Рэфармацыя

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еуропу ускалыхнуу нябачны дагэ-туль па актыунасщ рэя!Г1Йны рух, як! увайшоу у Г1сторыю пад назвай "Рэфармацыя". Рэфармацыя (ад лацшскага reformatio — пера^тварэнне, выпрауленне) — шырок! грамадска-пал!тычны i 'Дэалаг!чны рух у XVI ст., наюраваны супраць засшля катал 1цкай Царквы ва ycix сферах жыцця. Аб'ектыуна ён меу антыфеадальны

397

характар. 1нщыятарам i авангардам руху была буржуаз!я, якая выетупиш супраць феадашзму i яго апоры — каталщкай царквы. Галоунай мэтай руну была рэформа светапогаяду грамадства, ства-рэнне спрыяльных маральных i прававых умоу для дзейнасц! i быту кдаса буржуазН. Вось чаму Рэфармацыя з самага пачатку увасаблялася у форму рэшпйнай барацьбы, якая па-рознаму праяу-яялася у розных кражах.

У вузка канфес!янальным сэнсе Рэфармацыя азначала перагляд дагматау каталщызму i рашгшныя пераутварэнш, што прывял! да узшкнення новага мрунку у хрысщянстве — пратэстантызму. Ён аб'ядноувае шэраг самастойных цэрквау i сектау (лютэранства, кальвшзм, анпгпканская царква, метадысты, баптысты, адвентысты i imii.), як!я некальк! адрозшваюцца культам i арган!зацыяй, але звязаны агульнасцю паходжання i дагматыи. Асноуныя дагматыч-ныя палажэнн! пратэстантызму сфармуляваны яго заснавальн!кам{ М.Лютэрам, Ж.Кальв1нам, УЦвш1т.

Адным з асноуных патрабаванняу дзеячау Рэфармацьи было стварэнне новай, дэцэнтрал!заванай, больш дэмакратычнай i тан-най царквы. Пращ^н1к1 катал1цызму заяулял! пра неабходнасць л1кв!даваць духавенства як асобную касту, манастыры i манаства, пышны каталщк! культ, складаную абраднасць, секулярызаваць идркоуную маёмасць.

Гдэолаг! Рэфармацьи выступал! супраць багаццяу царквы i яе магутнага ^пльшу, аднак не адмаулялюя ад самой panirii. Яны жадал! прыстасаваць яе да {нтарэсау той частк! грамадства, ад !мя якой яны выступал]. Б!бл1я аб'я^лялася невычарпальнай крын!цай веры у Бога для кожнага i таму 1мкнулгся яе перакласц} на нацыя-нальныя мовы.

Рэфармацыя абудзша ад шматвяковага сну Еуропу, нанесла моц-ны удар па феадальнаму ладу, пануючай царкве i хрысщянскаму светапогляду, паслужыла пралогам новай буржуазнай эры. У пер-шай палове XVI ст. яна ахашла большасць краш Ез^ропы, у 20-я гады пран!кла у Польшчу. Неузабаве дух пратэстанцтва павея^ i на Беларусь Разнастайныя сувяз! з еурапейсим! кра!нам1, асабл!ва ган-даль, вандроуи цэхавых рамесн!кау, падарожжы магната^, наву^и '-не л!тв!нскай моладз! у шэрагу ун!верс1Тэтау Еуропы садзейш¹ i

398

пастаяннаму прытоку шфармацы! i успрыманню новых рэшгшных павевау тагачасным грамадствам Беларусь Рэфармацыя на Белорус! разв!валася у рэчышчы еурапейскага руху. Значныя зрух! ^ грамад-ска-пал!тычным i духоуным жыцщ, пашырэнне мокнародных куль­турных i палпычных кантактау, гаспадарчы уздым, рост гарадоу, абвастрэнне унутрыпалггычных i сацыяльных супярэчнаецяу пад-рыхтавал! глебу для узниснення Рэфармацьп' на беларусвах землях. У адрозненне ад заходнееурапейекай яна разв!валася тут на феа-дальнай аснове i мела шшую сацыяльную базу. У sip рэфармацый-нага руху был! уцягнуты галоуным чинам прывшеяваныя ела!: магнаты, частка дробнай i сярэдняй шляхты.

У сярздз!не XVI ст. у ВКЛ пачалося !мкл!вае раепаусюджванне щэй заходаееурапейскага пратэстангызму, ггальянскага антытры-н!тарызму! маскоуска-наугародскай epaci. Рэфармацыя на Беларус! не была простым водгукам заходняй, а выступала як яацыянальная пстарычная з'ява; яе щэолаг! не был! эпигонам! еурапейсюх рэфар-мацыйных дзеячау i гуман!стау, а самастойным! мыслщелямь Уз-н!кненне i разв!ццё таиога руху у Вял!к!м княстве Л!тоуск!м было магчыма на трывалай нацыянальнай аснове.

Асноуным! рэфармацыйным! плыням! у Вялшм княстве Л!-тоусюм был! каяьв!н!зм, лютэранства, антытрын!тарызм. Лютэран-ства было распа^сюджана у асноуным сярод гараджан шшаземнага паходжання, пераважна у Жамойц}. Найбольшае пашырэнне на Беларус! атрымау кальв!н!зм, дактрына якога 1мпанавала шляхце.

У другой палове XVI ст. узшкл! своеасабл!выя формы рэфарма-цыйнага руху унутры праваелаунай царквы (брацтвы, некаторыя epaci). Яны адлюстроувал! антыцаркоуныя настро! частк! гарадск!х i плебейска-сялянсмх мае насельн!цтва.

