- •Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
- •2.Мемлекеттің экономикалық рөлі жөніндегі мәселелердің негізгі ғылыми бағыттары: неоклассикалық, кейнсиандық ағым, монетаризм, институционализм және т.Б.
- •3.Мемлекет функциялары.
- •2.1.Ұдайы өндіріс айналымы және экономикалық құбылыстардың өзара байланысы.
- •1 Сурет - Табыстар мен шығындардың ауыспалы айналымының макроэкономикалық моделі
- •2.3. Жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс.
- •2.3.Акселератор, мультипликатор түсінігі.
- •3.2.Республиканың өкілетті, заң шығарушы және атқарушы органдарының жүйесі. Аймақтық басқару органдары.
- •3.3.Жекешелендіру. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау.
- •3.4.Мемлекеттік кәсіпкерлік
- •3.5.Мемлекеттік реттеудің шетелдік тәжірибесі
- •4.1Транзиттік экономика: мәні, негізгі мінездемелері, үлгілері.
- •4.2Ауыспалы экономиканың заңдылықтары.
- •2. Жекешелендіру.
- •4.3Нарық: түсінігі, құрылымы, түрлері.
- •5.1Қоғамдық өндіріс: көрсеткіштер, өсу қарқыны және құрылымы
- •5.2Мемлекеттің құрылымдық саясаты
- •5.3Макроэкономикалық көрсеткіштер
- •5.4Экономикалық өсу: факторлары, көрсеткіштері, типтері. Мемлекеттің экономикалық өсу саясаты.
- •6 Тақырып. Эмр қызметінің басты сатысы әлеуметтік-экономикалық болжау мен жоспарлау
- •6.1Экономикалық болжаудың мәні, қағидалары, әдістері. Мемлекеттік бағдарламалар, оларды әзірлеу және бекіту.
- •6.2Экономиканың ортамерзімді және стратегиялық даму жоспарларының мәні, ғылыми негізі мен белгілері. Стратегиялық жоспарлау.
- •6.3Әлеуметтік сфераның дамуын жоспарлау негіздері
- •7Тақырып. Ғтп-тің бағыттары мен оны жеделдетудегі мемлекеттің ролі
- •7.2Ғылыми-техникалық саясаттың мақсаты мен міндеттері.
- •7.3Мемлекеттік ғылыми-техникалық саясаттың негізгі бағыттары мен басымдықтары.
- •7.4Ғылыми-техникалық саясаттың іске асыру механизмі
- •8 Тақырып. Халықты еңбекпен ұтымды қамту мен әлеуметтік қорғауды мемлекеттік реттеу
- •8.1Нарық жағдайында кадрлардың қалыптасуы және жұмыс істеуі
- •8.2 Еңбек рыногі және оның кадрлық потенциалды және тұрғындардың жұмыс бастылығын реттеудегі рөлі.
- •8.3Жұмысбастылық саясаты. Еңбек рыногын мемлекеттік реттеу бағыттары.
- •9Тақырып. Мемлекеттің инвестициялық саясатының қалыптасуы мен оны жүзеге асыру механизмдері
- •9.1. Инвестиция: мәні, түрлері, мультипликаторы
- •9.2.Мемлекеттік инвестициялық саясаттың мәні, тиімділік критерийлері, іске
- •9.3.Инвестициялық белсенділікті қолдау механизмдері.
- •10Тақырып. Жер ресурстарын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік шаралар жүйесі
- •10.1.Жер экономиканың аграрлы секторындағы негізгі өндіріс құралы ретінде.
- •10.2.Ауыл шаруашылығындағы жерлерді тиімді пайдалану проблемасы. Ауыл шаруашылығының ерекшеліктері.
- •10.3.Аграрлық саясат: түсінігі, механизмі. Ауыл шаруашылығын қолдау әдістері.
- •10.4.Жер кадастыры. Жер кодексі.
- •11Тақырып. Экономикалық реттеудің қаржы-бюджеттік әдістері
- •11.1.Қаржы жүйесiнiң мәнi мен құрылымы.
- •11.2.Экономикалық саясаттың қаржылық механизмі.
- •11.3.Мемлекеттiк бюджет: ұғымы және құрылымы. Мемлекеттік шығындар және жиынтық сұраныс. Мемлекеттік шығындар мультипликаторы.
- •11.4.Салықтар. Салық салудың принциптері мен формалары. Салық мультипликаторы. Лаффер қисығы.
- •11.5.Бюджет тапшылығы. Тапшылықты қаржыландыру әдістері.
