1

Першабытнае грамадства, яго асноуныя рысы i перыядызацыя.

Чел. выделился из животного мира ок 3 млн лет назад (Африка). На территории соврем-й Белоруссии первые люди – 100-40 тыс лет до н.э. Каменный век(100-40 тыс до н э -3 тыс лет до н э): 1) палеолит (100-40 - 10 тыс лет до н.э.), 2) мезолит (10-5 тыс до н.э.), 3) неолит (4-3 тыс лет до н.э.). Бронзовый век(2 тыс до н э-нач I тыс до н э); Железный век(нач I тыс до н э-сер I тыс.н.э.). Каменный век: палеолит-первое проникновение человека- климат очень холодный, население- неандертальцы(каменное оружие, примитивная речь, огонь, прямохождение). По берегам рек. Поздний палеолит - кроманьонцы (кремниевые орудия труда, жилища из костей и шкур, зачатки искусства, религии). Юрьевичи (останки 20 мамонтов, кремн. орудия, костры) и Бердыш (Чечерский район - орудия труда ок 600). Раннеродовая община. Родовая собственность на охотничьи участки и т.д. Только орудия в лич. собст-ти. Матриархат. Ледник, потепление, повторное заселение. Мезолит- полное заселение, =120 стоянок известно; лук и стрелы, приручение животных, рыбалка, родовая организация (одинак орудия труда, одежда, жилища). Община объединялась в племена.

Неолит - климат теплее,глиняная посуда, появляется ткачество. Земледелие и животноводство, независимость от природы, переход от присвоения к произв-ву. Кремниевые шахты. Бронзовый век:

первые изделия из меди(6500 до нэ- не на терр Б).Через 3000 лет- бронза. В 1800-1500-металлургич центры в Закавказье и Скандинавии. У нас = каменные орудия, плоскодонная посуда, ткачество, металлургия, воинские захваты- зарождение имущественного нер-ва, патриархат. Сущ товарообмен. 2-3 тыс лет до н.э. демограф взрыв в Европе. Балты пришли на нашу территорию из среднего поднепровья и во 2-ом тыс до н.э. смешались с местным населением. Железный век: 7-6 в до н.э. в Б. начинают добывать железо (выплавляют в печах-домницах); подсечная система земледелия (просо, бобы, пшеница). В 4-5 в н.э. пришли славяне со своей протородины (реки Эльба, Висла, Неман).Часть славян шла на юг , другая на восток (дошла до Днепра и в 6-7 в тут сформировалась новая ветвь славян- белорусы, русские, украинцы)- восточные славяне. 3 этапа заселения: 1) Великое переселение, 2) Славянизация балтов , 3) Славяне- основное население нашего края. Ассимиляция славянами путем войны.

2

Насельнiцтва Беларусi у раннiм жалезным веку. Вялiкае перасяленне народау i Беларусь. Балцкiя плямёны