Рэфармацыя на Беларус} нрайшла тры этапы свайго раз-в!цця. Першы: 1553—1570 гг. (з часу узшкнення першых пра-тэстанцк!х абшчын да з'яулення езупау у Вял1к1м княстве Л1-тоусшмХ— фарм{раванне i хуткае разв!ццё руху, як! неузабаве да-сягае найвЬВтишага узроуню. У гэгы час вызначаюцца яго асноу-ныя "клас!чныя" к!рунк! — кальвншм, лютэранства, антытры-н!тарызм. На друг!м этапе— 157Л^-1596 гг. (да заключэння Берас-Цейскай царкоунай ymi) — ускладняецца грамадска-пал!тычнае

399

жыццё, нарастаюць контррэфармацыйныя тэндэнцш, ^мацоу"ваюц-ца пазщьн каталщкай царквы у ВялЫм княстве ЛггоуЧяом i ва усей Рэчы Паспалггай. Звужаецца сацыяльная база Рэфармацьн — адбы-ваецца масавы пераход шляхты, якая раней падтрымл^вала яе, у катал1цтва. Крызю руху, выюиканы наступлением ионтррэфарма-jjwv унутраным! супярэчнасцям! у" асяроддз! пануючага саслоуя, звужэннем сацыяльнай базы, расколам сярод пратэстантау, а такса-ма узросшай роллю Польшчы у¹ палггычным жыцщ Рэчы Пае-палггай, яшчэ больш выразна праяуляецца на трэщм этапе, яю ахошпвае 1596 г. — сярэдз1ну XVJI ст. У другой палове XVII ст. рэфармацыйны рух на Беларуа згас. Засталася народжаная im пра-тэстанцкая царква, роля якой у духоуным i грамадска-пал1тычным жыцщ Беларус! сталася м!зэрнай.

У сярэдз!не XVI ст. рэл!пйным1 нав!нкам1 захалш!ся магнаты (Радз1вшы, Caneri, Валов!чы, К!шк! i 1нш.) — прац1'ун!К1 yHii з Польшчай. 3 дапамогай пратэстанцкай веры яны жадал! захаваць адасобленасць сваей дзяржавы ад каталтцкай Польшчы. Шляхту i заможных гараджан Рэфармацыя прыва&гпвала магчымасцю падар-ваць усемагутнасць царквы, якая падтрымл1вала 1дэю стварэння Рэчы Паспалггай i ушчамляла ix {нтарэсы. Пэуныя колы звязвал! з Рэфармацыяй надзе! на змяншэнне моцных уплывау маскоускага праваслауя. Гэтыя мэты пауплывал! на магнатау, як!я стал! не тольк! прыхшьн!кам1 адэй Рэфармацьп, але i к1раун1кам! яе прак-тычнага пераутварэння у жыццё. Шырошя народныя масы заета-люя да яе глух!м1, таму рух не меу тут такога размаху, як у Еуропе.

Асабл!ва шчырава^ на шве Рэфармацьп на Беларус! буйны маг­нат, вшенск! ваявода, канцлер, тагачасны некаранаваны уладар Вял1кага княства Л1тоускага М1калай Радз{в!л Чорны. Першай асобе дзяржавы пратэстанцтва уяулялася адным з дзейсных чы-н!кау збаулення ад згубнага для суверэштэту ВКЛ уплыву сусед-зяу. Канцлер, якл паслядоуна адстойвау незалежнасць сваей дзяр­жавы не тольк! пал!тычным1, але i культурным! сродкам), хацеу з дапамогай новай веры щэалапчна i духоуна абаран!ць ВКЛ i Ид Польшчы, i ад МасковН. 3 уласцдвай яму дынам!чнасцю ён стау выкараняць катал{цтва у дзяржаве. Тольк! у ceaix уладаннях канцлер закрыу 187 касцёлау, разбурыу усе прыдарожныя ка-

4Ш

талщкы кашляю i крыжы i адкрыу 134 кальвшюцюя зборы. У 1553 г. ён заснавау у Вшып першую пратзстанцкую абшчыну, а у канцы 50-х гадоу заклау у Бярэсц! першы на Benapyci збор (рэ-фармацкую царкву).

Пад асаб1стым застутпцтвам М.Радзйвша у сярэдзше XVI ст. был} аргашзаваны пратэстанщая абщчыны»уЩясв1жы, Клецку, Iyi_% Оршы i 1нш. У 1557 г. у Вшьн} пад яго старшынствам адбыуся першы уетаноучы з'езд л}тоуск1х пратэстантау. У другой палове XVI — пачатку XVII ст. у мнопх гарадах i мястэчках ВКЛ узш-каюць кальвшгсцшя асяродю: у Менску, Йолацку, Вщебску, Бел1цы, Заслау!, Глыбоюм, Жупранах, 1вянцы, Койданаве, Капыл!, Любчы, lyi, Гальшанах, Ляхав1чах, Наваградку, Смаргон!, Слуцку, Шклове i 1нш. Вакол ix групуюцца вьщатныя вучоныя, прапаведн1к1, тсь-менн!К1, кн!гавыдауцы. Некаторыя з ix (С.Будны, В.Цяп5нск!) ста-новяцца упоравень са знакам^тьгм! еурапейск^м} мысл!целям1. Рэ-фармацыя спрыяла актыв!зацы1 духоунага жыцця грамадства, разв!ццю асветы i арган!зацы! кн!гадрукавання, распаусюджванню рэнесансна-гуман!стычных i рацыянал!стычных тэндэнцый у бела-рускай культуры i пашырэнню яе м!жнародных кантактау. У дру­гой палове XVI — першай палове XVII ст. на тэрыторь» ^еларус! дзейн1чала каля 90 кальвшюшах i 8 арыянсшх зборау. Большасць з ix размяшчалася у заходн!х i цэнтральных паветах, дзе !снавал! буйныя прыватнауласн!цк1я землеуладанш. Гэтаму спрыяу i разна-родны этнарэл1Г1Йны склад насельн1цтва рэпёна у параунанн! з усходняй часткай Беларусь дзе пераважала праваслаунае насель-шцтва. Адчыняюцца cothj кальв1н!сцк1х школ, дзе-нщзе "шп1талГ (прытулк! для нямоглых), у буйнейшых абшчыиах — друкарн!. Большасць рзфармацыйных абшчын знаходзшася у залежнасц! ад феадалау-патронау, як!я забяспечвал! пратэстанщах MiHiCTpay (свяшчэнткау) i казнадзеяу (прапаведшкау) сродкам! на пражыццё — зямельныш уладанням!, грашовым угрыманнем.

