3.2. Габдулла Бубый

Татар иҗтимагый фикер үсешендә, илаһият һәм милли мәгариф өлкәсендә тирән эз, игелекле эш-гамәлләр калдыр­ган олы шәхесләребезнең берсе — Габ­дулла Бубый.

Габдулла Габделгалләм улы Нигъмәтуллин 1871 елның 21 ноябрендә шулай ук Иж-Бубый авылында туа. Башлангыч белемне гаиләдә — ата-анасыннан ала, аннан соң укуын туган авылы мәдрәсәсендә дәвам иттерә.  1895 елда аны авыл имамы һәм мөдәррис итеп раслыйлар. Мәгарифтә Җ. Әфгани, М. Абда һәм башкалар хезмәтләреннән яңача укыту тәртипләре турында азмы-күпме хәбәрдар булган Габдулла туган авы­лындагы мәдрәсәне үзгәртеп корырга омтыла. 1895 елда ул, яңа типтагы башлангыч мәктәп ачарга теләп, М. Галимовны Бакчасарайга — яңача (җәдит­чә) укытуы белән танылган Исмәгыйль Гаспралы әтрафына җибәрә. Моңа кадәр үк Иж-Бубыйда яңа мәчет бинасы төзүгә зур акчалар тоткан авыл бае Мөхәммәтҗан Әхмәтҗанов булышлыгы белән, кыска гына вакыт аралыгында, иркен дүрт бүлмәле мәктәп бинасы да сафка баса. Өлкән укытучы М. Галимовка хезмәт хакы да билгеләнә, мәктәп утын, лампалар, май, хезмәт күрсәтү­челәр белән дә тәэмин ителә (бары да М. Әхмәтҗанов акчасына). Шул рә­вешле, яңа типтагы мәктәп-мәдрәсәнең уңышлы гына эшләп китүе өчен барлык матди һәм әхлакый шартлар тудыры­ла. 1895 елга яңа җәдвәл төзелә. Укыту программасына арифме­тика, санау, әлифба, татарча дөрес язу, география кебек дөньяви фәннәр кертелә. Коръәнне дөрес итеп уку ка­гыйдәләре — тәҗвид өйрәтелә. Акрын­лап, программадан кайбер дин сабакла­рын киметү аркасында, дөньяви фәннәр, аларны өйрәтүгә каралган дәресләр саны арттырыла. Мәсәлән, бу вакытта инде алты сыйныфлы мәдрәсәдә гарәп, фарсы, төрек, татар теле грамматика­лары укытыла; этика, мантыйк, геомет­рия, гомуми тарих, тормыш-көнкүреш нигезләре кебек яңа фәннәр өйрәтелә. 1902 елдан аларга алгебра, зоология, ботаника, фәлсәфә, химия, астрономия, уку методикасы һәм башкалар өстәлә. 1904 елдан мәдрәсәдә рус теле укытыла башлый. 1908-1909 уку елы җәдвәлен­нән күренгәнчә, өч соңгы сыйныфтан башка, 1-5 нче урта классларда рус теле атнасына 12 мәртәбә кергән, ягъни шәкертләр аны көн саен икешәр сәгать өйрәнгән. Шулкадәр үк күләмдәге дәресләр кызлар мәктәбендә дә алып барыла. Габдулла Нигъмәтуллин-Бубыйның гаҗәеп гыйлемлелеге, тырышлыгы һәм үҗәтлеге нәтиҗәсендә Иж-Бубый мәдрәсәсе яңа биналары, иркен класс бүлмәләре, уку кабинетлары, лабо­раторияләре, бай китапханәсе, спорт мәйданчыклары, кирәкле уку әсбапла­ры һәм җиһазлары, ашханәсе булган шөһрәтле җәдиди уку йортына әверелә. Тирә-яктан гына түгел, Русиянең төр­ле губерналарыннан белемгә сусаган яшьләр агыла монда. 1909-1910 уку елында инде ул 12 сыйныфлы мәдрәсәгә өйләнә, анда 250 гә якын шәкерт белем ала, дәресләрне яхшы әзерлекле мөгал­лимнәр алып бара. Киң җәмәгатьчелек катнашында ачык имтиханнар үткәрелү, кыз балаларны русчага өйрәтү, теат-ральләштерелгән тамашалар оештыру — ул вакытлар өчен күрелмәгән яңалык була. 1906 елның 21 мартында хаҗдан кайткан Габдулла Бубыйның җом­га хотбәсен татарча укуы — бөтенләй башка килмәслек вакыйга. Димәк, Нигъмәтуллин-Бубыйларның абруйла­ры зур. Мөдәррис Габдулла тәвәккәл, уй-ниятләренә инанган кеше буларак, һәрвакыт яңалыкка-алгарышка юл яра. Нинди генә авырлыклар, каршылыклар туса да, башлаган эш-гамәлләреннән чигенми. Заманында Иж-Бубый мәдрәсәсен тә­мамлаган һәм шунда татар теле мөгалли­ме булган Җамал Вәлиди үзенең остазы турында болай дип яза: «Җанлы, үткен, ялкынлы кеше иде. Адымнарын тәрәддедсез (икеләнүсез) атлый, фикерләрен ачык, кискен йөртә. Аның табигатендәге тизлек вә кискенлекне һәр эшендә сизеп була иде». Бу вакытларда Иж-Бубый мәдрәсә­сендә яңача укыту тәртипләре генә кертелми, халыкның милли үзаңын үстерүгә дә зур урын бирелә. Мәдрәсә­не тәмамлаган йөзләрчә шәкертләр, мәдрәсә каршында оештырылган педа­гогик курсларда гыйлем һәм тәҗрибә туплаган мөгаллимнәр Русиянең төрле төбәкләренә таралалар, остазларының эшен дәвам итеп, җәдиди мәктәп-мәдрәсәләр ачалар, милли мәгърифәт рухында балаларга белем һәм тәрбия бирәләр.

