- •Змест
- •ПРАДМОВА
- •Беларуская мова: Энцыклапедыя. – Мн., 1994. – 655 с.
- •2.1 Сінтаксіс як узровень мовы і раздзел граматыкі
- •2.2 Словазлучэнне
- •в) пісаць па адрасу;
- •2.1 Сказ як прэдыкатыўная адзінка мовы
- •2.3 Тыпалогія сказаў у сучаснай беларускай мове
- •2.5 Даданыя члены сказа
- •6.1 Галоўныя члены сказа
- •6.2 Даданыя члены сказа
- •д) Дзякуючы яго нястомным працаўнікам музей жыве і працуе. (Карпен.)
- •2.1 Адасобленыя члены сказа
- •2.4 Устаўныя канструкцыі
- •2.5 Пабочныя канструкцыі
- •2.6 Зваротак
- •6.1 Адасобленыя члены сказа
- •6.2 Аднародныя члены сказа
- •д) Падзеі Вялікага Кастрычніка, героіка вайны, выхаванне новага чалавека – вось тыя тэмы, якія хвалявалі паэтаў і пісьменнікаў і вырашаліся імі ярка, з майстэрствам. («Звязда»)
- •За аснову раздзела ўзяты матэрыял вучэбнага дапаможніка Т. Рамзы «Сінтаксіс: Тэарэтычны курс».
- •2.3 Дзеяслоўныя аднасастаўныя сказы
- •2.4 Іменныя аднасастаўныя сказы
- •6.1 Аднасастаўныя сказы
- •6.2 Няпоўныя сказы
- •2.2 Складаназлучаны сказ
- •2.3 Складаназалежны сказ
- •2.4 Бяззлучнікавы складаны сказ
- •2.5 Камбінаваныя складаныя сказы
- •6.1 Складаназлучаныя сказы
- •6.2 Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі
- •2.1 Пунктуацыя як сістэма знакаў прыпынку
- •2.2 Простая, няўласна-простая i ўскосная мова
- •6.1 Пунктуацыя
- •6.2 Чужаслоўе
- •2.1 Асноўныя адзінкі звязнай мовы
- •2.2 Сродкі міжфразавай сувязі ў мікратэксце
- •2.3 Віды сувязі ў тэксце
- •УМОЎНЫЯ СКАРАЧЭННІ
- •ЛІТАРАТУРА
Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь
Установа адукацыі
«ПОЛАЦКІ ДЗЯРЖАЎНЫ УНІВЕРСІТЭТ»
CІНТАКСІС СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ
ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНЫ КОМПЛЕКС
для студэнтаў спецыяльнасці 1-02 03 07-01 «Англійская мова. Беларуская мова і літаратура»
Складанне і агульная рэдакцыя
С.М. ЛЯСОВІЧ
Наваполацк, 2008
2
УДК
ББК
С
РЭЦЭНЗЕНТЫ:
Ю.М. БАБІЧ, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры беларускага мовазнаўства УА «ВДУ імя П. Машэрава»;
С.М.СТРУКАВА, кандыдат філалагічных навук, дацэнт кафедры сусветнай літаратуры і культуралогіі УА «ПДУ»
Рэкамендаваны да выдання Саветам гісторыка-філалагічнага факультэта
С Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. Вучэбна-метадычны комплекс для студэнтаў спецыяльнасці 1-02 03 07-01 «Англійская мова. Беларуская мова і літаратура» / Склад. і агул. рэд. С.М. Лясовіч. – Наваполацк: УА «ПДУ», 2008. – 254 с.
Вучэбна-метадычны комплекс уключае ў сябе курс лекцый па сінтаксісе беларускай мовы, матэрыялы для практычных заняткаў; пададзены тэсты, якія можна выкарыстаць для бягучага і выніковага кантролю; пытанні для самастойнай працы студэнтаў; слоўнік паняццяў да кожнай тэмы і спіс літаратуры па дысцыпліне.
Прызначаны для выкладчыкаў і студэнтаў філалагічных спецыяльнасцяў ВНУ, настаўнікаў і вучняў сярэдніх спецыяльных устаноў, спецыялістаў.
