gidro_alf

Алекин топтастыруы. О.А.Алекин топтастыруы 1946 жылы жарияланған. БҰл топтастыру 2 принцип негiзiнде қ±рылған: басым иондар және иондар арасындағы қатынас О.А.Алекин басым аниондар бойынша табиғи суларды 3 класқа бөледi: гидрокарбонаттық сулар (HCO3), сульфаттық сулар,(SO4) және хлоридтiк сулар (Cl).1.Гидрокарбонаттық класқа кейбiр жерасты сулары мен шамалы минеалды өзен, көл суларыныњ басым бөлiгi жатады.3.Хлоридтiк класқа жоғары минералды м±хит, тењiз, т±зды көлдер, терењдегi жабық қ±рылымдардағы жерасты сулары жатады.2.Сульфаттық класқа гидрокарбонаттық пен хлоридтiк сулардыњ аралығындағы сулар жатады. Олар әртүрлi шөгiндi тау жыныстарымен байланысты.Басым катиондар бойынша: кальцийлiк, магнийлiк, натрийлiк топтарға бөлiнедi.Топ түрлерге бөлiнедi.I түр мына қатынаспен айқындалады:HCO3- > Ca++ + Mg++.Б±л түрдегi сулар ж±мсақ, сiлтiлiк болады II түр мына қатынаспен анықталады:HCO-3 < Ca++ + Mg++ < HCO-3 + SO--4Б±л түрдегi сулар әртүрлi шөгiндi тау жыныстары мен түпкi тау жыныстарыныњ үгiлу қалдықтарымен байланысты.Ш түр келесi қатынаспен анықталады:HCO-3 + SO—4 < Ca++ + Mg ++ Cl-> Na+;Судыњ б±л түрiнiњ пайда болуы аралас және метаморфты болады. Олар м±хит, тењiз, лиман, т±зды көлдердiњ, өте минералданған жерасты суларыныњ көпшiлiгi.IV түр. HCO-3=0 қатынасымен анықталады, бұл түрдегi сулар қышқыл болады. Б±л топтастырудыњ кластарын, топтарын және түрлерiн белгiлеудiњ символдары бар. Кластар аниондар символымен: С –НСО-3; S – SO—4; CL—Cl-; Топтар катиондар символымен: Na+; Ca++; Mg++; Түрлер Рим цифрларымен белгiленедi. Символдар келесiдей жазылады:CCaII ( гидрокарбонаттық класс, Са тобы, II түр),SNaII ( сульфаттық класс, Na тобы, II түр) немесеCl SNa,MgIII ( сульфатты-хлоридтiк класс, Na мен Mg тобы, III түр).Одан басқа, индекске минералдылық мәнi (төменде, 0,1 г/л-ге дейiнгi дәлдiкпен және жалпы кермектiк (жоғарыда, мг/экв. бүтiн бiрлiкке дейiнгi дәлдiкпен), Мысалы, ССаП50,4 (гидрокарбонаттық класс, кальций тобы, П түр, минералдылығы 0,4 г/л, кермектiгi 5 мг/экв., қысқаша, гидрокарбонаттық, кальцийлiк, П түр).Алекин топтастыруыныњ артықшылықтары - қарапайым, жењiл және табиғи сулардыњ химиялық топтастыруыныњ 2 түрiн ±тымды үйлестiредi. Сулардыњ түрi оныњ пайда болуын, хим. қасиеттерiн және сапасын көрсетедi. Б±л топтастыру жер бетi суларын жүйелендiруге өте жарамды.

Артезиан сулары.Пьезоизогипс картасы Артезиан сулары деп суөткiзбейтiн қабаттар аралығында орналасқан және гидростатикалық қысымда болатын сулы горизонттардағы қабатаралық сулар. Артезиан сулары сулы горизонттан жоғары қысыммен көтерiлсе, “фонтанданған” ұңғыма болады. Арынды сулардың деңгейін пьезометрлік (егер жердің бетінен жоғары жатса – оң, жердің бетінен төмен жатса – теріс), ал сулы қабаттың жабындысынан пьезометрлік деңгейіне дейін көтерілген су деңгейінің биіктігін – сулы горизонттың жабындысы үстіндегі арыны деп атайды. Сол сияқты артезиан қабатының жату тереңдігі, оның қалыңдығы, таралу ауданы, арын аумағы, қоректенуі мен арылуы болады. Артезиан суларының ерекшелiктерi: 1) қабатаралық арынды сулар - жоғарғы және төменгi жағынан суөткiзбейтін қабаттармен шектелген горизонттар мен кешендер; 2) артезиан суларының қоректену, арын пайда болу және олардың таралу аумақтары бiр бiрiнен үлкен қашықтықта болуы; 3) артезиан сулы горизонтын ашқан кезде, су деңгейi кейде жер бетiнен жоғары болады да, су фонтандайды 4) артезиан суларының режимi грунт суларының режимiне қарағанда орнықтылау, оларға жербетi факторлары өте аз әсер етедi; 5) артезиан сулары қиманың жоғарғы бөлiгiнде тұщы, тереңдеген сайын минералдылығы артады да, олар тұзды немесе тұздық болады. Артезиан суларының ерекшелiктерi: 1) қабатаралық арынды сулар - жоғарғы және төменгi жағынан суөткiзбейтін қабаттармен шектелген горизонттар мен кешендер; 2) артезиан суларының қоректену, арын пайда болу және олардың таралу аумақтары бiр бiрiнен үлкен қашықтықта болуы; 3) артезиан сулы горизонтын ашқан кезде, су деңгейi кейде жер бетiнен жоғары болады да, су фонтандайды; 4) артезиан суларының режимi грунт суларының режимiне қарағанда орнықтылау, оларға жербетi факторлары өте аз әсер етедi; 5) артезиан сулары қиманың жоғарғы бөлiгiнде тұщы, тереңдеген сайын минералдылығы артады да, олар тұзды немесе тұздық болады.