Әмма татарны мәгърифәтле һәм булдыклы итәргә омтылган йөзләрчә укымышлы имамнар һәм мөгаллим­нәр хәзерләгән, Идел буе әтрафының аеруча мәшһүр, югары дәрәҗәле уку йорты булган Иж-Бубый мәдрәсәсе патша хөкүмәте өчен зарарлыга, кур­кынычка әверелә. Вятка жандарм идарәсе 1911 елның гыйнварында мәдрәсәгә погром ясый. Панисламизм коткысы таратуда гаепләнеп, Габдулла һәм Гобәйдулла Бубыйлар, бер төркем мөгаллимнәр кулга алына һәм Сарапул төрмәсенә озатыла, шәкертләр куып таратыла.

Габдулла Бубый уналты ай төрмәдә утыра. Аннан котылып чыкканнан соң да, эзәрлекләүләр дәвам итә. Бу хәл­ләрдән тәмам туйган Г. Бубый, туган җирләрен калдырып, Кытай Төркестанының Голҗа шәһәренә күченеп китәргә мәҗбүр була. Анда да мәктәп ачып, мөселман балаларын укыта, Бубый мәдрәсәсе тарихына кагылышлы авто­биографик истәлекләр яза. 1917 елгы Февраль инкыйлабын­нан соң, Г. Бубый Русиягә кайта һәм Троицк каласындагы Яушевлар мәдрәсә­сендә мөдәррислек итә. Ул 1922 елның 7 февралендә күкрәк чиреннән вафат була.

Габдулла Бубый — бик күп хез­мәтләр авторы, күренекле галим дә. Бигрәк тә иҗтимагый фәннәр өлкәсендә ул киң белемле голяма буларак таны­ла. Илаһият, тарих, фәлсәфә, тел гыйлеме буенча җитди хезмәтләр язып калдыра.

