вяселлі, калі адна з іх брала шлюб.

Для абрада кумавання завівалі вяршыні дзвух бярозак, перапляталі іх паміж сабою. Потым дзяўчаты ці маладзіцы разбіваліся па парах і, прайшоўшы пад аркаю гэтых бярозак, абдымаліся і цалаваліся. У час кумлення дзяўчаты мяняліся пярсцёнкамі. [5] Пакуміўшыся, станавіліся ў адзін вялікі карагод і спявалі троечныя песні:

Ты не радуйся, зелен дуб,

Не к табе ідзём – к бярозе,

Не цябе заўём – бярозу.

Заўём бярозку з сасёнкаю –

Звянчаем Сашачку з Алёнкаю.

Абрад кумавання, як бачна з апошніх радкоў песні, заключаў ў сабе перадшлюбны акт, накіраваны на тое, каб падружыць хлопца з дзяўчынаю, “спараваць” іх. А дзяўчыны-сяброўкі, якія “куміліся” ў гэты дзень, павінны былі спрыяць адна адной да наступнай Сёмухі. Гэты рытуал і сімвалізаваў змену сацыяльнага статуса іх удзельнікаў.

В. Ліцвінка апісваў крыху па іншаму рытуальныя дзеі пасля кумлення: пасля кумлення старэйшая з жанчын садзілася на зямлю з хусткай, прывязанай да кія, і выдавала сябе за праллю-драмлівіцу. Дзяўчаты, ўзяўшыся за рукі, танцавалі вакол яе, спяваючы. Затым жанчына падхоплівалася з зямлі, падскоквала як мага вышэй, рабіла розныя прыкрыя грымасы і біла па руках дзяўчат покрывам...

Уласна дзяўчаты кумяцца на Сёмуху, а сумесна з хлопцамі – на Пятра. Але ў Чэрыкаўскім павеце наадварот: з мужчынамі – на Сёмуху, а адны – на Пятра. Вось чаму духаўскія песні так набліжаюцца да пятрўскіх.

Пасля абраду кумавання раскладалі вогнішча, ля якога частаваліся яешняю, блінамі, гарэлкаю, малаком, сырам салам, маслам і іншымі стравамі, вадзілі карагоды каля агню, вакол бярозак, наладжвалі розныя гульні, танцы, ладзілі арэлі. Падобныя “баляванні” часам зацягваліся да самай поўначы. Калі на гэта жаночае баляванне прыйдуць мужчыны, жанчыны зрываюць у іх шапкі і кідаюць у вогнішча.[4]

Пастушкі ў дзень Тройцы завівалі вяночкі і вешалі іх на рогі каровам, каб уратаваць статак кароў ад ваўкоў і паспрыяць яго малочнасці. Гаспадыні пасля гэтыя вянкі высушвалі і захоўвалі як магічны амулет, а пастушкоў надзялялі рознымі прысмакамі і гарэлкай. У заходнерускіх абласцях (Пскоўшчына і бліжэйшыя раёны Цвярской вобласці) было прынята “венчаць” кароў, гэта значыць васьмёркай сплятаюць бярозавыя галінкі вакол рагоў. Верагодна, гэта рабілпся таму, што карова таксама мае жаночую існасць. “Венчал” кароў у поўдзень траецкага дня пастух. Сутнасць абрада зразумелая: рогі жывёлы ва ўсіх архаічных грамадствах былі сімвалам багацця; васьмёрка – знак сусвету; васьмёрка з бярозавых галінак на рогах каровы – гэта не толькі сімвал багацця расліннага свету, але і пажаданне малочнасці каровам у час летняй пашы. За сваю працу пастух атрымліваў пару вараных яек, пафарбаваных у жоўты колер бярозавымі лісцікамі.

У аўторак святкавалі “коньскі Вялікдзень”: Гэты дзень на конях не працавалі, а ў канюшнях запальвалі свечкі за іх здароўе.

У сераду на Палессі і ў некаторых пагранічнічных з ім раёнах Заходняй і Цэнтральнай Беларусі, праводзілі рытуалы, звязаныя са здабываннем і ўшанаваннем агню, які, па ўяўленнях продкаў, быў дадзены ў карыстанне чалавеку Багамі і які мог стаць у яго “жытле”, як добрым, так і злосным, усёзнішчальным, што асаблівае значэнне мела непасрэдна, ў летнія спякотныя і навальнічныя дні. Гэты ж дзень яшчэ называлі Градавая серада, у якую катэгарычна забаранялася працаваць, а а праводзілі рытуалы і маленні да Багоў, каб град і навальніцы ў летні перыяд не нарабілі шкоды на сялянскіх палях.[2]

У чацвер спраўлялі абрады выклікання дажджу, каб не было засухі летам. На Гомельшчыне маладыя людзі цешыліся, абліваючы адзін аднаго вадою. Гэты звычай так і называюць у народзе абліваха.