Да 60-х гадоу у кальв!шзм перайшла большасць беларуемх магнатау i значная частка шляхты. 3 600 праваслауных шляхещох фамш!й Наваградскага ваяводства вернасць сваей рэл!га захавал! тольк! 16. flancKi нунцый Камендон! у сакав!ку 1564 г. паведамляу У Рым: "Ерэтычнае похабства i сваволъства бязмежпыя", "коль-

401

касцъ ерэтыкоу страшэнна узрастае ", "амаль иаподзень апагань-ваецца ят-небудзъ касцёл", яшчэ нейю час — i ужо нешматшкая каталщкая царква застанецца без паствы.

У другой палове XVI ст. у асноуным склалася аргашзацыйная i тэрытарыяльная структура кальвшюцкай царквы у дзяржаве. Тут была утворана Лггоуская правщцыя, якая уключала шэсць дыст-рыктау" (Вшенсм, Завшенск!, Наваградск!, Русю., Берасцейск!, Жмудск!) з супер!нтэндантам! на чале. Аргажзацыйным i к!рую-чым цэнтрам была Вшенская абшчына. Важныя !дэйныя i царкоу-на-рэл!гшныя праблемы вынос1л!ся на абмеркаванне партыкуляр-ных (па дыстрыктах), прав1нцыяльных (ycix абшчын Вял!кага кня-ства Лггоускага) i генеральных (з удзелам польские нратэстантау) с!нодау. У дзейнасщ абшчын прымал! удзел таксама свещая асобы — шляхта, гараджане.

Рэфармацыйны рух адыграу важную ролю у развщщ рэл!пйнай верацярп!масц{ у Вял!к1м княстве Л1тоуск1м i Польшчы. На канва-кацыйным сойме у Варшаве у" 1573 г. быу прыняты аюг так званай Варшаускай канфедэрацьп, як! абвясщу рэл1г!йны м!р у Рэчы Пас-пал г'тай i гарантавау рэя!гшную "вольнасщ>" шляхецкаму саслоую, У 1588 г. гэты акт, перакладзены на беларускую мову, быу уключа-ны у Ш Статут Вял1кага княства Лпоускага, што фармальна забяс-печыла прававую абароненасць пратэстантау.

Пад сцягам кальв1н!зму спачатку аб'яднал!ся усе ела! грамад-ства, яыя прымал! удзел у Рэфармацьй. Да 1562 г. яшчэ не была рэзкк разыходжанняу памш розным! сацыяльным! групоукам!, М1Ж тым магнаты i шляхта, каш' дамагл!ся ceaix мэт, раб1л1ся усе болыи абыякавым! да Рэфармацы!. Яны не толыа 1гнаравая1 1нта-рэсы 1ншых саслоуяу, але (мкнулюя падавщь радыкальную апа-Мцыю гараджан i сялян, якая вылучалася з кальв1н1сцкага лагера у самастойную плынь на працягу 1562—1565 гг. Яе прыхшьнш называл! сябе антытрын!тарыям1, ц> арыянам! (ад »мя святара Арыя, ям жыу у IV ст. н. э. у Александры! i адмауляу тра!чнасць бажа-ства), а таксама лггоусшм! братамц i не абмяжоуваш Рэфармацыю рэл1пйна-пал!тычным! лозунгам!, а патрабавал! сацыяльных перау-тварэнняу у грамадстве.

У рашэнн! сацыяльных пытанняу антытрыштары! не был!

402

адзшым!. Даследчыю адзначаюць дзве плыш у ix руху: левую — плебейска-сядянскую i правую — ншяхецка-бюргерскую. 1дэолаг1 левага крыла (Пётр Ганезш, Марцш Чахов!ц, Якуб з Калшаую, Гжэгаж Павел, ЛаурзнцШ Крышкоуск!, Павел з В1зны, Ян Не-маеусю i шш.) рэзка крытыкаваш аснову феадальнага грамадства: жорсткую эксплуатацыю сялянства, "няволыпцтва", падтрымл1вал1 жаданне гарадсюх шзоу i сялянск]"х мае скасаваць прыгоннщгва. Яны выступал! супраць вярхоунай улады, дзяржауных устаноу, выкрывал! войны i дэспатызм феадалау Антытрыштарьп выступал! за стварэнне бескласавага грамадства, заснаванага на прьйИтыуна-камушстычных асновах, дзе няма прыватнай уласнасщ, дзе праца з'яуляецца абавязкам кожнага чалавека, дзе няма войн i усякага нас!лля.