Г. Бубый тарафыннан төзелгән гарәп теле дөреслекләренең төзелеше һәм методик эшләнеше шактый үзенчәлекле. Мәсәлән, 1899 елда нәшер ителгән «Мөкяләмәи гарәбия»дә («Гареп теле грамматикасы») һәр тема­ны яктырткан дәрес үрнәкләре бирелә. Теманы аңлатканда, бик күп мисаллар китерелә һәм татарчага тәрҗемә ителә. Аннан соң яңа сүзләр бирелә, өйрә­нелгән материаллар гарәп телендәге текстны татарчага, татарчадан русчага тәрҗемә итү юлы белән ныгытылып барыла. 1901 елда басылган «Мөхтәсар нәхүе гарәби» («Гарәп теленең кыскача синтаксисы»), 1910 елда дөнья күргән «Сарфы гарәби» («Гарәп теле морфо­логиясе») дәреслекләре дә бирем-күнегүләрнең аңлаешлы, үтемле бирелүләре белән аерылып тора. 1899 елда басылып чыккан «Фәраиз» («Мирас кагыйдәләре») — ислам хоку­кының иң мөһим мәсьәләләренең берсен аңлатуга нигезләнгән дәреслек кенә түгел, киң җәмәгатьчелеккә тәкъдим ителгән китап та. Коръәнгә нигезләнгән фәраиз — мөселманнарның мал-мөлкәт мәсьәләләрен гадел хәл итүче көчле гражданлык кодексы. Китапта үлгән кешенең варислары һәм аларга тиешле мирас (мөлкәт) хакында тулы, нигезле мәгълүматлар китерелә. Коръән һәм Мөхәммәд пәйгамбәребез (с. г. в.) сөннәтләре нигезендә мөлкәт бүлешүнең төп канун-кагыйдәләре тәфсилле аңлатылып бирелә. Моңа кадәр гарәп телендә язылган һем казыйларга, мулла-мөгаллимнәргә генә азмы-күпме таныш булган (фәраиз хоку­кын төркичә аңлатып биреп, Г. Бубый ислам дине милек хокукы белән укый-яза белгән һәр мөселман кешесенә танышырга һәм гамәл­дә файдалана алырга мөмкинлек бирә. «Логия яхуд ман­тыйк фәне» (1901) — бу фән буенча татар телендә язылган уку ярдәмлекләреннөн әүвәл­гесе. Автор, «логика» атамасына гыйльми билгеләмә биреп, «хи­сапта һәм телдә хаталар җибәрмәү өчен» дип, әлеге фәннең максатын ассызыклый. Китапта термин-атамалар гарәп­чә бирелсә дә, алар тормыштан алынган күптөрле мисаллар белән аңлатылып баеты­ла, фәһемләү җиңеләй­телә. Г. Бубыйның 1901 елда дөнья күргән «Тәгаддеде зөүҗәтә хифзы сыйххәтә татбикъ» («Күп хатынлыкны сәламәтлекне саклауга яраштыру») хезмәтендә бүгенге көн өчен дә аеруча актуаль булган күп хатынлылык мәсьәләләре яктыртыла. Билгеле булганча, мөселман ир заты­на Коръәндә, нигезле сәбәпләре ачык күрсәтелмәсә дә, дүрт хатынга кадәр өйләнергә рөхсәт ителә. Материал­ларны диалог рәвешендә урнаштырып һәм уртачыл торышны саклап, автор уй-фикерләре белән уртаклаша, үзе бер хатынлылык (бер ирлелек) тарафдары булса да, бу җитди мәсьәләгә укучылар­ның игътибарын юнәлтә.

Гаилә-никах мәсьәләләре аның «Тәзәүвеҗдә сәгадәт» («Никахлашуда бәхет») китабында да (1902) дәвам иттерелә. Г. Бубый никахның кеше сәламәтлеге өчен гаять файдалы булуын искәртә. «Өйләнгән кеше, — дип яза ул, — үз вакытында ашый һәм йоклый, билгеле бер тәртипләр белән яши, болар аның сәламәтлегенә әйбәт тәэсир итә. Ир-ат үзенең хатыныннан башка әле кайда шушындый хозурлык, бәхет, рәхәтлек, тынычлык, шатлыклар татыр иде», һич­шиксез, автор бу фикерләрен акыллы, булдыклы, ирен ир иткән хатыннарны күздә тотып язгандыр инде. Китапта шулай ук ир-атларның никахлашуга карата төрле мөнәсәбәтләрен чагылдыр­ган күрсәтмә материаллар, мисаллар да китерелә. Шулай итеп, Г. Бубый ислам дине кануннары буенча, өйләнешү-аерылышу мәсьәләләренә үзенчә бәя бирә. Бу мәсьәләгә ул Кытайда яшәгән вакытта да яңадан әйләнеп кайта, мәкаләләрен бастыра.

Җәдитчеләрнең күпчелек тарафдарларына хас булганча, ислам динен фән белән чагыштыру Г. Бубый хезмәтләрендә дә мөһим урын ала. Бу уңайдан аның «Тәрәкъкые фәнүн вә мәгариф динсезлеке муҗибме?» («Фән һәм мәгариф алгарышы динсезлеккә сәбәпле­ме?») дигән хезмәте мәгълүм. «Мөгал­лимгә, балаларны укытканда, фәнне ислам дине белән берләштереп алып барырга кирәк, чөнки Коръәндә чиста дини йолалардан тыш, фәнни белемнәр дә бирелә. Аларның һәрберсе — акыллы­лык чыганагы», — дип, Г. Бубый ислам гыйльми кыйммәтләренә зур бәһа бирә. Чыннан да, дөрес бит. Бүгенгесе көндә фән һәм техника алгарышы шундый югарылыкта торганда да, теге яки бу мәсьәләдә җавап таба алмыйча инте­геп, иң шөһрәтле фән эшлеклеләре дә исламга — Коръәнгә мөрәҗәгать итә һәм үзләрен борчыган сорауларга, шөкер, җавап та таба!..