Этнас (ад грэч. ethnos – племя, народ) – устойлівая супольнасць людзей, якая склалася гістарычна на пэўнай тэрыторыі, мае агульную мову, культуру, побыт, псіхалагічныя рысы і самасвядомасць. Бронзавы век - з часу рассялення на тэрыторыі індаеўрапейскіх плямён (3–2 тыс. гг. да н.э. – да нашага часу). 3 – 2 тыс. гг. да н.э. - дэмаграфічны выбух, пачалося “вялікае перасяленне народаў”. Існуе некалькі канцэпцый прарадзімы індаеўрапейцаў. Адна з іх – канцэпцыя еўрапейскай лакалізацыі – Паўночнай Германіі і Паўднёвай Скандынавіі. У канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. узнікла так званая балканская канцэпцыя прарадзімы індаеўрапейцаў.Найбольш навукова абгрунтаванай з’яўляецца канцэпцыя пярэднеазіяцкай прарадзімы індаеўрапейцаў. У адпаведнасці з ёй праіндаеўрапейцы да міграцыі жылі ў Пярэдняй Азіі, там, дзе цяпер знаходзяцца Іран, Ірак, АфганістанУ 4–3 тысячагоддзі да н.э. пачалася міграцыя праіндаеўрапейцаў са сваёй прарадзімы. Гэты магутны міграцыйны паток стаў крыніцай рассялення праіндаеўрапейцаў у Еўропе, у тым ліку і ў Беларусі.Пры сустрэчы з мясцовым насельніцтвам індаеўрапейцы, якія знаходзіліся на больш высокай ступені сацыяльна-эканамічнага развіцця перамагалі яго і асімілявалі. У выніку асіміляцыі мясцовага неалітычнага насельніцтва індаеўрапейцамі сфарміраваўся новы этнас – балты. Балты жылі на тэрыторыі сучаснай Беларусі да прыходу сюды славян.Каменны век уступіў месца бронзаваму веку (3–2 тыс. гг. да н.э. – 1 тыс. гг. да н.э.). Агульная колькасць насельніцтва ў бронзавым веку магла быць ад 50 да 75 тыс. чалавек.Бронзавы век уступіў месца жалезнаму веку (1 тыс. гг. да н.э. – IV–V стст. н.э.). Мясцовыя плямёны асвоілі жалезаапрацоўку.Ёсць некалькі канцэпцый прарадзімы славян. Но найбольш навукова абгрунтаванай і распаўсюджанай з’яўляецца канцэпцыя цэнтральнаеўрапейскай лакалізацыі славян, паводле якой прарадзімай славян трэба лічыць тэрыторыю дзе сёння знаходзяцца Германія, Чэхія, Славакія, Польшча, самыя заходнія раёны Беларусі. У IV–VII стст. адбылося другое “вялікае перасяленне народаў”. Аднак яго храналагічныя Са сваёй прарадзімы частка славян пачала масавы рух на поўдзень. Сёння гэта – балгары, сербы, харваты, славенцы, македонцы і інш.Другая частка славян са сваёй прарадзімы рухалася на ўсход. Яны асімілявалі мясцовае балцкае, фіна-угорскае і цюркскае насельніцтва. Усходнія славяне сёння – гэта беларусы, рускія і ўкраінцы.У VI–VII стст. славяне пачынаюць пранікаць у балцкі арэал. У VIII–IX стст. пачынаецца масавае рассяленне славян на тэрыторыі сучаснай Беларусі. У выніку славяна-балцкага ўзаемадзеяння ўзніклі крывічы, дрыгавічы, радзімічы – не непасрэдныя продкі беларусаў, а этнічныя супольнасці на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў IX – першай палове XII ст.

3) Усходнiя славяне; рассяленне на тэрыторыi Беларусi; грамадскi лад; гаспадарчая дзейнасць; рэлiгiйныя уяуленнi. 

4)Асноуныя канцэпцыi этнагенэзу беларусау. Паходжанне назвау «Русь», «Белая Русь». 

У ХІХ ст. з’явіліся польская і велікаруская канцэпцыі, якія адмаўлялі існаванне самастойнага беларускага этнасу на той падставе, што ў насельніцтва Беларусі быццам не было самастойнай славянскай мовы. Прыхільнікі польскай канцэпцыі (Л.Галембоўскі, А.Рыпінскі і інш.) лічылі беларускую мову дыялектам польскай мовы, а беларусаў – часткай польскага этнасу. Творцы велікарускай канцэпцыі (А.Сабалеўскі, І. Сразнеўскі і інш.) сцвярджалі, што Беларусь – частка велікарускай этнічнай тэрыторыі, а беларуская мова – дыялект рускай мовы.

У пачатку ХХ ст. з’явілася крывіцкая канцэпцыя. Яе аўтарамі былі М.Пагодзін, В.Ластоўскі і інш. Яна заснавана на памылковым уяўленні аб тым, што продкамі беларусаў з’яўляюцца крывічы. Аўтары канцэпцыі атаясамлівалі беларусаў і крывічоў і прапаноўвалі называць беларусаў крывічамі, а Беларусь – Крывіяй. Памылковасць гэтай канцэпцыі заключаецца ў тым, што крывічы займалі толькі паўночную і цэнтральную частку тэрыторыі сучаснай Беларусі. А як жа ўзнікла паўднёвабеларускае насельніцтва? – крывіцка-дрыгавіцка-радзіміцкая. Аднак і гэта канцэпцыя, як і папярэдняя, не ўлічвае таго факта, што дрыгавічы і радзімічы, як і крывічы, зніклі да сярэдзіны ХІІ ст., калі агульнабеларускі этнічны комплекс яшчэ не сфарміраваўся

Асаблівую папулярнасць набыла балцкая тэорыя этнагенезу беларусаў. Паводле гэтай тэорыі, змяшэнне славян з даславянскім насельніцтвам – балтамі – прывяло да з’яўлення беларускага этнасу. Балты, такім чынам, адыгралі ролю субстрату (падасновы) у этнагенезе беларусаў. Аўтар гэтай тэорыі археолаг В.Сядоў робіць выснову на падставе таго, што шмат элементаў беларускай культуры і мовы маюць балцкае паходжанне.

Існуе і фінская канцэпцыя паходжання беларусаў. Яе аўтарам з’яўляецца пісьменнік І.Ласкоў. На падставе таго, што на тэрыторыі Беларусі ёсць назвы рэчак і азёраў фінскага паходжання (Дзвіна, Свір і інш.), ён лічыць, што продкамі беларусаў маглі быць і фіны.