Атмосферадағы және жер бетіндегі сулар. Атмосфералық жауын шашындар.Атмосферадағы су. Атмосферада газ қосындысынан (азот, оттегi, аргон, сутегi) басқа, жерге жақын орналасқан ауа қабатында қалыңдығы 7км-ге жуық сулы пар (0,2-2,6%) да бар. Атмосферада судың мөлшерi өте аз болғанымен, оның жалпы су айналымындағы рөлi өте үлкен. Ауадағы сулы пардың мөлшерi абсолюттiк және салыстырмалы ылғалдылықпен анықталады. Абсолюттiк ылғалдылық дегенiмiз граммен берiлген, 1м3 ауадағы сулы пардың мөлшерi, немесе, паскальмен (Па) берiлген, осы температурадағы, ауадағы сулы пардың серпiмдiлiгiн айтамыз. Ол 50г/м3–ден (суықарктикалықауамассасында 0,1 г/м3-ға дейiн төмендейдi) аспайды. Берiлгенуақыттағыауаныңылғалқанымдылықдәрежесiнiң максималдыылғалмүмкiншiлiгiне қатынасы, немесеауақұрамындағысулы пар серпiмдiлiгiнiң (е) берiлгентемпературадағықаныққан пар серпiмдiлiгiне (Е) қатынасысалыстырмалыылғалдылық ( ) депаталынады. Ол келесi қатынаспен көрсетiледi: Берiлген температурадағы пардың максималды мүмкiн серпiмдiлiгi (Е) мен пардың бар серпiмдiлiгi (е) арасындағы айырма ылғалдылық тапшылығы ( ) деп аталынады.Ауаныңылғалдылығы гигрометр, психрометр жәнебасқа да аспаптарменөлшенедi.Атмосфералық жауын-шашын. Сулы парлар өте ұсақ тамшыларға немесе мұздың кристалдарына айналып, атмосфералық жауын-шашын (жауын, қар, шық, қырау, бұршақ) құрайды. Атмосфералық жауын-шашынды су қабатының биiктiгiмен (мм) өлшейдi. Жерасты сулары мен өсiмдiктер қоректенуi үшiн қарқынды жауыннан гөрi, ұзақ жауған жауынның маңызы зор. Жауын-шашынның түрi, қарқыны мен мөлшерi жыл мезгiлiне, мұхиттың жақын орналасқанына, жер бедерiне және тағы басқа да факторларға байланысты.

Аэрация белдеміндегі су қозғалысының түрлеріАэрация белдемi – қалыңдығы бiрнеше он, жүз немесе одан да үлкен болып келген жердiң бетi мен грунт суларының бос бетi аралығында орналасқан жер қыртысы қимасының жоғарғы бөлiгi. Аэрация белдемiнде топырақтық және қалқыма сулар жатады. Топырақтық сулар жер бетiне жақын жатқан тау жыныстарында бу түрінде, байланыстағы (ылғалтартқыш-гигроскоптық және пленкалы-қабыршақты) және капиллярлы-iлiнген су түрiнде болады. Бұл сулар жауын-шашынның сiңуiнен, булардың, суару және басқа да сулардың қоюлануынан (конденсациялануынан) пайда болады. Олардың өсiмдiктер үшiн және инженерлiк ғимараттарға әсерi зор. Аэрация белдемiнде олардың қозғалысының негiзгi түрi ылғал тасымалдану болып табылады. Қалқыма сулар дегенiмiз аэрация белдемiнің өткiзгiш тау жыныстарындағы жерасты сулары. Олар суөткiзбейтiн немесе шамалы суөткiзгiш тау жыныстарының бетiнде линза немесе қабаттар түрiнде қалыптасады. Қалқыма сулар маусымдық болады, олар суөтпейтiн қабаттың қалыңдығы мен қоректену жағдайына байланысты. Қалқыма сулардың сапасы өзгермелi, ластанғыш. Қалалар мен iрi өндiрiстiк жерлерде техногендiк қалқыма сулар пайда болады. Қалқыма сулардың деңгейі еркін, қалыңдығы шамалы болады, олар булануға және грунт суларын қоректендiруге шығынданады.