Г. Бубый фикеренчә исламдагы һәр гамәл, асылда, ике төрле мәгънәгә ия. Берсен фән аңлатса, икенчесен дин генә төшендерә ала. Мәсәлән, намаз — иң ка­мил гимнастика, тәһарәт алу — гигиена, җомга һәм бәйрәм намазлары һәм анда укылган хотбәләр — иман нигезләренә һәм аларны үтәргә өйрәтү. Шуңа күрә укыла торган вәгазь, гарәпчә ялвару һәм данлаудан тыш, татарча сөйләнергә тиешле.

XX йөз башларында, җәдитчелек куәт алган саен, тәгълим-тәрбия сис­темасында да яңа укыту методлары барлыкка килә. Г. Бубый үз китабында җәдитче мөгаллимнәрнең эш-гамәлләрендәге әлеге методларга тәфсилле аңлатмалар бирә. «Мәктәп-мәдрәсәләрдә, ислам нигезләренә таянып, дөньяви фәннәрне укыту, дин өчен дә, кешенең үзе өчен дә кирәк һәм файдалы. Әгәр дә без мәдрәсәләребездә гигиена, фи­зика, астрономия, геометрия кебек фәннәрне укытсак һәм аларның Коръән­нән сөннәтләргә туры килүен күрсәтсәк, мәгърифәтле яшьләрнең иманы тагын да ныгыр», — дип яза ул. 1904-1910 елларда Габдулла Бубыйның «Хакыйкать яхуд Тугрылык» дип аталган китаплар сериясе нәшер ителә. Аларда ул мөселман, иман кануннарын һом башка мәсьәләләрне яктырта. «Татарча хотбә уку дөресме?» (1908) дигән китабында Г. Бубый татарча хотбә-вәгазь укуның файдасын һәм кирәклеген дәлилли. «Вәгазь, — ди ул, — җыелган халык ислам һәм милли рух белән сугарылсын, киләчәктә һәм мәңгелек яшәештә үзләренә файда ки­терерлек нәрсәләрне аңласыннар өчен кирәкледер. Татарларның күпчелеге гарәп телен аңламыйлар, атна саен бер үк нәрсәне сөйләүче имамнар да мәгънәсенә төшенмиләр. Әгәр кешеләр нәрсә турында сүз баруын аңламый­лар икән, моны хотбә дип исәпләргә мөмкинме?» Татар телендә хотбә укуга бик күп каршы торучылар булса да, аның баш­лангычын куәтләүчеләр дә табыла. Шул уңайдан, «Йолдыз» газетасында татарча хотбә укуны хуплаган мәкалә дә дөнья күрә (1909, 4 февраль). Кызганычка каршы, бүгенге көннәрдә шактый гына мәчет-мәдрәсәләрдә хотбәләр рус телендә алып барыла. Гарәпчә дә түгел, татарча да түгел, ә рус телендә. Заманының иң көйсез, шаукымлы вакытларында да бу хотбә-вәгазьләрнең илаһи көчен, әһәмиятен аңлаган мөхтәрәм Габдулла хәзрәтләре татарча нотыклар сөйләгән, бар җыелган гавамны авызына каратып тоткан бит! «Замана иҗтиһад мөнкаризмы, дәгелме?» («Иҗтиһад заманы юкка чыкканмы, түгелме?») дигән хезмәтендә Г. Бубыйның бу реформаторлык фикер­ләре дәвам иттерелә.

Башлангыч баскычның II, III сый­ныфлары өчен язылган «Гыйльме халь» китабында яшәешнең төп кагыйдәләре: Аллаһка һәм Мөхәммәд пәйгамбәргә (с.г.в.) ышану, тәһарәтләнү, намаз уку һәм башкалар күрсәтелә.

Шулай итеп, Габдулла Бубый татар телендә күпсанлы хезмәтләр, дәреслек­ләр язып, халкыбызның милли үзаңын, мәгарифен үстерүгә лаеклы өлеш кертә, илаһияткә таянып, инсан яшәешенең иң четерекле мәсьәләләренә ачыклык кертергә омтыла.