3 такой праграмай не Marai згадз!цца шляхта i бл1зк{я да яе багатыя i сярэдн!я ела! гарадЖай, як!я абаранял i феадальную улас-насць на зямлю i эксплуатацыю сялян, саслоуна-класавую няро^-насць. Разам з тым яны прызнавал! неабходнасць правядзення са-цыяльных рэформау i паляпшэння станов!шча сялянства, кры­ты кавал! свавольства магнатау, асуджал! беззаконнасць. Выраз-н1кам! ix поглядау з'явшюя Сымон Будны i Васшь Цяп1нск1 — вядомыя дзеячы Рэфармацьп, пшьменн!к1, асветн1к1, гуманюты.

Сымон Будны — найбольш выдатны прадстаун1к памяркоунага напрамку у л1тоуск|мГантытрын1тарызме. Яго дзейнасць звязана са зборам! у Вшьн1, Клецку, Холме, Заслау!, Лоску. У 1562 г. разам з Мацвеем Кавячынсюм i Лаурэнц1ем Крышкоусюм Будны заснавау у НясвЬкы пратэстанцкую друкарню. Яны рабш! спробы выдаваць KHtri к{рыл!цай на старажытнабеларускай мове для распаусюдж-вання рэфармацыйных щэй сярод насельшцтва. Захавауся тольи Катэх|з|с 1562 ь,— першая кшга на беларускай мове, выдадзеная на тэрыторьи Беларус!. У сваей юпзе "Пра свецкую уладу", выдад-зенай у 1583 г, у Лоску, Будны знаеЧпу чытачоу з поглядам! прад-стаун!коу радыкальнай Рэфармацый С.Будны i В.Цяп1нск1 выс-тупал! за разв!ццё беларускай культуры на роднай мове. На думку В.Цяпшскага, былая слава беларускага народа згасла па вше духоу-ных i свецк1х феадалау, ятя грэбавал! роднай мовай. Ён адстойвау права на яе самастойнае развнщё. В. Цяп1нск! з'яуляуся у той час

403

адзшым прадстаушком пануючага класа, яю абараняу нацыяналь-ную мову i культуру, заклйсау феадалау даць асвету народуг

На арыянсюх сшодах 60—70-х гадоу XVI ст. iuuii гарачыя спрэчк! пам!ж щэолагам i розных юрункау антытрыштарызму па наступных асноуных пытаннях: щ мае маральнае права "сапрау-дны хрысщянш" эксплуатаваць працу прыгонных сялян, вало-даць зямлёй, маёнткам!, займаць дзяржауныя пасады, насщь зброю, прымаць удзел у войнах, падпарадкоувацца свецкай улад-зе i г. д.

Змякчыць сацыяльны радыкал!зм левых арыян, прым!рыць по-гаяды левага i правага крыла, выпрацаваць кампрали'снае вучэнне паспрабавау у 80-я гады XVI ст. Фауст Соцын — асоба, якой наканавана было адыграць выдатную ролю у польсим i fliToycKiM антытрын!тарызме. У канцы XVI ст. Соцын стау яго фактычным лщэрам- У адрозненне ад ранняга антытрьш!тарызму антытры-нгеарызм XVII ст. у г!старычнай л!таратуры прынята называць сацын!янствам. Новае вучэнне страцша сацыяльную завостранасць, адк1нула праблемы бедных i багатых, прыватнай уласнасщ. Цэнт-рам сацын1янства у ВКЛ у пачатку XVII ст. быу Наваградак.

Польсмя i Л1тв1нск1я феадалы, як!я спачатку падтрымл1вал1 рэ-фармацыйны рух, напалоханыя прывщам сялянскай вайны, паш-нул! яго шэрап i перайшл! у дагер контррэфармацьи. Феадальна-каталщкая рэакцыя распачала наетупленне, нашравала галоуны удар супраць антытрын1тарызму.

Тэалаг1чны радыкал5зм некаторых арыянсюх щэолагау, а такса-ма 1мкненне прапаведншау на практыцы рэал!заваць свае сацыяль-ныя лозунг! прывял! да канфл1кту з шыроюм! слаям! шляхты (у тым л!ку кальв!Н1сцкай), выкл1кал! модную трывогу правячых ro-лау. Узмацняюцца ганенн! i пачынаецца жорсткая трауля арыян езу!там! i дзяржавай. Неабходна адзначыць таксама, што у той час ролю 1дэалаг1чнай апаз1цьи катал1цызму на Беларус! усе больш пачынае адыгрываць праваслауе. Тэта таксама надрывала сацыяль­ную базу антытрыштарызму.

Рэфармацыйная "мода" аказалася недаугавечнай. Унутраныя супярэчнасц!, утап!зм на1уна-камунштычных марау найбольш ра-дыкальных прадетаушкоу антытрын^тарызму, процщзеянне вярхоу,

404

дзяржауныя санкций абумовии заняпад гэтага напрамку у"жо у апошняй трэщ XVI ст.

У другой палове XVII ст. рэфармацыйны рух на Беларуи згас. Яшчэ у 70-я гады XVI ст., кал! у is* узмащнуся сацыяльны пратэст, ад яго адышл! феадалы. Як тольк! рух выйшау з-пад ix кантролю, i яны убачьш у im небяспеку для ceaix штарэсау, ix арыентацыя на пратэетантызм як на щэалапчную зброю супраць усемагутнасц! царквы на гэтым вычарпала сябе. Феадалы без ваганняу начал! мяняць свае рэлишныя погляды. Наступление контррэфармацьй, унутраныя супярэчнасц! у асяроддз! пануючага класа, адсутнасць апоры, а таксама узросшая роля Польшчы у¹ паштычнай структуры Рэчы Паспаштай абумовш! параунальна xynci адыход значнай част-Ki мясцовых феадалау ад Р^армацы! i пераход ix да катал!цызму. У гэгу веру вярнул1ся не тольк! былыя католш. Яе прымал4 такса­ма прадстаун1и праваслауных фамшШ (Валовхчы, Збаражсюя, Са-neri), яия ненадоуга далучылюя да каталщтва.