- •11.6.Iшкi және сыртқы мемлекеттiк қарыз. Мемлекеттiк қарыздың елдiң экономикалық дамуына ықпалы
- •12 Тақырып. Мемлекеттің ақша-несие саясатын жүзеге асырудың негізгі механизмдері
- •12.1.Ақша-несие жүйесi.
- •12.2.Ақша сұранысы және ақша ұсынысы. Ақша ұсынысының мультипликаторы.
- •12.3.Несиенiң мәнi және формалары. Несие жүйесiнiң қызметтерi
- •12.4.Ақша-несие саясаттың инструменттері
- •12.5.Инфляция және инфляцияға қарсы саясат
- •13 Тақырып. Қазақстан аймақтарының әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
- •13.1.Мемлекеттің аймақтық саясатының мәні және іске асыру механизмы
- •13.2.Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуын мемлекеттік басқару теориялары
- •13.3.Қазақстандағы аймақтық саясат: ерекшеліктері, проблемалары, келешегі
- •14 Тақырып. Мемлекеттін табиғатты қорғау және сыртқы экономикалық іс-әрекеттерін реттеу
- •14.1.Табиғи ресурстарды қорғауды және оны ұтымды пайдалануын экономикалық
- •14.3.Сыртқы экономикалық саясаттың мәні, мақсаттары және құрылымы
- •14.4.Сыртқы экономикалық саясаттың құралдары
Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСТИТЕТІ
ДӘРІСКЕ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІ
«Экономиканы мемлекеттік реттеу» пәні бойынша
Алматы, 2012
ДӘРІСТІҢ ҚЫСҚАША КОНСПЕКТІ
1-тақырып. Экономиканы мемлекеттік реттеудің (ЭМР) теориялық астары мен оның объектісі
ЭМР-дің объективті қажеттілігі мен оның мәні.
Қазіргі заманғы нарық экономикасының жағдайында бірнеше қызмет атқаруда
мемлекетсіз іс жүргізу мүмкін емес. Әрине рынок қоғамның алдында тұратын мақсаттарды шеше алады. Бірақ бұл жағдай мемлекеттің рөлін теріске шығармайды. Нарық экономикасын мемлекеттік реттеудің қажеттілігінсіз бір де бір кәсіпкер шеше алмайтын проблемалардың пайда болуымен, рыноктың кемшіліктерімен байланысты. Рынок кемшіліктері:
1.Қайта өндірілмейтін ресурстарды сақтауды қамтамасыз ете алмауы;
2.Қоршаған ортаны қорғауға экономикалық механизмнің жоқтығы;
3.Жалпы адам ресурстарын пайдалануды бақылай алмайды;
4.Ұжым пайдаланудағы тауар мен қызмет өндірісін ынталандырмайды;
5.Еңбек және табыс құқығына кепіл бермейді;
6.Ғылымда фундаментальді зертеуді қамтамасыз ете алмайды;
7.Тек ақшасы бар тұлғалардың сұранысын қанағаттандыруға бағытталған;
8.Инфляциялық процесстерге байланысты даму тұрақсыз;
Барлық осы проблемаларды мемлекет шешеді.
ЭМР – мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық процестерге оларды рационалды
теңгерімдеуі (сбалансирование) мен макроэкономикалық тұрақтылығын қолдау үшін әкімшілік-экономикалық және ұйымдастыру-құқықтық араласудың негізгі түрі.
ЭМР-дің пәні – ағымды кезеңде және келешекте қоғамның әл-ауқат деңгейін көтеру мақсатында, елдегі бар ресурстарды рационалды пайдалануын болжайтын, ұлттық экономикалық жүйені тұрақты және теңгерімделі дамуын қамтамасыз етуімен байланысты экономикалық және басқару қатынастар жиынтығын зерделеу.
Мемлекеттік реттеудің мақсаттары, барлық мемлекеттің экономикалық саясатының
мақсаттарына тән, үш деңгейге бөлінеді. Ең жоғарғы мақсат – барлық қоғамның максималды әл-ауқаттылыққа жетуі. Екінші деңгей – негізгі мақсаттар тобы: қоғамның еркін дамуы және құқықтық тәртіп. Үшінші деңгей – қолданбалы мақсаттар: экономикалық өсу, жұмыс бастылығы, бағаның тұрақты деңгейі және ұлттық валютаның тұрақтылығы, сыртқы экономикалық тепе-теңдік.
Мемлекеттік реттеудің құралдары:
1. Құқықтық реттеушілер.