Аэрация белдеміндегі су қозғалысының түрлеріАэрация белдемi – қалыңдығы бiрнеше он, жүз немесе одан да үлкен болып келген жердiң бетi мен грунт суларының бос бетi аралығында орналасқан жер қыртысы қимасының жоғарғы бөлiгi. Аэрация белдемiнде топырақтық және қалқыма сулар жатады. Топырақтық сулар жер бетiне жақын жатқан тау жыныстарында бу түрінде, байланыстағы (ылғалтартқыш-гигроскоптық және пленкалы-қабыршақты) және капиллярлы-iлiнген су түрiнде болады. Бұл сулар жауын-шашынның сiңуiнен, булардың, суару және басқа да сулардың қоюлануынан (конденсациялануынан) пайда болады. Олардың өсiмдiктер үшiн және инженерлiк ғимараттарға әсерi зор. Аэрация белдемiнде олардың қозғалысының негiзгi түрi ылғал тасымалдану болып табылады. Қалқыма сулар дегенiмiз аэрация белдемiнің өткiзгiш тау жыныстарындағы жерасты сулары. Олар суөткiзбейтiн немесе шамалы суөткiзгiш тау жыныстарының бетiнде линза немесе қабаттар түрiнде қалыптасады. Қалқыма сулар маусымдық болады, олар суөтпейтiн қабаттың қалыңдығы мен қоректену жағдайына байланысты. Қалқыма сулардың сапасы өзгермелi, ластанғыш. Қалалар мен iрi өндiрiстiк жерлерде техногендiк қалқыма сулар пайда болады. Қалқыма сулардың деңгейі еркін, қалыңдығы шамалы болады, олар булануға және грунт суларын қоректендiруге шығынданады.

Булану. Конденсациялық сулар.Судың булануы дегенiмiз мұхит, теңiз, өзен, көл, қар және ылғал топырақ бетiнен өте жылдам қозғалатын сулы пар молекулаларының атмосфераға түсуi. Буланғыштық - белгiлi бiр атмосфералық жағдайдағы, берiлген аудандағы потенциалдық булану. Өсiмдiктердегi ылғалдың булануы транспирация деп аталынады. Булану мен транспирацияның жиынтығы эвапотранспирацияны құрайды. Орташа жылдық эвапотранспирация 577 000км3 құрайды. Ылғалдылық коэффициентi дегенiмiз - белгiлi бiр кезеңдегi жауын-шашын мөлшерi мен булануының арасындағы қатынасы.Конденсациялық сулар жерасты суларының қалыптасуына өте аз әсер етеді. Олар тау жыныстарының қуыстарындағы ауаның температурасының төмендеуі кезінде атмосфералық ылғалдың шық түріне шоғырлануынан пайда болады. Ауаның температурасы күрт ауытқитын аудандарда конденсацияның маңызы зор.

Геотермиялық градиент және геотермиялық саты. Геотермиялық режим белдемдері.Геотермиялық саты дегеніміз температура 10С-қа өзгеретiн тереңдiк аралығы.Геотермиялық градиенттiң орташа мәнi 30С/100м, ал геотермиялық сатының орташа мәні – 33 м/0С. Жылудың жерасты суларымен, булы су қоспасымен және магмалық балқымалармен тасымалдануын конвективтiк жылутасымалдану деп атайды. Бұл процесс Жер қыртысының жоғарғы бөлiгiнде өте белсендi өтедi. Конвективтiк жылу ағынының жылдамдығы дегенiмiз, уақыт бiрлiгiнде, көлденең қиманың аудан бiрлiгi арқылы өтетiн жылу мөлшерi. Жерасты гидросферасында геотермиялық режим бойынша үш белдем бөлiнiп шығады: гелиотермобелдем, гелиогеотермобелдем және геотермобелдем.Гелиотермобелдем – гидрогеотермиялық режимi инсоляцияның әсерiне байланысты болатын Жер қыртысының жоғарғы қабаты.Гелиогеотермобелдем – бейтарап қабат пен температураның көпғасырлық ауытқулары шекарасында орналасқан, климаттың әсерiнен, жер қойнауының iшкi және күн жылуы әсерiне ұшырайды. Ол 1-3 км тереңдiкке жетедi.