УДК
ББК
ISBN
© УА «ПДУ», 2008
3
© Лясовіч С.М., склад., 2008
4
|
ЗМЕСТ |
|
ЗМЕСТ............................................................................................................ |
5 |
|
ПРАДМОВА................................................................................................ |
12 |
|
|
Мэта вывучэння курса – паглыбленне і сістэматызацыя ведаў па сінтаксісе, |
|
атрыманых у школе і на папярэдніх курсах у ВНУ, фарміраванне навыкаў самастойнай |
||
працы, разумення функцыянавання сінтаксічных адзінак як сістэмы і прымяненне |
||
тэарэтычных ведаў на практыцы, пашырэнне мовазнаўчай дасведчанасці студэнтаў, |
||
фарміраванне іх лінгвістычнага светапогляду..................................................................... |
12 |
|
|
Мэта вывучэння курса – паглыбленне і сістэматызацыя ведаў па сінтаксісе, |
|
атрыманых у школе і на папярэдніх курсах у ВНУ, фарміраванне навыкаў самастойнай |
||
працы, разумення функцыянавання сінтаксічных адзінак як сістэмы і прымяненне |
||
тэарэтычных ведаў на практыцы, пашырэнне мовазнаўчай дасведчанасці студэнтаў, |
||
фарміраванне іх лінгвістычнага светапогляду..................................................................... |
12 |
|
БЕЛАРУСКАЯ МОВА: ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ. – МН., 1994. – 655 С.............................. |
13 |
|
МОДУЛЬ 1.................................................................................................. |
14 |
|
«СІНТАКСІС ЯК УЗРОВЕНЬ МОВЫ І РАЗДЗЕЛ ГРАМАТЫКІ. |
|
|
СЛОВАЗЛУЧЭННЕ».................................................................................... |
14 |
|
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу........................................ |
14 |
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу........................................ |
14 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................... |
14 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................... |
14 |
|
2.1 Сінтаксіс як узровень мовы і раздзел граматыкі......................... |
14 |
|
2.2 Словазлучэнне................................................................................ |
19 |
|
2.2.1 Тыпы словазлучэнняў........................................................................................ |
21 |
|
2.2.1 Тыпы словазлучэнняў........................................................................................ |
21 |
3. |
Cлоўнік паняццяў................................................................................. |
28 |
3. |
Cлоўнік паняццяў................................................................................. |
28 |
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................... |
30 |
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................... |
30 |
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных........................................... |
31 |
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных........................................... |
31 |
і самастойных заняткаў........................................................................... |
31 |
|
і самастойных заняткаў........................................................................... |
31 |
|
6. |
Тэставыя заданні для кантролю......................................................... |
37 |
6. |
Тэставыя заданні для кантролю......................................................... |
37 |
В) ПІСАЦЬ ПА АДРАСУ;.................................................................................... |
39 |
|
МОДУЛЬ 2.................................................................................................... |
39 |
|
«СКАЗ ЯК СІНТАКСІЧНАЯ АДЗІНКА. ПРОСТЫ СКАЗ»............................................. |
39 |
|
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу........................................ |
39 |
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу........................................ |
39 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................... |
39 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................... |
39 |
|
2.1 Сказ як прэдыкатыўная адзінка мовы.......................................... |
39 |
5
|
2.2 |
Камунікацыйны аспект сказа. Актуальнае чляненне выказвання. |
|
|
............................................................................................................... |
|
44 |
........................... |
2.3 |
Тыпалогія сказаў у сучаснай беларускай мове |
48 |
............................ |
2.4 |
Прэдыкатыўная аснова двухсастаўнага сказа |
52 |
.............................................. |
|
2.4.1 Дзейнік, яго прызначэнне, спосабы выражэння |
52 |
.............................................. |
|
2.4.1 Дзейнік, яго прызначэнне, спосабы выражэння |
52 |
............................................ |
|
2.4.2 Выказнік, яго прызначэнне, спосабы выражэння |
55 |
............................................ |
|
2.4.2 Выказнік, яго прызначэнне, спосабы выражэння |
55 |
................................................... |
|
2.4.3 Праблема каардынацыі дзейніка і выказніка |
60 |
................................................... |
2.5 |