Нягледзячы на паражэнне, Рэфармацыя пак!нула след у псторы! Беларус!. Гэта значная i яркая з'ява у грамадска-палпычным i куль­турным жыцщ беларускага народа. Аднак яе значэнне для ricropwi Беларус! неадназначнае. Рэфармацыя садзейн!чала фарм1раванню грамадскай i у некаторай ступеш нацыянальнай самасвядомасщ нашых продкау, актыв1зацьи духоунага жыцця i пран^кненню у яго рэнесансна-гумашстычных щэй, разв1ццю асветы^ш1гадрукавання, станауленню новых, секулярызаваных форм культуры, пашырэнню мгжнародных культурных сувязей i кантактау, уключэнню ВКЛ у еурапейск! культурна-г1старычны працэс. 3 другога боку, Рэфарли-цыя садзейн!чала культурнай i пал{тычнай-палан1зацы* шляхт» i частю мяшчанства, звужала сацыяльную аснову уласна беларускай культуры.

Контррэфармацыя. Дзейнасць езу!тау на Беларус!

Рэфармацыя моцна пах!снула пазщьн катал1цкай царквы i яе юруючага цэнтра — папства — у Заходняй Еуропе. Яны згубш! мшьёны верн!кау, але змагл! аправ!цца ад нанесенага удару, рэар-ган1завацца i пайсц! у наступ, каб рэстаурыраваць страчаныя па-з!цы{. Новую дактрыну i царкоуную пал1тыку Ватыкана вызначыу

405

Трыдэнцк} сабор (1545—1563). Наступша эпоха юонтррэфармацьй — узначаленага папствам рэлтйна-палпычнага руху у Еуропе у сярздзше XVI—XVII стст. супраць Рэфармацьн, яю быу формай умацавання феадальнага ладу у эпоху яго распаду. ~ Папетва зрабша стауку у вырахаванш каталщкай царквы ад цэ-фармацыйнага крызюу на Ордэн езуггау, створаны у 1534 г. у Ггалн юпанск!м двараншам Ггнащем Лаёлай. Езупы уваходзии ва усе сферы эканашчнага, палпычнага, культурнага, щэалапчнага жыц-щг еурапейск1х народау, ятя паддалюя пратэетанщам павевам, i уплывал! на свет ва угодным для рымскай куры! напрамку. Яны паставш! сабе на службу адукацыю, навуку, л1таратуру, мастацтва.

Арган1'зацыйная i щэйная пабудова касцёла прадугледжвала стварэнне iHKeisiubii, з'яуленне 1ндэкса (cnica) забароненых кнщ падлеглых зн1шчэнню, паяуленне cenci навучальных устаноу (ка-легШ) для падрыхтоук! ющрау MiciRHepay для ахопленых рэфарма-цыйным полымем краш. Сваей трывалай Ыстзмай асветы, высок!м узроунем выхавання i адукацьп моладз! езуггы у xynciM часе зда» был! добрую славу у Еуропе.

Пачаткам контррэфармацы! у ВКЛ л[чыцца 1570 п, кал! першыя esyiibi з'яв1л1ся у Вшьш. 1х паюпкау сюды вшенск! 6ic^n Валер'ян Hparaceei4 дзеля барацьбы з пратэстантам! i аргашзацьи ун1верс{тэта у стал1цы княства. У ахопленую Рэфармацыяй дзяржаву Ордэ» нак{равау вопытных м!с1янерау, таленав1тых багасловау, прапавед-ткау, п{сьменн!кау Пягра Скаргу, Францыска Сун'ера, Стан{слава Лянчыцкага, Станюлава Влошака, Стан1слава Варшав1цкага i шшых. Галоуным щэолагам контррэфармацы! у ВКЛ стау Пётр Скарга. Па указанию Папы княства было выдзелена у асобную Л1тоус1^ю езу1ц-кую правшцыю — адну з 35-Ц1 у Еуропе. Талерантнасць дзяржавы стварала добры грунт для дзейнасц! Ордэна.

Акрамя езу]тау на працягу XIV—XVIII стст. на тэрыторьи Бела-pyci дзейн!чал1 17 мужчынсюх каталщюх манаск1х ордэнау (бер-нардз!нцы, францысканцы, кармел!ты, бенедыкцгнцы, канон!к1 ла-тэрансюя, цыстэрыянцы, м!с!янары, тяры, рах1ты, марыяне, каме-дулы, рэфарматы, трын1тары}, бан!фраты, картузы, аугусц!нцы) i сем жаночых (дам1н!канк{, бернардз1ны, кармел!ТК1, цыстэрыянк!. марыявггю, брыг!ТК1, бенедыкщнк!).