Гидрогеология ғылым ретінде және оның табиғи ғылымдар жүйесіндегі орны.Жалпы теориялық және қолданбалы бөлімдерін атаңыз.“Гидрогеология” терминiн ғылымға ең бiрiншi 1802 жылы француз ғалымы Ж.Б. Ламарк енгiзген. Ол тау жыныстарының ыдырау және шөгу құбылыстарын судың әрекетiмен болады деп түсiндiрдi. Он тоғызыншы ғасырдың сексеніншi жылдарынан бастап “Гидрогеология” терминiн жерасты суларын зерттейтiн iлiм ретiнде қарастыра бастады. Көптеген зерттеушiлер гидрогеология ұғымына кең мағына берiп, оны жерасты гидросферасы туралы ғылым деп түсiндiредi. Сонымен, гидрогеология жерасты гидросферасының тарихын, ресурсы мен құрамын, оның құрам бөлiктерiнiң кеңiстiкте таралу заңдылықтарын, оны қоршаған ортамен байланысын, сондай-ақ, жерасты гидросферасы құрам бөлiктерiнiң шаруашылық маңызы мен адам әрекетiнiң әсерiн зерттейтiн ғылым.Соңғы кезде жербеті суларының ластануының күшеюiне байланысты жерасты суларының маңызы арта түсуде. Жерасты суларының ластануы жербеті суларына қарағанда әлдеқайда аз.Жербеті сулары аз немесе мүлдем жоқ болып келген шөл және шөлейт аудандарда жерасты суларының маңызы өте зор. Бұл аудандарда тұрғындарды ауыз суымен және өндiрiстiк кәсiпорындарды техникалық сумен қамтамасыз етуде жерасты сулары жалғыз су көзi болып табылады.Гидрогеология геологиялық ғылымдардың күрделi бiр саласы. Ол келесi бөлiмдерден тұрады:1) жалпы гидрогеология; 2) гидрогеотермия; 3) гидрогеохимия; 4) жерасты суларының қозғалысы; 5) гидрогеологиялық зерттеулердiң әдiстерi; 6)аймақтық гидрогеология; 7) пайдалы қазбалардың кен орындарының гидрогеологиясы; 8) минералды, өндiрiстiк және ыстық сулар туралы iлiм; 9) радиогидрогеология; 10) мелиоративтiк гидрогеология; 11) жерасты суларының режимi мен балансы туралы iлiм; 12) гидрогеологиялық үлгiлеу; 13) палеогидрогеология; 14) криогидрогеология.

Гидрогеология ғылымы дамуының үшінші кезеңіЖерасты суларын зерттеудің үш кезеңін бөлуге болады: 1)жерасты суларын қолдану тәжірибесін жинақтау кезеңі (X- XVII); 2)жерасты сулары туралы мәліметтерді ең алғашқы ғылыми жинақтау (XVIII-XIX ғасырдың ортасы) кезеңі;3)гидрогеологияның жеке ғылым ретінде қалыптасу (XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы) кезеңі.

Гидрогеология ғылымының дамуының екінші кезеңі.Жерасты суларын зерттеудің үш кезеңін бөлуге болады: 1)жерасты суларын қолдану тәжірибесін жинақтау кезеңі (X- XVII); 2)жерасты сулары туралы мәліметтерді ең алғашқы ғылыми жинақтау (XVIII-XIX ғасырдың ортасы) кезеңі; 3)гидрогеологияның жеке ғылым ретінде қалыптасу (XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы) кезеңі. Жерасты сулары туралы мәліметтерді ең алғашқы ғылыми жинақтау кезеңіXVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың басында, әсіресе Петр I кезінде, Петергофский және Лиговский ірі су құбырлары салынады. Онда Петербург маңындағы жербеті және грунт сулары қолданылады. Сол кездері минералды суларды зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Карелияда 1718 жылы бірінші өкімет курорты («марциалды» – темірлі сулар) ашылады. Ресей Ғылым академиясымен 1724 жылы еліміздің түпкір-түпкіріне жерасты суларын зерттеуге экспедициялар жіберілді. Онда Крашенинников С.П., Лепехин И.И., Зуев В.Ф., Паллас П.С. және тағы басқа ірі ғалым геологтар зерттеулер жүргізді. Бұл экспедициялар

Гидрогеологияның даму кезеңдері қандай 1.ХVIIIғ ортасына дейінгі кезең 2.XVIIIғ екінші жартысы мен XIXғ бірінші жартысы 3. XIXғ соңы мен ХХғ басы Екінші кезеңде ең бірінші ресей ҒА құрылды.Ол академияда әртүрлі геолог ғалымдар ғылыми экспедицияларға шығып, территорияларды геологиялық тұрғыдан зерттеген Үшінші кезеңде ҒА ішінде гидрогеологиялық саласы құрылды.Қазақстанда ҒА да гидрогеология және геоэкология ғылыми зерттеу институты бар.