2.4.3 Праблема каардынацыі дзейніка і выказніка |
60 |
.................................................................... |
Даданыя члены сказа |
63 |
|
............................................................. |
|
2.5.1 Традыцыйнае вучэнне аб членах сказа |
63 |
............................................................. |
|
2.5.1 Традыцыйнае вучэнне аб членах сказа |
63 |
.............................................................. |
|
2.5.2 Сінкрэтызм у сістэме даданых членаў |
67 |
.............................................................. |
|
2.5.2 Сінкрэтызм у сістэме даданых членаў |
67 |
............................................................................. |
|
2.5.3 Дэтэрмінаваныя члены сказа |
69 |
4. ............................................................................. |
|
2.5.3 Дэтэрмінаваныя члены сказа |
69 |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу |
74 |
||
4. ............................... |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу |
74 |
|
5. ........................................... |
Матэрыялы да практычных аўдыторных |
76 |
|
5. ........................................... |
Матэрыялы да практычных аўдыторных |
76 |
|
і самастойных ...........................................................................заняткаў |
76 |
||
і самастойных ...........................................................................заняткаў |
76 |
||
6. ......................................................... |
Тэставыя заданні для кантролю |
83 |
|
6. ......................................................... |
Тэставыя заданні для кантролю |
83 |
|
................................................................... |
6.1 |
Галоўныя члены сказа |
83 |
.................................................................... |
6.2 |
Даданыя члены сказа |
86 |
Д) ..ДЗЯКУЮЧЫ ЯГО НЯСТОМНЫМ ПРАЦАЎНІКАМ МУЗЕЙ ЖЫВЕ І ПРАЦУЕ. (КАРПЕН.) |
88 |
||
МОДУЛЬ ..................................................................................................3 |
89 |
||
«УСКЛАДНЕНЫ ................................................................ПРОСТЫ СКАЗ» |
89 |
||
1. ........................................ |
Схема блок - сістэмы вывучэння матэрыялу |
89 |
|
1. ........................................ |
Схема блок - сістэмы вывучэння матэрыялу |
89 |
|
2. ............................... |
Асновы навукова - тэарэтычных ведаў па модулі |
89 |
|
2. ............................... |
Асновы навукова - тэарэтычных ведаў па модулі |
89 |
|
............................................................. |
2.1 |
Адасобленыя члены сказа |
90 |
................................. |
|
2.1.1 Адасобленыя паўпрэдыкатыўныя азначэнні і прыдаткі |
92 |
................................. |
|
2.1.1 Адасобленыя паўпрэдыкатыўныя азначэнні і прыдаткі |
92 |
.......................... |
|
2.1.2 Адасобленыя паўпрэдыкатыўныя акалічнасці і дапаўненні |
94 |
.......................... |
|
2.1.2 Адасобленыя паўпрэдыкатыўныя акалічнасці і дапаўненні |
94 |
.......................................... |
|
2.1.3 Адасобленыя ўдакладняльна-паясняльныя члены |
95 |
.......................................... |
2.2 |
2.1.3 Адасобленыя ўдакладняльна-паясняльныя члены |
95 |
.................................................................. |
Параўнальныя звароты |
96 |
|
....................................................... |
2.3 |
Сказы з аднароднымі членамі |
99 |
........................................ |
|
2.3.1 Злучнікавыя і бяззлучнікавыя аднародныя члены |
101 |
6
|
|
2.3.1 Злучнікавыя і бяззлучнікавыя аднародныя члены........................................ |
|
101 |
|
|
2.3.2 Аднароднасць галоўных членаў двухсастаўнага і аднасастаўнага сказа |
....103 |
|
|
|
2.3.2 Аднароднасць галоўных членаў двухсастаўнага і аднасастаўнага сказа.... |
103 |
|
|
|
2.3.3 Аднародныя і неаднародныя азначэнні.......................................................... |
|
104 |
|
2.4 |
2.3.3 Аднародныя і неаднародныя азначэнні.......................................................... |
|
104 |
|
Устаўныя |
канструкцыі |
||
|
............................................................................................................... |
|||
|
106 |
|
|
|
|
2.5 |
Пабочныя |
канструкцыі |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
108 |
|
|
|
|
2.6 |
|
Зваротак |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
110 |
|
|
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
113 |
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
113 |
|
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
|
114 |
|
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
|
114 |
|
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
|
115 |
|
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
|
115 |
|
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
115 |
|
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
115 |
|
6.1 |
Адасобленыя |
члены |
сказа |
............................................................................................................... |
|||
123 |
|
|
|
6.2 |
Аднародныя |
члены |
сказа |
...............................................................................................................