У 50-я гады ХХ ст. савецкі этнограф С.Токараў абгрунтаваў новую канцэпцыю. Яе сутнасць заключаецца ў наступным.

У выніку змешвання розных супольнасцей – крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў, драўлян, палян, вяцічаў і іншых – у Сярэднім Падняпроўі ў ІХ–Х стст. у межах Кіеўскай Русі сфарміравалася новая усходнеславянская этнічная супольнасць – старажытнаруская народнасць. У другой палове Х ст. зацвердзілася і агульная назва гэтай тэрыторыі – Русь. Сярэдняе Падняпроўе стала звацца Рускай зямлёй, кіеўскія князі – рускімі князямі. Затым у працэсе распаду Кіеўскай Русі раз’ядналася і старажытная народнасць. У выніку ўтварыліся тры роднасныя народы: рускі, беларусі і ўкраінскі.

У пачатку 90-х гадоў новую канцэпцыю ўзнікнення беларусаў распрацаваў гісторык-этнограф М. Піліпенка (Пилипенко М.Ф. Возникновение Белоруссии: новая концепция. Мн., 1991). Ён лічыць, што ў выніку шырокага рассялення славян і змешвання іх з усходнімі балтамі ўтварыліся не беларусы, а першапачатковыя ўсходнеславянскія этнічныя супольнасці крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. Гэта адбылося ў ІХ–Х стст. Затым у канцы Х – пачатку ХІ ст. разам з іншымі ўсходнеславянскімі супольнасцямі крывічы, дрыгавічы і радзімічы кансалідаваліся ў новую агульнаславянскую этнічную супольнасць.

Паходжанне тэрміна “Белая Русь” канчаткова не высветлена. У розныя часы яго тлумачылі па-рознаму. Яго звязвалі з прыгажосцю зямлі, мноствам снегу, незалежнасцю ад татара-манголаў і літоўскіх князёў (“белая” у дадзеным выпадку – вялікая, незалежная, вольная, свабодная), светлапігментаваным і светлавокім антрапалагічным тыпам жыхароў (бландзіны). Маюцца і іншыя тлумачэнні: назва “Белая Русь” паходзіць ад белага колеру адзення, якое “при дворе царском в почтении было”, ці ад белага колеру світак, сукенак і кашуль, якія насілі жыхары гэтых зямель. Тэрмін “Белая Русь” звязваецца таксама з шырокім распаўсюджваннем у тапаніміцы назваў са словам “белая” і г.д.

Упершыню тэрмін “Белая Русь”, як пісаў рускі гісторык В.М. Тацішчаў, упамінаецца ў летапісах у 1135 г. у дачыненні да зямель Паўночна-Усходняй Русі (Уладзіміра-Суздальскага княства).

Такім чынам, у другой палове XVI–XVII ст. сфарміравалася агульная назва ўсходняй і цэнтральнай часткі беларускай этнічнай тэрыторыі – “Белая Русь” і агульная назва (этнонім) яе жыхароў – беларусы. Прыкладна ў гэты ж час уся этнічная тэрыторыя ўсходнеславянскага насельніцтва Маскоўскай дзяржавы (у тым ліку Пскоўшчына, Цвярскі край, Смаленшчына) стала называцца Расіяй ці Вялікай Руссю.

5

Сацыяльна-эканамiчнае i палiтычнае развiццё беларускiх зямель у IX-XII ст.