Гидрогеотермия бойынша негізгі мәліметтер. Гидрогеотермиялық режим. Жер беті және Жер асты ағындары және олардың сипаттамалары.3.4 Гидрогеотермиялық процессЖердiң жылулық процесі сыртқы (космостық) және iшкi (планетарлық) жылу көздерiмен байланысты. Негiзгi сыртқы жылу көзi Күн болады. Ол Жер бетiндегi өте маңызды процестермен (судың айналымы, өмiр дамуы…) байланысты. Ғалымдардың зерттеуi бойынша күннiң жылуының (6,9 109 Дж/см2 жыл) 35,7% - ұзынтолқындық сәулеленуге, 10,8% - атмосфераға, 53,5% - булануға кетедi. Тереңдегi жылу көзiне планетаның қысылу құбылысына, Жердiң айналу жылдамдығының өзгерiсiне, гравитациялық дифференциацияға, геологиялық процестерге байланысты гравиогендiк, ротациогендiк және тағы басқа энергиялар жатады.Жер қыртысындағы жылудың таралуы кондуктивтiк және конвективтiк жылутасымалдану арқылы өтедi.Кондуктивтiк жылуөткiзгiштiк үлкен энергиялы бөлшектерден энергиясы аз бөлшектерге энергияның берiлуiне негiзделген. Ол сандық жағынан, уақыт бiрлiгiнде аудан бiрлiгiнен өтетiн, ұзындық бiрлiгiнде температура құламы 10 болғандағы жылу мөлшерiне тең жылуөткiзгiштiк коэффициентiмен сипатталады. Жылуөткiзгiштiк коэффициентiнiң мәнi минералды-петрографиялық ерекшелiктерiне және тау жыныстарының ылғалдылығына байланысты.Тау жыныстарының әртүрлi жылуөткiзгiштiгiнiң нәтижесiнде жер бетiнен тереңге қарай температураның тәуліктік, жылдық, көпжылдық және көпғасырлық ауытқуларын бақылауға болады. Температура ауытқуының амплитудасы тереңдiкпен тез азаяды. Тереңдiгi 1 - 2 м-де бiрқалыпты тәуліктік температура, 10 - 40 м-де бiрқалыпты жылдық температура (бейтарап қабат) болады. Осы қабаттан төмен Жер қойнауының жылу ағыны әсер ете бастайды. Бұл ағын сандық жағынан геотермиялық градиентпен, геотермиялық саты және жылу ағынының тығыздығымен сипатталады.

Гидрогеотермия бойынша негізгі мәліметтер. Гидрогеотермиялық режим. Жер беті және Жер асты ағындары және олардың сипаттамалары.3.4 Гидрогеотермиялық процессЖердiң жылулық процесі сыртқы (космостық) және iшкi (планетарлық) жылу көздерiмен байланысты. Негiзгi сыртқы жылу көзi Күн болады. Ол Жер бетiндегi өте маңызды процестермен (судың айналымы, өмiр дамуы…) байланысты. Ғалымдардың зерттеуi бойынша күннiң жылуының (6,9 109 Дж/см2 жыл) 35,7% - ұзынтолқындық сәулеленуге, 10,8% - атмосфераға, 53,5% - булануға кетедi. Тереңдегi жылу көзiне планетаның қысылу құбылысына, Жердiң айналу жылдамдығының өзгерiсiне, гравитациялық дифференциацияға, геологиялық процестерге байланысты гравиогендiк, ротациогендiк және тағы басқа энергиялар жатады.Жер қыртысындағы жылудың таралуы кондуктивтiк және конвективтiк жылутасымалдану арқылы өтедi. Кондуктивтiк жылуөткiзгiштiк үлкен энергиялы бөлшектерден энергиясы аз бөлшектерге энергияның берiлуiне негiзделген. Ол сандық жағынан, уақыт бiрлiгiнде аудан бiрлiгiнен өтетiн, ұзындық бiрлiгiнде температура құламы 10 болғандағы жылу мөлшерiне тең жылуөткiзгiштiк коэффициентiмен сипатталады. Жылуөткiзгiштiк коэффициентiнiң мәнi минералды-петрографиялық ерекшелiктерiне және тау жыныстарының ылғалдылығына байланысты. Тау жыныстарының әртүрлi жылуөткiзгiштiгiнiң нәтижесiнде жер бетiнен тереңге қарай температураның тәуліктік, жылдық, көпжылдық және көпғасырлық ауытқуларын бақылауға болады. Температура ауытқуының амплитудасы тереңдiкпен тез азаяды. Тереңдiгi 1 - 2 м-де бiрқалыпты тәуліктік температура, 10 - 40 м-де бiрқалыпты жылдық температура (бейтарап қабат) болады. Осы қабаттан төмен Жер қойнауының жылу ағыны әсер ете бастайды. Бұл ағын сандық жағынан геотермиялық градиентпен, геотермиялық саты және жылу ағынының тығыздығымен сипатталады.