127
Д) ПАДЗЕІ ВЯЛІКАГА КАСТРЫЧНІКА, ГЕРОІКА ВАЙНЫ, ВЫХАВАННЕ НОВАГА ЧАЛАВЕКА – ВОСЬ ТЫЯ ТЭМЫ, ЯКІЯ ХВАЛЯВАЛІ ПАЭТАЎ І ПІСЬМЕННІКАЎ І ВЫРАШАЛІСЯ
ІМІ ЯРКА, З МАЙСТЭРСТВАМ. («ЗВЯЗДА»)........................................................ |
130 |
|
МОДУЛЬ 4................................................................................................ |
131 |
|
«АДНАСАСТАЎНЫЯ СКАЗЫ. НЯПОЎНЫЯ СКАЗЫ».................................. |
131 |
|
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу...................................... |
131 |
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу...................................... |
131 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
131 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
131 |
За аснову |
раздзела ўзяты |
матэрыял вучэбнага |
дапаможніка |
Т. Рамзы |
«Сінтаксіс: |
Тэарэтычны |
курс». |
...............................................................................................................
131
2.1 Лінгвістычны статус аднасастаўных сказаў. Адрозненне адна-
састаўных і няпоўных сказаў.
...............................................................................................................
131
7
|
2.3 |
Дзеяслоўныя |
аднасастаўныя |
сказы |
|
............................................................................................................... |
|||
|
135 |
|
|
|
|
2.4 |
Іменныя |
аднасастаўныя |
сказы |
|
............................................................................................................... |
|||
|
139 |
|
|
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
144 |
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
144 |
|
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
146 |
||
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
146 |
||
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
146 |
||
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
146 |
||
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
146 |
||
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
146 |
||
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
|
151 |
|
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
|
151 |
|
|
6.1 |
Аднасастаўныя |
сказы |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
151 |
|
|
|
|
6.2 |
Няпоўныя |
сказы |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
154 |
|
|
|
МОДУЛЬ 5 |
................................................................................................ |
|
158 |
|
«СКЛАДАНЫ .................................................................................СКАЗ» |
|
158 |
||
1. |
Схема блок ......................................-сістэмы вывучэння матэрыялу |
158 |
||
1. |
Схема блок ......................................-сістэмы вывучэння матэрыялу |
158 |
||
2. |
Асновы .............................навукова-тэарэтычных ведаў па модулі |
158 |
||
2. |
Асновы .............................навукова-тэарэтычных ведаў па модулі |
158 |
||
|
2.1 Паняцце пра складаны сказ. Прынцыпы класіфікацыі складаных |
|||
|
сказаў. |
|
|
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
158 |
|
|
|
|
2.2 |
Складаназлучаны |
сказ |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
161 |
|
|
|
|
2.3 |
Складаназалежны |
сказ |
|
|
............................................................................................................... |
|||
|
163 |
|
|
|
|
2.3.1 Шматчленныя ........................................................складаназалежныя сказы |
172 |
||
|
2.3.1 Шматчленныя ........................................................складаназалежныя сказы |
172 |
||
|
2.4 |
Бяззлучнікавы |
складаны |
сказ |
|
............................................................................................................... |
|||
|
173 |
|
|
|
|
2.5 |
Камбінаваныя |
складаныя |
сказы |
8
|
............................................................................................................... |
||
|
175 |
|
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
177 |
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
177 |
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу |
.............................178 |
|
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
178 |
|
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
181 |
|
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
181 |
|
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
181 |
|
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
181 |
|
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
194 |
|
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
194 |
|
|
6.1 |
Складаназлучаныя |
сказы |
|
............................................................................................................... |
||
|
194 |
|
|
|
6.2 Складаназалежныя сказы з некалькімі даданымі часткамі |
||
|
............................................................................................................... |
||
|
198 |
|
|
|
6.3 Бяззлучнікавыя складаныя сказы. Складаныя сказы з рознымі |
||
|
відамі |
|
сувязі. |
...............................................................................................................