Формирование феодального уклада. Частная собственность на землю и неполная на крестьян. Великий князь – верховный собственник земли. Феодал наделял землёй крестьян, которые попадали к нему в зависимость. Повинности: дань, оброк продуктами, денежный оброк, барщина. Отделение ремесла и торговли от земледелия.Город: укреплённый дединец (князья и феодалы) и торговый пасад (горожане). Более 40 видов ремесла. Путь «из варяг в греки» - развитая торговля. Законодат власть принадлеж. вечу – общему собр. взрослых жителей волости (избирало князя, объявляло войну...) Половское и Туровское княжества. Форм-е Киевской Руси, чтобы не платить дань варягам и хазарам. В 882 Олег – поход на Киев, сделал его столицей Киевской Руси. Раннефеодальная монархия. Олег. Игорь. Ольга. Святослав, его сын Ярополк. Убил брата Олега, брат Владимир сбежал к варягам, через 2 года вернулся и начал пртив него борьбу. Чтобы заручиться поддержкой Полоцка послал сватов к Рогнеде, дочке Рогвалода. Та отказала. Напал на Полоцк, убил Рогволода и 2 его сыновей, Рогнеду взял силой. Разбил Ярополка и в 980 стал великим киевским князем. После попытки Рогнеды его убить, сослал её вместе со старшим сыном в полоцкую землю, где тот возобновил династию (до 1001). Потом – его сыновья Всеслав (1001-1003) и Брачислав (103-1044).При Ярославе мудром началась феод. раздроб-ть.После смерти Брачислава, полоцкий князь – его сын Всеслав (1044-1101).Сначала был владу с киевскими князьями, потом напал на Псков (отбито), а в 1066 захватил Новгород, разграбил, взял в плен. Киевский князь Изяслав Ярослав-ч взял Минск (1067), потом – битва на Немиге киевских князей и Всеслава. После Всеслав был взят в плен Изяславом, но во время восстания был освоб-н и провозглашён великим киевск. князем., но сбежал в Полоцк через год, когда вернулся Изяслав. Оттуда его выгнал сын Изяслава Святополк. В 1071 Всеслав вернул себе Полоцк. Племянник Изяслава Вл. Мономах неск. раз врывался в Полоцкие земли, разрушая их.В конце 11в обособились от Киева и др. бел. земли. Туровскому, граничащему с Киевским было тяжелее всего. Вышло из подчинения только во 2-й п. 12в. и распалось на ряд уделов и княжествРаспалась и Полоцкая земля после смерти Всеслава. Полоцк. и Витебское княж-ва попали в завис-ть Смоленского. Турово-Пинское, как и Чёрная Русь (гродно, новогр., волковыск) – под влиянием галицко-волынских князей.

6

Фармiраванне старажытна-рускай дзяржавы. Першыя дзяржауныя утварэннi на тэррыторыi Беларусi.

В 9-13 вв на нашей территории сложилтсь условия для зарождения гос-венности:

-внутренние (разделение труда,возникновение городов,имущественное расслоение, существование классов,необх поддержания порядка внутри страны),-внешние(необх защиты терр от внешнего врага). Первым гос образованием является Полоцкое княжество.Полоцкая земля находилась на терр сев. Белорусии в землях кривичей,(Вит. обл., север Минской).На сев-зап - до Рижского залива. Удобное расположение на водных путях - культ. и экономич.развитие княжества. Столица княжества- Полоцк упоминается в 862г в «Повести временных лет». Киев и Новгород соперничали друг с другом за объединение вост-слав земель. В конце 10 в в Полоцке правил князь Рагвалод.Сын Рагнеды и Владимира-Изяслав унаследовал престол.Его сын Брячеслав Изяславович продолжил расширение терр княжества.Следующий князь-Всеслав Чародей.При его правлении княжество достигло пика развития.После смерти Чародея Полоцкое княжество было поделено между 6-ю его сыновьями(раздробленность).В XII в появляются Мин,Вит,Друцкое княжества и др.В 1119 г Мономах захватил Минск,пленил князя Глеба,где он умер.В 1129г киевск. князь Мстислав захватил за непослушание 3-х князей Всеславичей и вывез в Византию,где они служили в войске.В 1132г они вернулись. Ссылка - налаживание связей с Византией. В 12в-ослабление князя, усиление вече.Феод раздробленность ослабила княжество.На границе 13-14в Полоцкое княжество вошло в состав ВКЛ. Полоцк на протяжении неск веков был столицей княжества.Турово-Пинское княжество - в границах расселения дрыговичей в бассейне реки Припять.Столица-Туров.Местная династия исчезла во времена князя Владимира.В 988г. Владимир выделил Туров сыну Святополку,кот начал борьбу за его независимость.Он женился на дочке польск. короля Балислава Храброго, с ней в Туров привёз католич. епископа - гнев отца. Туровск. Княж-во могло существовать самостоятельно: 1)расположение на торговом пути из Киева в Польшу 2)через Туров проход. одно из ответвлений пути из варяг в греки 3)очень урожайные пахотные земли. После смерти Владимира Святополк становится киевским князем, Туров оставляет за собой.После междуусобной войны Ярослав Мудрый захватил престол и отдает Туров своему сыну-Изяславу.Позднее тот становится Киевским князем, Туров оставляет себе. По действующему праву получения наследства туровск. князья наследовали киевский престол. В 1113-1125г город с землей перешел к роду князей Мономаховичей. Сер. 12 в на Туровском престоле -Юрий Ярославович: Туров вышел из подчинения Киева и в нем обосновалась самостоятельная княжеская династия.2 п. 12в - Туровская земля делится на удельные княжества (Туровск., Пинск., Клецк., Слуцкое...) - сыновья Юрия Ярослав. К. 13-н. 14 Туровск. земля - в состав ВКЛ. В это время на территори Белорусии существовали Гродненская,Брестская,Новогрудская и др. княжества.В своем развитии они не достигли таких высот но сыграли значительную роль.