Грунт бөлшектерініңтығыздығы?Грунт массасының(оның кеуекткріндегі судың массасын қосып алғандағы) осы грунттың алып жатқан көлеміне қатынасы грунттың тығыздығы деп атайды. Грунттың тығыздығы-грунттың минералдық құрамына, кеуектілігі мен ылғалдылығына байланысты болады. Демек грунттың ылғалдығы неғұрлым көп болған сайын, оның көлемдік массасы да соғұрлым көп болады. Грунттың тығыздығы максимальды мәніне суға толығымен толған кезде жетеді.Грунт тығыздығының пайдаланылатын жерлері-тіреуші қабырғаға грунттың қысымын есептеуде-сырғымылық беткейлердің беріктігін есептеуде-ғимараттардың шөгуін есептеуде-грунт негізіндегі кернеудің таралуын есептеуде-жер жұмыстарының көлемін анықтауда-грунттардың сыныптауларын, грунт қаңқасының тығыздығын, кеуектіліктерді анықтауда.

Грунттану пәнінің қазіргі уақыттағы проблемалары қандай және оларды шешу жолдары?Ќазiргi кезде инженерлiк геология кешендi түрде дамуда. Ол келесi бөлiмдерден т±рады:грунттану – инженерлiк ғимараттарды салудағы iргетасы мен ортасы ретiндегi топырақтыњ қ±рамын, қ±рылымын, к‰йiн және қасиеттерiн зерттейдi.Сонымен қатар, қ±рылыс мақсатында жыныстардыњ қасиеттерiн жақсарту әдiстерiн жетiлдiредi;топырақ механикасы – борпылдақ тау жыныстарыныњ механикасы болып табылады және әралуан ғимараттар мен қ±рылыстарды жер бетiнде жобалау мен салудыњ инженерлiк тәсiлдерiнiњ есептеу-теориялық негiздерiн қ±райды;инженерлiк-геологиялық зерттеулер әдiстемесi - әртүрлi халықшаруашылық мәселелердi шешу үшiн өткiзiлетiн инженерлiк-геологиялық зерттеулердi ±йымдастыру және өткiзу әдiстерi мен тәсiлдерiн зерттейдi;аймақтық инженерлiк геология – жеке аудандардыњ инженерлiк-геологиялық жағдайларын қарастырады және бағалайды, әртұрлi қ±рылыстарға қолданымды инженерлiк-геологиялық жағдайларды бағалау мен аймақтық зерттеу әдiстерiн жетiлдiредi.

Грунттардың иілгіштігі деп нені айтады, қалай анықталады?Грунттардың иілгіштігі деп сыртқы күштердің әсерінен тұтастығын үзбей пішінін өзгертетін және сыртқы күштердің әсері тоқтағаннан кейін сол пішінін сақтау қабілетін айтады Аққыштық тың және жайылу шекараларының айырмашылықтары топырақтың иілгіштік саны деп аталады.

Грунттардың сырғуға кедергісі.

Грунттық сулар.Гидроизогипс картасы Грунттық сулар - жер бетiнен төмен бiрiншi жатқан ауданы мен қалыңдығы жағынан суөткiзбейтiн тау жыныстарында жатқан тұрақты сулы қабат. Грунт суларының беті суөткізбейтін тау жыныстарымен жабылмайды, су өткізгіш қабат сумен толмайды, грунт суының беті еркін, арынсыз болып келеді. Геоморфологиялық және геология-гидрогеологиялық жағдайларға байланысты грунттық ағындар, грунттық бассейндер немесе олардың үйлесiмдiктерi қалыптасады. Грунттық ағындар судың ауырлық күшiнiң әсерiнен олардың айнасының еңкiштiк бағытымен қозғалады. Грунттық бассейндердiң сулары көлденең орналасқан, ол сулар қозғалыссыз болады. Бірқатар ұңғыма бойынша біруақытта судың деңгейін өлшеп, сол бойынша топографиялық негізде гидроизогипс картасын салуға болады. Ол грунт сулары айнасының белгілі бір уақыт аралығындағы жағдайын изосызықтармен көрсетеді. Ол үшін топонегіздегі әр ұңғыманың қасына су деңгейінің абсолюттік белгісін көрсетеді. Үшбұрыш тәсілімен немесе барлық ұңғымаларды деңгейдің абсолюттік белгісі ең кіші болып келген ұңғымамен қосып, гидроизогипсті салады. Әр гидроизогипс картасында уақытын белгілеп қою қажет, өйткені ондай карталар бірнешеу болуы мүмкін (жылдың әр мезгілі бойынша). Гидроизогипс картасы бойынша келесі мәліметтер алуға болады: 1) грунт сулары қозғалысының бағыты (жалпы немесе жеке учаскелер бойынша); 2) грунт сулары бетінің еңкіштігі (гидравликалық); 3) кез келген нүктедегі грунт сулары жатысының тереңдігі (жердің беті мен су деңгейі белгілерінің айырмасы); 4) сутірек изогипсі бар кездегі сулы горизонттың қалыңдығы (сутірек беті мен су деңгейі белгілері айырмасы); 5) өзенмен байланыс (су деңгейінің белгілері мен гидроизогипс сипаты бойынша); 6) қоректену және арылу аймақтары және басқа да мәліметтер.