У нядзелю хадзілі ў лес развіваць завітыя бярозкі і глядзяць свае вяночкі, якія потым неслі да ракі ці возера і пускалі на ваду. Па вяночках гадалі аб лёсе таго чалавека, на якога ён быў завіты: калі вяночак засох ці патанаў у вадзе, гэта прадказала няшчасце, а чый вяночак быў зялёны і свежы і плыў па вадзе, таму выпадала спаўненне жаданняў і спрыянне ва ўсіх справах. Нярэдка па вяночках дзяўчаты гадалі аб уласным лёсе, аб будучым замужжы, аб каханні. [11]

Вяночкі, карагоды, рознага віду рухі ў час танцаў (напрыклад, абыходы адзін аднаго) сімвалізавалі сабой магічны круг, які, на думку нашых папярэднікаў, павінен быў засцерагчы і засланіць чалавека і яго сям’ю і гаспадарку ад розных стыхій прыроды, злых чараў ведзьмакоў і здзекаў злых Духаў.

З троечнымі днямі ў народзе былі звязаны некаторыя павер’і і забароны: да Сёмухі нельга было рабіць бярозавыя вянкі, на працягу траечнага тыдня нельга было гарадзіць плот ці рамантаваць бароны, каб “не радзілася хатняя жывёла выродлівага выгляду”. Катэгарычна забаранялася працаваць у першыя тры дні Тройцы, а таксама хадзіць на працягу тыдня ў лес, купацца і г.д.

Троечныя абрады і рытуалы значна дапаўняе і надае ім эстэтычнае і мастацкае ўвасабленне песенная паэзія беларусаў гэтага перыяду. У троечных песнях на фоне мілагучнай і прыгожай мелодыкі перадаецца багатая гама вобразаў і хараства расквітнеўшай прыроды, любові чалавека да яе.

У Старадарожскім раёне ў вёсках, дзе не паляць купальскія агні, вечарам перад Тройцаю імкнуцца ўкрасці ў якога-небудзь гаспадара стары вулей. А на Тройцу вечарамі яго спальваюць на выгане ці каля жыта. Вакол такога агня водзяць карагоды і ўстройваюць гулянні, падобныя да купальскіх. Прызначэнне рытуалу мясцовыя сялянне тлумачаць так: “Калі добры агонь, дык будуць пчолы радзіць і раіцца вельмі добра”.

Некаторыя асаблівасці правядзення свята Сёмуха іншымі народамі і супастаўленне іх з традыцыйна беларускімі, з мэтай выяўлення ўзаемапранікнення адной культуры ў другую:

1. У рускіх у перыяд да сёмушнай трапезы загадзя фарбавалі яйкі ў жоўты колер, “заціралі” хлеб, гатавалі масла, варылі салодкі мёд-ліпец, брагу і бузу (напітак з грэчневай мукі), гатавалі перапечкі, караваі, здобнікі, драчону і яешню, жарылі сочні і сырнікі. (Як бочна, рытуальныя стравы намнога адрозніваюцца ад беларускіх і прадстаўлены больш шырокім пералікам святочнай ежы) Усё гэта гатавалася ў складчыну, а пір наладжвалі ў полі ці лесе, “пад ракітавымі кустамі”. Калі гэта быў горад, то піравалі ў прыгарадным гаі ці лузе.

У рускіх было прынята, як і ў беларусаў ісці на траецкую службу ў царкву з кветкамі (”зарей”) і зялёнымі галінкамі бярозы і іншых дрэў. Лічылася, што трава, з якой вернікі хадзілі да абедні, павінна быць аплпкана. Гэтую траву захоўвалі пасля ад засухі.

Шырока бытавалі ў рускіх абрады завівання бярозак, прычым яны былі аналагічны беларускаму абраду завівання бярозы. Сабраўшыся вялікай групай, яны ішлі ў бліжэйшы лес, прычым часта выбіралі той, які быў каля жытнёвага поля. Мужчынам пры гэтым абрадзе раней нельга было прысутнічаць... Завівалі вянкі па-рознаму: скручвалі галінкі накшталт вянка; запляталі коскі, перавязваючы зрэдку галінкі лентамі, прыгіналі да зямлі і прытрымлівалі да травы і г.д., зрэдку заломвалі макушку бярозы. Кожная дзяўчына завівала бярозку на сябе, а ў многіх месцах і на ўсіх родных.

2. У чэхаў і славакаў на свята летніцэ, турыцэ, русадла усе дамы ўпрыгожвалі галінкамі дрэў. Майскае дрэва ўрачыста ўпрыгожвалі ў панядзелак пасля духава дня. У чэхаў Маравіі ў час гэтай цэрымоніі збіраліся пераапранутыя ў самых розных масках: бабы, жаніх з нявестай, цыганы, гандляры і г.д. Дрэва імкнуліся прадаць, затым спіліць драўлянай пілой, і, нарэшце, валілі яго на зямлю. Свята заканчвалася танцамі.