7

Паходжанне хрысцiянства. Хрышчэнне Русi. Распаусюджанне хрысцiянства на тэрыторыi Беларусi. Роля хрысцiянства у развiццi культуры.

Проникновение христианства на земли восточных славян началось в 9 веке. Крещение Руси соответствовало интересам господствующего класса и укрепление княжеской власти. В начале христианство затронуло только Княжеско-боярскую верхушку. На Беларуси христианство укреплялось без насилия на протяжении нескольких столетий. Некоторое время было 2 веры. Основание Полоцкой епархии (992г). Языческие пережитки существовали очень долго и не изжиты до сих пор.

Принятие христианства явилось прогрессивным явлением для Беларуси. Новая религия содействовала объединению наших земель, укреплению государственности, способствовала расширению письменности, каменной архитектуры, храмов и монастырей, книг, иконописей и тд.

Монастыри стали первыми культурными центрами, в которых были собраны библиотеки, основаны школы, писались летописи и книги. Именно из деятелей церкви в это период вышли наши первые образованные люди. Отрицательные черты: в полном вычеркивании языческого прошлого славян (жестокая борьба против языческих обычаев, обрядов, уничтожение языческой культуры и тд).

У адрозненне ад Рымскай імперыі, хрысціянства на Старажытную Русь прыйшло, па-першае, у гатовым выглядзе, з адшліфаванымі за дзевяць стагоддзяў свайго існавання формуламі, са Старым і Новым Запаветам, з літаратураю айцоў царквы, з культамі Хрыста і Багародзіцы, са стараславянскай мовай, прынесенай першымі місіянерамі з Візантыі. Па-другое, пры ўсёй складанасці станаўлення ранняга хрысціянства ў Рымскай імперыі яно ўсё ж такі развівалася ў накірунку ад нізоў да вярхоў, ураду, эліты. У славянскім грамадстве хрысціянства наладжвалася зверху – ад эліты да народа. Па-трэцяе, злом свядомасці, адмаўленне ад веры бацькоў і дзядоў, руйнаванне старых духоўных каштоўнасцей, замена язычніцкіх міфаў новымі суправаджалася знішчэннем абаронцаў былой веры, гатовых адстайваць свае перакананні. Гэтае знішчэнне прыняло форму дзяржаўнай палітыкі, было адной з паліцэйскіх функцый вялікакняжацкай улады.

Хрысціянства на Кіеўскую Русь прыйшло з Візантыі. Першая царква была пабудавана ў Кіеве, відавочна, яшчэ ў ІХ ст. Сучасніца Візантыйскага імператара Канстанціна Барвянароднага – руская княгіня Вольга прыняла хрысціянства. А яе ўнук Уладзімір Святаслававіч у 988–989 гг. пачаў хрышчэнне Русі. Ён найперш знішчыў язычніцкіх багоў – Дажбога, Стрыбога, Сімаргла, Макошу, Перуна

Хрысціянская вера не прыйшла на беларускія землі як вера, усталяваная толькі гвалтам і насіллем, агнём ды мячом. Праўда, была і барацьба паміж святарамі новай веры і чараўнікамі, прыхільнікамі язычніцтва, але ўсё ж такі хрысціянскія погляды пераймаліся, як і ўся культура, адносна мірным шляхам. Яны выціскалі з жыцця грамадства старыя, язычніцкія погляды, часта зліваючыся з імі. Так, святы прарок Ілля стаў падобны да Перуна. Язычніцтва ў асноўным заставалася бытавой рэлігіяй сялянства з яго натуральнай гаспадаркай, патрыярхальным ладам жыцця, поўным залежнасці ад сіл прыроды. Многія сяляне патаемна выконвалі язычніцкія абрады. Гарадское супольнае жыццё, наадварот, схіляла да разумення і ўспрыняцця палажэнняў хрысціянскай рэлігіі, яе сімволікі. Такім чынам, стваралася тое двухвер’е, якое існавала на тэрыторыі Беларусі з даўнейшых часоў, існуе сёння і дазваляе славянскаму язычніцтву мірна ўжывацца з усходнім і заходнім хрысціянствам.