Грунттың беріктігі жәнедеформациялылығының, негізгітүсініктері қандай?Грунттардың механикалық қасиеттері. Грунттардың деформациялық көрсеткіші. Грунттардың мықтылық қасиеттері. Грунттардың механикалық қасиеттері олардың сығылғыштығы, мықтылығы және т.б. Шығым бұрышы мен жылжыма еңісінің мықтылығының дәрежесінің бағасы құрылыстағы шөгінділердің көлемін есептеуде қажет. Олар деформациялық және мықтылық дәрежесін көрсетеді. Деформациялық көрсеткіштер грунттарға сығылу кезінде түсіретін әсерді сипаттайды, ал мықтылық жоғарыдан жылжуға қарсылық жасайды. Грунттардың механикалық құрамын лабораторияда және далалық жағдайда анықтайды.

Грунттың кеуектілігі, кеуектіліккоэффиценті олардыңайырмашылығы?Грунттың кеуектілігі деп-процентпен өрнектелген кеуектер көлемінің грунттың барлық көлеміне қатынасын айтады.n=(1-p_s/p_s(1+0.01W) )*100% формуласымен анықталады.Кеуектер көлемінің грунттағы минералды бөлшектер көлеміне қатынасы кеуектілік еселеуші-𝜀 деп аталады;n=γ_r/γ_s *(1+0.01W)Кеуектілік еселеуші гркнттың тығыздығы мен оның сығылғыштығының кейбір дәрежелерін сипаттайды.

Грунттың ылғалдылығын қалайанықтайды?Грунттардың табиғи ылғалдылығы. Грунттардың табиғи ылғалдылығының бағасы. Табиғи грунттардың ылғалдылығы дегеніміз табиғи грунттардың кеуектеріндегі бос және жоғарғы бетіндегі сулардың араласуының жату жағдайының көлемін атайды. Табиғи ылғалдылық грунттардың мықтылығын және оның құрылыстағы тәртібін анықтайды. Табиғи ылғалдылық салмақтылықпен, пинометр және жылдамдылық әдістерімен анықталады. Ылғалдылық дәрежесі кеуектердің көлеміне байланысты грунттың құрамындағы суды сипаттайды. Грунттардың ылғалдылық коэффициенті әлсіз ылғал, қатты ылғал және суға сіңілген болып бөлінеді. Ылғалдылық коэффициентін құрылысқа байланысты грунттардың кедергісін есептеу кезінде жобаларда пайдаланылады.

Дисперсті грунттың гранулометриялық құрамының негізгі түсініктері қандай?Дисперсті грунттар. Дисперсті грунттар жекеленген бөлшектердің әртүрлі өлшемдерінің бір бірімен әлсіз байланысынан құралады. Олардың жарылымдары жартасты грунттардың моруымен және бөлшектерінің тасымалдануымен шарттанады. Дисперсті грунттарға механикалық кермекті емес және сулы – коллоидты құрылымына байланыстылары тән. Бұндай грунт түрлеріне: қопсытылған, байланысты және байланысты емес бөлінген шөгінді жыныстар жатады.Грунттың түйір өлшемді құрамы деп електер әдісі бойынша әртүрлі өлшемдегі бөлшектердің грунттағы салыстырмалы