2. Әкішілік реттеушілер.
3. Экономикалық реттеушілер (тікелей және жанама).
4. Институционалдық реттеушілер.
Институт – бұл қоғамдағы «ойын ережелер», яғни адаммен құрастырылған адамдар арасындағы қатынастарды ұйымдастыратың шекаралар. Формалды және формалды емес институттарды бөледі. Формалды институттар тұрақты түрде қалыптасады: органдар, ұйымдар, заңдар, басқа тұрақталған ережелер. Формалы емес институттар – жазылмаған ережелер, дәстүрлер, салттар, принциптер.
Институционализмның көрінісі келесіде:
- мемлекеттік биліктің атқарушы құрылымының қалыптасуы;
- мемлекеттік меншік объектілерін құру және сақтау;
- экономикалық бағдарламалар мен экономикалық болжауды әзірлеу;
- экономика бойынша зерттеу орталықтарын, экономика ақпаратты институттарын, сауда-өнеркәсіптік палаталарды, әртүрлі экономикалық кеңес пен одақтарды қолдау;
- кеңесшілер, консультанттар, экономика проблемалары бойынша сарапшылар кеңесі институттарының қызметін қамтамасыз ету;
- кәсіпкерлік және кәсіптік одақтарды құқықтық және ақпараттық қолдау;
- экономикалық интеграцияға қатысу, экономикалық сұрақтар бойынша халықаралық кездесулерді ұйымдарстыру.
Экономиканы мемлекеттік реттеу модельдері ретінде келесіні келтіруге болады:
1. Экономикалық тиімді мемлекет (америкалық тәжірибе). Американдық мемлекеттіңтиімділігі ұлттық экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз етуден көрінеді. Мемлекеттің экономикалық рөлі ұлттық экономика қызметінің сыртқы және ішкі жағдайларын қамтамасыз етуге қатысу деңгейінде байқалады. Сонымен бірге, шаруашылық заңы шеңберінде кәсіпкерліктің кез-келген түрінің тиімді қызмет етуі үшін мүмкіндік сақталған жағдайда ғана мемлекет экономикалық тиімді деп саналады. Мемлекет «ойын ережесінің» кепілі болып кіреді, рынок пен бәсекелестіктің кепілдемесі болады және бұл жағынан ол рыноктық қағида тәртібіне кіреді.
2. Француздық индикативтік жоспарлау. Францияда индикативті жоспарлармакрореттеудің құралы ретінде өзінің тиімділігін дәлелдеді. Индикативтік жоспарлау жүйесі халық шаруашылығындағы мемлекеттік меншіктің жоғары үлесіне сүйенеді. Жоспарлау «төменнен» бекітіледі және кеңесу мен келісу принциптарына негізделген, өйткені ол әр түрлі «мүдделер топтарының» өкілдерінің тең құқықтағы қатынасуын қосады: мемлекеттік қызметкерлерді, кәсіпкерлерді, кәсіподақтарды, тұтынушылар одағын және т.б. Көп сатылы итерация нәтижесінде және барлық қатысушылар қолдайтын жоспарға негізделген «жоспарлаудың демократиялық жүйесі» жүзеге асады.
3. Швед моделі ұлттық табыстың елеулі бөлігін материалдық жағдайлары нашар адамдардың пайдасына қайта бөлу арқылы елеулі мүліктік теңсіздікті жұмсартуғабағытталған күшті әлеуметтік саясатпен ерекшеленеді. Мемлекеттің рөлі меншіктің шағын үлесіне ие бола отырып, ЖҰӨ-нің елеулі бөлігін әлеуметтік қажеттіліктерге жұмсаумен анықталады. Мұндай модельдің қызмет етуі салық салудың тек жоғары мөлшері жағдайында ғана болуы мүмкін.
Қазіргі заманғы Қазақстан жағдайында экономиканы басқаруда мемлекеттің ролі өте жоғары. Мемлекеттің басымды мақсаттары елдің дамуының «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламасында көрсетілген:
1. Ұлттық қауіпсіздік;
2. Ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның нығаюы;
3. Жоғары деңгейдегі шетел инвестициясы мен ішкі жинақтары бар ашық нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсу;
4. Өмірдің, денсаулықтың, білім берудің, экологиялық ортаның жагдайын жақсарту;
5. Энергетикалық ресурстарды тиімді пайдалану;
6. Инфрақұрылымды, әсіресі көлік пен байланысты, дамыту;
7. Кәсіби мемлекет құру.