406

У апошняй трэщ XVI ст. правячыя колы Рэчы Паспаштай, ул!чваючы цэнтрштаваны харакгар каталщкай царквы, яе пал1-тычныя сувяз! i сацыяльны вопыт, стал! усе больш яе падтрым-л!ваць. Прыхшьнисам Ордэна esyixay быу Стэфан Баторый, яю абашрауся на падтрымку касцёла у сваей унутранай i знешняй палпыцы. Пра сябе ён гаварыу: "Калг б я не быу королём, быу бы езугтам". Ужо пры Баторьп езугш карысталюя вялшм уплывам у Рэчы Паспалггай. Спрыяу "гвардзейцам Лаёлы" Жыпмонт Ш (1588—1632), "esyimci кароль", як ён сам сябе называу. Карале)?с-кая улада i арыстакратычныя колы Рэчы Паспал1тай шчодра надзялял! esyixay вял id м! зямельным! уладанням! з прыгонным! сялянам{, ахвяравал! значныя грашовыя сумы на патрэбы Ордэна. Эканашчная моц забяспечыла яму магутны щэалап'чны t пал!-тычны уолыу,

Езу1ты памнул! след у Г1старычных лесах некалькпс пакаленняу беларусау. 1х першачарговай задачай было вяртанне у лона рымс-кай царквы спакушаных пратэстанщ-вам вышэйшых слаё^ i рас-паускщжванне каталщтва сярод праваслаунага насельн1цтва Бела-pyci. Гало>^ным1 сродкам! ажыццяулення гэтых мэтау был! naiii-тыка, школа, лггаратура, пропаведзь, набажэнства.

Каб кантраляваць пал!тыку, езугеы увайшл! у палацы замож-нага панства як духоун1К1, дарадчык!, хатн!я настаун!К1. На мо-ладзь яны уплывал! праз школу. У 1570 г. у Вшьш Ордэн адкрыу свой калепум, пераутвораны у 1579 г. у акадэм1ю. Гэта першая вышэйшая навучальная установа у ВялЫм княстве Л1тоуск1м, яе заснаванне было важнай падзеяй у riciropHi культуры Бела­русь Першым рэктарам стау Пётр Скарга. Вучш i прафесары в!ленскай альма-матэр заваявал! ей славу па усей тагачаснай Еуропе. "Лопка" Марц^на См^глецкага была перадрукавана i ка-рысталася вял!к!м попытам у Англн. Творы паэта \ тэарэтыка л1таратуры Мацея Каз1м!ра Сарбеускага вывучалюя ^ Заходняй Еуропе, а сам ён здабыу лауровы вянок з рук Папы. Грунтоуная г{сторыя ВКЛ Войцэха Каялов^ча мела поспех i пасля ягонай смерщ. Вядомым у Еуропе быу астраном Марщн Пачобут-Ад-

ЛЯН1ЦК1.

У 151$ х езуиы, заснавал! калегио у Полацку, у 1584 г. — у

407

НясвЬкы» пазней — у Оршы, Бярэсвд, Шнеку, Наваградку, Гародш, Вщебску, Менску, Слуцку. 3 ix сцен выходзш не тольк! фанатыч-ныя прыхшьнш каталщкай щэ!, але i буйныя вучоныя, шсьменнш, педагог! праваслауна-ушяцкай арыентацьи (Мялещй Сматрыцк!, Слмяон Полацю) i наваг матэрыялюты (Каз!м1р Лышчынск! — га-даванец Брэсцкай калеги). Пры шэрагу у"етаноу Ордэна юнаваш друкарн! i багацейшыя б1бл1ятэкь У хулам часе шсьменнш, пра-паведнш Ордэна запаланш! кшжны рынак Беларус! сваей друкава-най прадукцыяй, у якой дыскрэдытавал! пратэстанцкую i правас-лауную цэрквы i прапагандавал! катал!цкае веравучэнне.

Ejyhbi дамагл!ся ад улад пастановы аб закрыцщ ycix арыянск!х школ i друкарняу у Рэчы Паспаштай, прыступш! да зн5шчэння khif, унесеных у 1ндэкс забароненых. У 1579 г, у ЗэДьш па загаду бюкупа Георпя Радз!в1ла упершыню у ВКЛ запалала вогншча з пратэсганцюх i праваслауных кнт

Ejyiiw не забыл^ся i пра шырок!я масы грамадства. У хулам часе тэрыторыя Беларус! пакрылася сеткай кляштарау i пышных касцёлау^ упрыгожаных абразам}, скульптурай, з вел!чнай арган-наи музьпай. Народ пайшоу у ix. Езу^цк»» прапаведн!к{ — сярод ix быд{ сапра^дныя свяцшы царкоунага красамоуства (П. Скарга, С. Варшашцш i 1нш.) — узрушвал! люд ceaiMi пропаведзямц вы-мушал! слухачоу плакаць i каяцца.

Пасля прыбыцця на Беларусь езу{ты пастарал!ся дасканала вы-вучыць мову яе жыхароу i пачал! карыстацца ею у храмах у час казанняу. Каб набл!з!ць да сябе мясцовае насельнщгва, яны пайшл) на выкладанне беларускай мовы у Полацкхм калег!уме, на пераклад i выданне на мове нашага народа свяшчэнных khip i рэл{п*йнай лстаратуры. I гэта у той час, кал! праваслауная царква абвяшчала ератычным! усяляюя спробы (напрыклад, першадрукаро^ Ф.Ска-рыны, 1.Фёдарава) унясення усяго тольк! элементау мясцовых моу у свяшчэнныя KHiri з мэтай ix лепшага разумения,

EjyiTU заимел! добрую рэпутацыю сярод насельн1цтва дабра-чыннай дзейнасцю, аказаннем медьщынскай дапамоп: арган!за-цыяй аптэк, шпЬаляу, прытулкау для беднякоу. Старэйшай аптэкай Беларус! з'яуляецца менав{та езу!цкая апгэка, заснаваная у 1687 г. у Гардднь Усе гэта дало свой плен. Паступова абноуленае i узмоцне-

408

нае езуггам! каталщтва начало выцюкаць кальвшЬм, арыянства i !ншыя пратэстанцк1я секты.