Емдік және өндірістік сулар.Өндірістік сулардан алынатын компоненттер Темірлі, мышьякты және жоғары мөлшерде металдары бар сулар. Жерасты суларына темір қоспалары сульфидтік кен орындарының тотығу белдемдерінің тау жыныстарынан келіп түседі. Минералдылығы мен қышқылдығы шамалы, құрамында көміртегі диоксиді бар сулардың маңызы өте зор. Мырышты сулар мырыш шоғыры, иондық құрамы және минералдылығы бойынша бөлінеді. Бұл сулардың емдік қасиеті өте зор. Әдетте мұндай суларда бор, бром және т.б. компоненттер кездеседі. Алтайда, Орталық Қазақстанда, Мұғалжарда бар екені белгілі болып, зерттелген. Бұл сулар екі бөліктен тұрады. Оның біріншісі минералдылығы аз, құрамындағы темірдің мөлшері 20-100 мг/л аралығында болатын сулар да, екіншісі минералдылығы аз да болса (1-4,5г/л), судағы күкірттің мөлшері 100 мг/л-нан астам. Бұл сулардың біріншісі Алтайда (Кремнюхин, Әулиеқыз, Иглих, Қызылқайың, Рождественск минералдық су көздері), Сарыарқаның оңтүстік-батысында (Оңтүстік Ұлытау су көздері) және Мұғалжар тауының оңтүстік-батысында орын алған. Суының минералдылығы 0,5-4,3 г/л аралығында. Оның құрамында темірден басқа мына элементтер бар екені анықталған (мг/л): кремний қышқылы (20-40), алюминий (10-20), мыс (1-6), молибден (1-4), Судың жылылығы 8-12о-тан аспайды. Темірлі минералды судың екінші әсері күшті түрі – қышқыл сулар (рН 2,5-5) ол Сарыарқаның солтүстік-батысындағы Қарқаралы (темір мөлшері 100-196 мг/л), Жосалы (100-125), Темірсу (100-131) су көздері; Алтайдағы Сугатов (темір 250-256 мг/л) су көзі. Олардың құрамында темірден басқа біраз пайдалы металдар мен қатар фтор (1-1,5 мг/л) бар екені белгілі болған. Сугатов су көзінен (темірден басқа): бром (67мг/л-ге), бор (1,3), йод (0,1), алюминий (0,2), ал Жосалыда (мг/л): кремний қышқылы (50-80), йод (0,63-ке дейін), бром (0,2-ге дейін) бар екені анықталды.Жоғары мөлшерде органикалық заттар бар шамалы минералды сулар. Бұл құрамдағы жерасты сулар өте сирек және негізінен органикамен байытылған шөгінді тау жыныстарында кездеседі. Минералдылығы шамалы (0,8 г/ дм3) болып келген бұл сулардың иондық құрамы әртүрлі. Өндірістік жерасты сулары дегеніміз құрамында өндірістік мақсатта алуға келетін компоненттердің шоғыры бар суларды айтады. Иод, бром, бор, литий, рубидий, германий және тағы басқа клмпоненттерді халық шаруашылығының әртүрлі салаларында кең пайдалануына байланысты өндірістік жерасты суларын іздеу, барлау және пайдалануды кеңейтуді қажет етеді. Минералдылығы жоғары (тұздықтар) өндірістік сулар үлкен тереңдікте (500 м және көп), шектелген аудандарда жатады. Олар белгілі бір геоқұрылымдық, гидрогеологиялық және термиялық жағдайлармен сипатталады. Гидрогеотермалдық ресурстар термоэнергетикалық мақсаттарда қолданыла алады. Оларға термалды сулар, бусулық қоспа (парогидротермдер) және құрғақ бу. Ұңғыманың сағасындағы температура бойынша сулар келесідей бөлінеді: ыстық (35-75оС), жоғары термалды (75-100 оС) және ысытылған (100 оС-тан жоғары). Термалды сулардың жарамдылығын бағалаған кезде олардың минералдылығын, сутектік иондардың (рН) шоғырын, улы элементтердің болуын тексереді. Термалды сулар жылу жүйесінде, электр жүйесінде, парниктер мен бассейндерде қолданылады. Жерасты термалды сулары көптеген шет елдерде ауылдық жерлер мен қалаларда үйлерді, өндіріс орындарын жылытуға, мұнай кенін өндіруге, жылыжайларда қысы-жазы жеміс-жидектер өсіруге, электр қуатын алуға және басқа да бағыттарда көптен бері жиі пайдалануда. Мұндай сулар Қазақстанда да кең тараған, ертеректе әртүрлі бағытта қолданыла бастаған. Ыстық сулар көрсетілген бағыттарда пайдаланылуы үшін минералдылығы 5-10 г/л-ден артық, температурасы 40-60о-тан кем болмауы керек. Электр қуатын алуға жарамды термалды сулардың минералдылығы сондай, бірақ температурасы 100о-тан астам болуы қажет. Бұл көрсеткіштермен қатар әр бағытта пайдалануға қажетті термалды судың тәулік өнімділігі 80-100 м3 - ден аз болмауы қажет. Температурасы 40о – тан жоғары жерасты сулары Қазақстан аймағында Каспий бойындағы, Маңғыстау-Үстірт, Солтүстік және Оңтүстік-батыс Арал, Шу-Сарысу, Іле, Алакөл, Зайсан ойыстарының терең қойнауларында таралған. Бірақ жоғарыда аталған екі көрсеткішті (минералдылығы мен өнімділігі) еске алсақ, бұл аралардағы біраз жерасты суларын қазір пайдалану мүмкін емес.