204
Д) ПАСАЖЫРАЎ У ВАГОНЕ БЫЛО НЯМНОГА І ЛАБАНОВІЧ ПЕРАХОДЗІЎ АД АДНАГО АКНА ДА ДРУГОГА, КАБ РАЗГЛЕДЗЕЦЬ ГЭТУЮ МЯСЦОВАСЦЬ І ХОЦЬ ПРЫБЛІЗНА АДГАДАЦЬ,
ДЗЕ ЯГО НОВАЯ ШКОЛА. (К-С)...................................................................... |
|
|
|
|
209 |
|||
МОДУЛЬ 6................................................................................................ |
|
|
|
|
|
210 |
||
«ПУНКТУАЦЫЯ»....................................................................................... |
|
|
|
|
|
210 |
||
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу |
...................................... |
|
|
210 |
|||
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу...................................... |
|
|
|
210 |
|||
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
|
|
210 |
||||
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
|
|
210 |
||||
|
2.1 |
Пунктуацыя |
як |
сістэма |
знакаў |
прыпынку |
||
|
............................................................................................................... |
|||||||
|
210 |
|
|
|
|
|
|
|
|
2.2 |
Простая, |
няўласна-простая |
i |
ўскосная |
мова |
||
|
............................................................................................................... |
|||||||
|
213 |
|
|
|
|
|
|
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
|
|
|
|
218 |
|
3. |
Слоўнік паняццяў............................................................................... |
|
|
|
|
|
218 |
|
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
|
|
218 |
||||
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
|
|
218 |
||||
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
|
|
|
219 |
|||
5. |
Матэрыялы да практычных аўдыторных......................................... |
|
|
|
219 |
|||
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
|
|
|
219 |
|||
і самастойных заняткаў......................................................................... |
|
|
|
|
219 |
|||
9
|
6.1 |
Пунктуацыя |
|
............................................................................................................... |
|
|
226 |
|
|
6.2 |
Чужаслоўе |
|
............................................................................................................... |
|
|
229 |
|
МОДУЛЬ 7................................................................................................ |
232 |
|
«АСНОЎНЫЯ АДЗІНКІ ЗВЯЗНАЙ МОВЫ»................................................. |
232 |
|
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу...................................... |
232 |
1. |
Схема блок-сістэмы вывучэння матэрыялу...................................... |
232 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
232 |
2. |
Асновы навукова-тэарэтычных ведаў па модулі............................. |
232 |
2.1 Асноўныя адзінкі звязнай мовы
...............................................................................................................
232
2.2 Сродкі міжфразавай сувязі ў мікратэксце
...............................................................................................................
239
2.3 Віды сувязі ў тэксце
...............................................................................................................
243
3. |
Cлоўнік паняццяў............................................................................... |
248 |
3. |
Cлоўнік паняццяў............................................................................... |
248 |
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
249 |
4. |
Пытанні да асноўнага тэарэтычнага матэрыялу............................. |
249 |
5. |
Матэрыялы да практычных самастойных заняткаў........................ |
249 |
5. |
Матэрыялы да практычных самастойных заняткаў........................ |
249 |
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
252 |
6. |
Тэставыя заданні для кантролю....................................................... |
252 |
УМОЎНЫЯ СКАРАЧЭННІ........................................................................... |
256 |
|
Ч. – М. ЧАРОТ............................................................................................ |
256 |
|
ЛІТАРАТУРА............................................................................................. |
260 |
|
248 |
|
|
10