8

Культура Беларусi у X-XIII ст. Фальклор i пiсьменства, архiтэктура i жывапiс

До конца 10 в на не было монумент. архитектуры, но были богатые традиции деревян. зодчества. Принятие христианства - культовые камен. храмы. Архитект. школа в Полоцке: лучшие традиции местной, и Европ. культуры. Полоцк,Софийский собор (50-е годы 11 в.)Собор был построен Вс. Чародеем, как символ мощи Полоцкого кн-ва, богатства и рав-ва с Киевом и Новгородом. Крестово-купольный храм с 7 куполами. Фрески, гос. козна, архив, библиотека, важные договора, печать Полоцкого княжества. Во времена сев. войны - пороховой склад, уничтожение собора в 1710 г. В середине 18 в. собор был перестроен в стиле Виленского барокко. В 20-30 е годы 12 в. строится под Полоцком большой собор Бельчицкого монастыря, влияние Византийской школы. Он был украшен фресками и керамич. плиткой. 12 в. по заказу Е. Полоцкой - Спасо-Преображенская церковь Спасо-Ефрасиньевского монастыря (8-12 м). Эта церковь – первый памятник-храм, в котором Византийские традиции были переработаны в нац. духе. Борисо-Глебская церковь (Коложская кон. 12в.). В стенах сосуды-голосники, для акустики. Снаружи украшена плиткой и тесаным камнем в форме крестов и геометрических фигур. Такое оформление храмов не встречается в храмовой архитектуре 12в. Гродненская архит. школа развивалось под влиянием Полоцкой и Волынской. Храмы в Витебске, Турове и др. Арх. Школы: местные традиции + опыт киевской и Византийской школ. Основы градостроительства и оборонительного зодчества. Новые социально-экономические отношения, рост торговли и городов способствовали развитию ремесел, декоративно-прикладного искусства и т.д. В 12-13 вв. на наших землях насчитывалось около 60 видов ремесел (резьба по дереву, ювелирное, кузнечное, гончарное и т.д.) В производстве домашней утвари, оружия, украшений использовали дерево, железо, серебро, золото, стекло и т.д. Ювелиры. Шедевр ювелирного искусства – крест, сделанный Лазарем Богшей в 1167г. Письменность у наших предков существовала еще до распространения кириллицы: примитивное письмо («черты и резы»). Для обозначения календарных знаков, Знаков собственности и тд, оно не было приспособлено для записи сложных текстов, поэтому наши предки начали писать греческими буквами, не приспособив их к особенностям славянской фонетики. «Борисовы камни» (6шт), самшитовый гребень, Брест: вырезаны буквы алфавита от «а» до «л». «Берестяные грамоты». Важную роль в развитии культуры - монастыри, храмы, монахи и светские деятели. При монастырях и княжеских дворах открывались школы, где дети обучались чтению, письму, основам математики.

Летописи. Ист. Полоцкого, Туровского, Киевского княжеств в 12-13в. - Ипатьевский летописный свод: «Повесть временных лет», «Киевская летопись», «Галицко-волынская летопись». Смоленская и Полоцкая (не сохранилась) летописи. «Слово о полку Игореве» (1185), поход князя Игоря на половцев. В летописи говорится о полоцком князе Всеславе Чародее, рассказывается о его походе на Новгород, о битве на Немиге, о княжении его в Киеве и возвращении его в Полоцк. Развивалось устное народное тв-во. Переводная литература:«Библия», «Евангелие», «Жития святых».В Софийском соборе в Полоцке была большая библиотека. Е. Полоцкая (1104 – 1167) дочка князя св. Георгия, внучка Вс. Чародея (Предслава). Не захотев выйти замуж за богатого князя , против воли отца ушла в монастырь– 12 в. Организовывала мастерские по переписи книг, иконописную мастерскую, 2 школы. На свои средства Е. Полоцкая основала женский монастырь – «Монастырь св. Спаса» и мужской – «св. Богородицы», Спасо-преображенская церковь. Крест Л. Богшы. В конце жизни - поломничество в Иерусалим, где умерла в 1167 г. Первая женщина на Руси, канонизовнная в святые. 1910 мощи перевезены в Полоцк. К. Туровский (1130 – 1188), род. в Турове в семье богатых горожан. О нем рассказала летопись «Память святого отца нашего Кирила епископа Туровского» (12 в). По настоянию жителей стал епископом. Златоуст: 3 проповеди- притчи, 8 проповедей, 21 молитва. Призывал к знаниям, критиковал обман и зло. Его молитвы были сориентированы на простых прихожан.

Климент Смалятич(XII). Летопись говорит, что он был княжником и философом. Автор многих лит.-церк. трудов. Дошел один лист из его письма смоленскому священнику Фоме: понять святые книги можно при помощи светской науки (при помощи античных авторов). С 1147 по 1154 К. Смалятич был Киевским митрополитом, где защищал независимость восточно–славянской православной церкви от Византии. Просвещение, образование, значительные памятники письменности и образования, просветители.