3. У лужычан троіцын дзень суправаджаўся народнымі ўвесяленнямі: дамы і царква ўпрыгожваліся зелянінай (бярозавымі галінкамі), ладзіліся конныя скачкі, раней бытаваў звычай запальваць вечарам кастры;

4. У палякаў таксама паўсюль упрыгожвалі зелянінай унутры і звонку дамы і гаспадарчыя пабудовы, бо верылі, што гэтая зеляніна ахоўвае ад чарадзейства. Па традыцыі кожны хлопец у суботу напярэдадні зялёных святак будаваў на шляху да хаты сваёй нявесты “вароты” з дрэваў і галінак, якія называліся “majna brama”, ставіў на вярхушку дрэўца ці высокі стоўп з упрыгожаным каснікамі дрэўцам – “май”, “мой”, «моик», «гоик».

5. У народаў Югаславіі субота перад Тройцай лічылася адным з гадавых памінальных дзён – “задушніцэ”.Было прынята наведваць могілкі, упрыгожваць магілы кветкамі, ладзіць памінальныя трапезы. Паводле вераванняў народаў Югаславіі, у гэты дзень адчыняюцца магілы і з памершымі можна размаўляць”. Аналагічна абыходам двароў на Беларусі з Кустом у народаў Югаславіі таксама існаваў абрад абыхода сядзіб. Дзяўчаты, што прымалі ўдзел у шэсці зваліся “Краліцамі” і былі упрыгожаны кветкамі, вялікімі хусткамі і ручнікамі, ішлі па сяле ў суправаджэнні аднаго або некалькіх музыкантаў. Яны заходзілі на кожны двор і славілі дамачадцаў, жадалі ім дабрабыту. Пры гэтым яны танцавалі або проста пераступалі зх нагі на ногу, каб увесь час быць у руху, бо, інакш, лічылася, спыняцца аблокі на небе і жыццё на зямлі.

6. Харваты і славенцы асвячалі ў царкве расліны, агонь, свечкі і ваду – ёю акраплялі пасевы, пілі для здароўя і г.д. Вечарам палілі кастры.

7. Балгары ў царкву ішлі з лісцямі грэцкага арэха. Ладзілі агульнасельскія і манастырскія “саборы”, на якіх гатавалі “курбан” дзеля здароўя і пладавітасці. [4]

Разнавіднасцю Тройцы на Цэнтральным Палессі (гістарычная Піншчына) з’яўляецца свята Куста, зафіксаванае яшчэ ў першай палове 19 стагоддзе. Галоўны персанаж абраду – жанчына (дзяўчына), з ног да галавы прыбраная у зеляніну. Свята адбывалася так: самую прыгожую дзяўчыну выбіралі на ролю Куста, ішлі ў лес і апраналі яе з ног да галавы ў зеляніну. З ім вярталіся ў вёску, наладжвалі ўрачыстае шэсце па вуліцы з песнямі, у якіх ухваляўся Куст і “дзявоцкае войска”. Там паміж удзельнікамі свята і гаспадарамі дома адбываўся трыдыцыйны дыялог “Ці дазваляць спяваці Куста? Яшчэ не выпрэла капуста” і г.д. Атрымаўшы дазвол “прыпявалначкі” песняй віталі гаспадароў і прасілі ўзнагароду за тое, што прывялі Куст.[9]

Старажытную аснову куставых песень складае імкненне выклікаць рост раслін (“дзе куста ходзіць, там жытачка зародзіць”), паўплываць магіяй слова не толькі на ўрадлівасць нівы, але і на лёс чалавека, ягоасабістае шчасце і добрую волю.

У дварах і ў знаёмых Куста звычайна даюць грошы ці што-небудзь з харчовых прыпасаў – сыр, хлеб і інш. Усё сабранае нясуць ў вялікую хату і, уваходзячы, гавораць:

Вось тут Кусту есці, піці даці,

Вось тут Кусту нашаму стаці.

Тут наладжваецца вечарынка, якая працягваецца ўсю ноч...

А вось як выглядае ваджэнне Куста ў нашы дні. На другі дзень Тройцы збіраюцца дзяўчаты, плятуць вянок з кляновых галінак, ускладаюць яго на самую прыгожую выбрану. Дзяўчыну-Кусту і з песнямі ідуць ў вёску.

Калі прыйшлі да хаты, спявалі песню “Прывялі мы Кусту з зеляненькага клёну”. Звычайна Кусту прымаюць усе гаспадары, бо лічылася, што “калі каго Куста мінае, то той гаспадар у тым годзе ўраджаю не мае”. Калі ж не прымалі, жартоўна пракліналі: “Каб ўсё жыццё жаніліся ды з торбаю валачыліся...”[13]

Праведенае даследванне паказала, што свята Сёмухі (Тройца) – адна з тых важнейшых старонак культуры, якая вельмі цесна звязана з этнічнай гісторыяй народа.