Контррэфармацыя на Беларус i — частка еурапейскага працэ-су. Але~1на мела тут свае асабл!васц!. Рэфармацыя i контррэфар-мацыя на Беларус! часткова cynani у сва!м развщщ, што прывя-ло да асабл!вай канфесшнай напружанасц! у апошшя дзееяц!-годдз! XVI ст. У той жа час пстарычнае суюнаванне дзвюх, а потым трох хрысц!янск!х цэрквау у Вялшм княствв Лггоускгм вып-рацавала нормы талерантнасщ, таму контррэфармацыя не набыла тут так!х жудасных i апдных формау, як месцам! у Заходняй Еуро-пе, i рэлтйныя ганенн! не 6uni таюм! суровым!, як у Маскоускай дзяржаве, дзе панавала !дэалог!я адной царквы. У адрозненне ад заходнееурапейск!х кра!н, дзе у вын!ку Рэфармацы! ад кашнцкай царквы адкалолася яе частка i утварыла нацыянальныя пратэс-танцк!я цэрквы (гус!цкая ^ Чэхп, кальвшзм у Швейцары!, лютэ-ранства у Герман!!, анш!канства у Anraii i !нш.), на Беларус! с!лам юэнтррэфармацы! удалося вярнуць у катал!цтва захопленую пратэс-танцтвам знаць i далучыць да яго знаць праваслауную, а народныя масы набл!з!ць праз унцо. Контррэфармацыя на Беларус! была нак!равана не тольк! супраць пратэстантызму, але i супраць правас-лауя, якое адыгрывала ролю !дэалаг!чнай апазщы! катал!цызму, Ватыкан намервауся кампенсаваць страту мшьёнау верн!кау у За­ходняй Еуропе праз духоунае падпарадкаванне сабе ^сходнесла-вянск!х народау. Беларус! у планах Ватикана адводзшася роля плацдарма для прашкнення у Маскоускую дзяряаву (гэты план выкладзены у працы А.Пасев!на "Масков!я"), а праз яе — у Азио для распаусюджвання свайго зшльп^ на народы К!тая, 1нды! i !ншых кра1н. Гэты намер выказау Папа Рымск! Кл!мент УШ: "О, мае русшы. Спадзяюся праз вас перавярнуць у катал!цызм увесь усход!" Адной з мэт польских духоуных i свещах улад у конт-ррэфармацы! была лмквщацыя пал!канфесшнага характеру Вял1кага княства Ллтоускага шляхам акатал!чвання прадстау-HiKoy {ншых рэл1пй i умацаванне дзяржауна-пал1тычнага адзшства Рэчы Паспал!тай адз!нствам веры. ^На хвал! контррэфармацы! нарадзшася Берасцейская царкоуная ун!я 159бТг.^ якая падпарадкавала праваслауную царкву Рэчы Пасяшнтай Папе

409

Римскому i гэтым умацавала пазщьн Ватикана на беларуска-укра-шск!х землях. 1дэолап контррэфармацьп разглядал! унно як пера-ходны этап да шгапнцтва. Будучы кампрамгсам у супрацьстаянш двух хрысщянсюх веравызнанняу, ушяцтва, аднак, недалёка адыш-ло ад праваслауя i не апра^дала надзей на акатал1чванне беларусау.

Каталщкая экспаншя абвастрыла супярэчнасщ у княстве i суст-рэла рашучы адпор з боку праваслауных брацтвау i палем1стау, ямя узнялюя на абарону нацыянальна-рэл1пйнай традыцън. Наступ контррэфармацьп намещу шлях! да збшжэння пратэетантау i пра­васлауных. У 1599 г. у BijibHi ix прадстаунш — 168 Л1тоуск1х магнатау i шляхщчау — падп1сал! акт аб узаемнай дапамозе суп-раць ваяушчага катал1цызму. Але спын}ць яго нацгск апаз!цыя не змагла. Супращу гвалтоунаму акатал1чванню i насаджэнню ун!яцтва не раз вшпвауся у народныя паустанш (супраць увядзення грыгары-янскага календара у Полацку у канцы XVI ст., расправа з ун1яцк1м арх!еп1скапам 1.Кунцэв1чам у В1цебску у 1623 г., антыкаталщкая i антыун!яцкая наюраванасць паустанняу 1648—1649 гг.), У абста-ноуцы абвастрэння рэлНйнай барацьбы у Трэц! Статут быу унесе­ны артыкул аб верацяршмасщ, аднак супярэчнасця^ ён не зняу i С1туацы! не змян!у. Талерантнасць Вял1кага княства Л1тоускага у перыяд контррзфармацы! была паступова скасавана.

Асабл1вым праследаванням з боку каталщкай царквы i дзяржа-вы падвергл!ся прыхшьн1к1 радыкальнай Рэфармацы! — S?^TbI" трыштарьп (арыяне). 3 40-х гадоу XVII ст. ix станов1шча у Рэчы Паспал1тай пачынае рэзка пагаршацца. У барацьбе з mi выкарыс-тоуваюцца самыя подлыя прыёмы: паклёп, пагромы. Усе мацней сказвалася сацыяльная ^заляцыя арыян ад сядянсюх мае. Польшча, ВКЛ, ятя у 20—60-я гады XVI ст, Л1чылюя найбольш толерант­ным! крашам!, на пачатку XVII ст. становяцца арэнай жорстк!х праследаванняу i пагромау 1ншадумцау. У 1647 г. прыгаворам сой-мавага суда у Рэчы ДаспаЛ1тай зачынял!ся усе арыянск!я друкарн! i школы, У 1648 г. арыяне был! пазбаулены алею Варшаускай канфе-дэрацьи 1573 г. Заключным актам арыянскай трагедьн з'явш!ся падзе! 1658 г. У гэтым годзе сойм прыгаварыу ix да выгнання з дзяржавы. 1м было дадзена тры гады на уладкаванне маёмасных спрау. Пасл* гэтага тэрмгну кожны, хто асмельвауся спавядаць щ

410

распаусюджваць антытрыштарызм, падлягау пакаранню смерцю. Застацца у краше мел! права тальк! тыя, хто выказау гатоунасць перайсщ у катал1цтва. Наступны сойм скаращу тэрмш да двух гадоу. Найбольш паслядоуныя щэолап антытрын!тарызму адда-лшюя у выгнанне. Але большасць прыхшьшкау руху не адважыла-ся пакшуць радз!му i папоунша шэрап каталщкай паствы.