9

Беларускiя землi у канцы XII – першай палове XIII ст. Перадумовы утварэння ВКЛ.

Отношение восточно-славянских княжеств с соседями - сложные .Земли исторической Литвы в 10-13вв были объектом завоеваний соседних славянских княжеств. Литовские и Ятвяжские дружины делали набеги на слав. княжества (глав. источник богатства лит. знати.) В нач 13в соц-эк развитие привело к расслоению общества и зарождению гос-венности. Угроза со стороны крестоносцев. У лит знати выделились наиб сильные вожди.Самый сильный -Миндовг. Стремление к союзу и на слав. землях.Рост производит.сил,укрепл. феод. отношений и т.д. для преодоления раздроб-ти. Вся Ю и В часть Восточно-слав терр в 1237-1242гг была захвачена монголо-татарами , с запада- крестоносцы. В н. 13в Полоцкое княж-во - тяжесть нападения. Необходимо более тесное объединение балт и слав земель.Сложилось славяно-лит военно-полит объединение-ВКЛ. Первые свои шаги молодое гос-во делало в Новогрудке. К сер 13в центром полит жизни Б перенесен из Полоцка в Новогрудок, основанный в 10в он был на пике развития, стал столицей. Образование ВКЛ начали новогрудские феодалы, для своих целей они использовали Миндовга. Первый князь ВКЛ - Миндовг. Стремление расширить терр. - конфликт с Даниилом Галицким. За поддержкой Миндовг обращается к ордену крестоносцев. В 1251г-принимает католичество, в 1254 коронуется короной присланной папой Римским, в 1263г был убит своими приближенными. В конце 13в в ВКЛ - Войшалк и Витень, продолж. политику расширения терр. При Витене в состав ВКЛ вошло Полоцкое кн-во на правах автономии. Во время Гедемина большая часть Б. вошла в состав ВКЛ.В 1323г Гедемин перенес столицу из Новогрудка в Вильно. При Альберте все наши земли вошли в состав ВКЛ.

10

Беларуска-Лiтоуская дзяржава у канцы XIII – першай палове XIV ст. Заснаванне дынастыi Гедымiна.

После смерти Гедемина князем стал в обход закона Ягайло. Для укрепления своего положения сватается к дочке князя Дмитрия Донского, который требует вассальной зависимости ВКЛ. Ягайло не согласен и поэтому обращается к Польше. В 1384г на польский престол возведена дочка короля Людовика – Ядвига. Она была обручена с Вильгельмом Австрийским и в случае их брака Польша отходит Австрии. Чтобы избавиться от нем. засилья польские магнаты выдают Ядвигу за Ягайло. 14 авг. 1385г в г Крево подписаны условия договора - Кревская уния: 1)Лит князи соглашались присоединить свои земли к короне польской 2)Ягайло становился католиком и распространял веру 3)предоставить Польше всю казну ВКЛ 4)заплатить 300тыс флоринтов Вильгельму Австр.5) вернуть Польше все захваченные ВКЛ земли. 1386г Ягайло вступает в католическую веру, коронуется. В результате унии ВКЛ сохр. свою независимость. Уния вызвала оппозицию лит знати , кот возглавил Витовт ,он сверг заместителя Ягайлы и стал управлять гос-вом незав-мо от Польши. В 1392г Витовт пожизненно назначен «гаспадаром ВКЛ».Борьба с крестоносцами. 1410г состоялась Грунвальдская битва- крестоносцы разгромлены. В 1413, Гародня, сейм феодалов: Городельские привелеи (знать - во второстепенное положение по сравнению с католиками). Бел,укр, русские феодалы начинают . 1434 король Ягайло – привелей: всем православ. феодалам такие же права как и католикам. С 1440 по 1492 князем становиться сын Ягайло – Казимир. Несмотря на многие трудности кот принесло ВКЛ 13-пер пол 16 ст в это время завершается формирование гос-полит и судебной системы государства.

11

Унутрыпалiтычнае становiшча i знешняя палiтыка ВКЛ удругой палове XIV – пачатку XV ст.