Умовы для перамоп контррэфармацьй стварыла Лю6л!нская ушя 1569 г, Новая пал!тычная рэальнасць — аб'яднанне з дзяржа-вай, з пануючай катал щкай рэличяй, дам1нуючая роля Польшчы у Рэчы Паспал!тай — падштурхнула найбольш адчувальную да пал!-тычнай кан'юнктуры кальвшюцкую шляхту да переходу у ката-л!цтва. Яе гнау туды таксама страх перад нарастаючай хваляй на­родных рухау, радыкал1зм Рэфармацы!. Большасць беларуск!х феа-далау як уцягнутых у в!р рэфармацыйнага руху, так i правасла^ых у канцы XVI — пачатку XVII ст. кансалщуюцца з польским! на аснове катал 1цтва.

М. Сматрыцк! у творы "Фрынас" (1610 п) перашчвае 47 **аг-нацк!х праваслауных фамшш, прыняушых тады катал1цтва (Caneri, Валов1чы, Храптов1чы, Сангушк{, Скумшы, Чартарыйск1я i шш.). Па ipoHii лесу прынял! гэгу веру чатыры сыны пратэктара Рэфар-мацы! М1калая Радз^вша Чорнага (адз!Н з ix, М1калай Крыштаф Ciporica, прымус!у кальв1н1стау пак!нуць НясвЬк, Клецк, Тшкальдзь, Койданава), дзещ i уную "стаупа праваслауя" Канстанц!на Астрож-скага. Зразумела, мянял! веру не усе пагалоуна. Маласхшьнай да катал1цтва была дробная праваслауная шляхта, большая яе частка у XVII ст. приняла ун!Ю.

Плен езу!цкай працы можна выразаць мовай статыстык!. Праз пяць год пасля прыбыцця у Вшьню яны перавярнул! у катал 1цтва каля 6 тысяч чалавек. Адзш толькт Андрэй Баболя падчас м!с!йнай працы ~у~Нясв!жьГ( 1622—1624) cxiniy да пераходу у катал 1цтва 10 пратэстантау, 34 праваслауных, 20 "недаверкау-бязбожн1кау". Пра-цуючы 5^ 1652—1653 гг. у Пшску, ён дамогся пераходу у сваю веру дзвюх праваслауных вёсак Балащщчы i Уздрожын (каля 80 два-роу), пад яго уплывам пераважна катал iukim стала праваслаунае раней мястэчка Янау. Ён пау ахвярай сваей м!с!йнай дзейнасщ i быу канан!заваны Ватыканам. У 1660 г. у Рэчы Паспаштай католш

411

складаш 43%, ун!яты — 33% (гэга был!, галоуным чынам, белару-сы i украшцы), праваслауныя — 10%, iyasei — 9%, пратэстанты i прадетаунш шшых рэлйгш — 5% ад колькасщ ycix жыхароу дзяр-жавы.

Духоунае жыццё Беларус! вызначалася щэям! контррэфармацьй i пасля падаулення Рэфармацьп — амаль да сярэдзшы XVIII ст. На змену ей прыйшла эпоха Асветшцтва. Рубяжом памок iui л!чыцца мяжа 30—40-х гадоу гэтага стагодцзя.

У савецкай г1старыяграф11 паняцце "юошрр^армацыя" несла на сабе адмоуную ацэначную нагрузку. Акцэнт раб!уся на яе рэакцый-насць, дэнацыянал1затарск1я тэвдэнцьн, засшле рэлшйнай щэалоп!. Панавау погляд, што актывгзацыя сш контррэфармацьй у другой палове ХУП ст. ператварьша Беларусь амаль пгго у {нтэяекгуальную пустэяьню. Даследаванш А.Б{рылы, УКонана, A.Maflbfl3ica i шш. абвергл! яго. Улж складанасц! i супярээдивасщ эпох!, наднацыяналь-най неаднароднасщ взотьтуры Беларус! XVII—^XVHI стст., яе noni-дшгв1стычнасщ, Ьггэграванасщ у С1стэме 1^яьтуры Рэчы Паспалггай, бесперапыннасц! працэсу фарм!равання нацыянальных асабшвасцяу Л1таратуры, навук!, фшасофи i мастацтва ва умовах пераваг! касма-пагйтычных тэндэнцый даюць падставу гаварыць аб шматзначнасщ духоз^на-культурнай функцьй контррэфармацьй на Беларус!.

Езущкая прапаганда, щэалапчная i па'халапчная апрацоука дал! вын!к1. Л1тоуская знаць, лаодгнутая раней у рэфармацыйны рух, цяпер пераходзша у каташщ-ва. Вядома, што у Вшьн! праз пяць гадоу пасля приезду езуггау перайшло у катал!цтва каля 6 тыс. жыхароу горада. У канцы XVII ст. контррэфармацыя у ВКЛ пера-магла.

412