После смерти Альгерда (1377) - его сын Ягайла (1377-92). Против него брат Андрей.Его поддерж. полочане. 1381 – изгнали намесника Ягайлы –Скиргайлу. Андрей, заключив союз с Москвой, Смоленском и Ливонским орденом угрожал Литве. Ягайло обратился за пом-ю к татарам и крестоносцам, после чего был изгнан дядей Кейстутом, но не сдался. Занял Вильню и Троки, заманил Кейстута (задушен) с сыном Витовтом (сбежал к крестоносцам) в Крево, посадил в тюрьму. Куликовская битва 1380 Альгерд (русские) – Ягайло (татары). Андрей отнял у Скиргайлы Полоцк. 1385 поднял восстание пртив Ягайлы. Витовт готовил поход на Литву с крестоносцами. Ягайла обратился за союзом в Москву, посватался к дочке Д.Донского Софье. Тот потребовал признать вассальную завис-ть ВКЛ от Москвы. Тогда феодалы обратились к Польше. Немцам не выгоден этот союз. 1385 – кревская уния: присоединение земель ВКЛ к польше, окатоличивание, передать казну на нужды объед. гос-ва, Ягайла – польский король. Недовольные феодалы нач-т пртив него борьбу, кот. возглавил Андрей. Подавили мятежников. Андрей пленён и отправлен в Польшу. 1387 привилеи Ягайла: лит. феодалам-католикам предоставл-ся такие же права, как и польским. Но борьбу против унии возглавил Витовт. И в 1392 – соглашение Ягайло-Витовт: в ВКЛ возобновлялась великокняж-я власть. Витовт призн-ся пожизненно лит. князем, а ВКЛ гарантировалась автономия в союзе с Королевством Польским под верховной властью короля. Витовт: централизация власти, расш-е границ гос-ва.1399 его поражение на реке Ворскла. Назревала война с тевтонцами (1409-11). 1410, Грюнвальд ВКЛ+Польша пртив Ордена. Его сокрушит-е поражение, подорвана мощьТевтонского ордена. После смерти Витовта (1430) – Свидригайло (до 1432), пртив унии, поддержка рус. и укр. феодалов. Он назначает их на должности. Лит. не довольны. Объявляют князем брата Витовта Сигизмунда (1432-40). Свидригайло убегает в Полоцк, на его стороне часть населения. Гражданская война. 1435 – Свидригайло разбит. А в 1440 жертвой заговора пал и Сигизмунд. Великим князем стал сын Ягайло – Казимир (1440-92). Но шляхта по прежнему недовольна неравноправием с польской.

12

Дзяржауны лад, органы улады i сiстэма кiравання ВКЛ.

Во главе – князь, широкие полномочия, командовал вооружен. силами, издавал законы, руководил политикой... В 15-16-х веках ограничивали сейм и рада. Сейм- сословно- представительский орган, выросший из местного вече. Сначала приглашалась вся шляхта, но сейм переделали в представит. орган. С 1512г на сейм приезжало по 2 делегата от павета. Сейм выбирал князя, объявлял войны, определял налоги и т.д. Рада- совещательный орган при князе: крупнейшие феодалы, высшие чины церкви. Со временем она вместо совещательного сделалась гос.органом.(князь не мог решать вопросы внеш политики, издавать законы, распоряжаться финансами и т.д.).Высшие служебные должности в ВКЛ:

Маршалак земский рук-л приемом иностранных послов, на заседаниях, сеймах и радах, объявлял решения князя и рады, регулировал пропуск к князю просителей.

Гетман(высший)-командовал военными силами гос-ва.

Канцлер- руководил работой гос канцелярии,( «метрика ВКЛ»- гос архив ВКЛ), хранитель великой гос-венной печати.

Подскарбий земский -следил за всеми гос-венными расходами.

В территориально-административном отношении ВКЛ делилось на воеводства, паветы, волости. 1-е воеводства, 1413г- Виленское и Трокское. К 1569г- 8 воеводств и 22 павета.

Воевода-руководитель администрации в воеводстве, назначался князем и радой, =пожизненно из числа крупных феодалов. Поддержание порядка, сбор дани, организация вооруженных сил. Ближайшие помощники: каштелян- вооруженные силы и ополчение, ключник- собирал дань, городничий- комендант замка. Паветы: Староста- являлся руководителем администрации в павете назначался князем или радой из числа крупных феодалов. Полномочия как у воеводы, но на уровне павета. Сословно- представитель-ми органами в воеводствах и паветах были сеймики: вся шляхта данного павета или воеводства, каждый год, выбирали депутатов на главный сейм, готовили предложения главному сейму. Волость: 10-13 сельских поселений. Тиун выбирался из шляхты: собирал подати, пересылал их в центр. Судебные органы:1) общие суды для всего населения, 2) сословные суды (только для шляхты и духовенства). Высший судебный орган - великокняжеский суд и суд панов рады. Законы по которым существовало ВКЛ- статуты ВКЛ (1529-Лев Сапега;1566;1588). По точности обработки законов они не имели себе равных в Европе. К тому же были написаны на белорусском языке.

13

Асноуныя напрамкi развiцця ВКЛ у XV ст.

Унiя з Польшчай, нягледзячы на складаныя ўнутраныя вынiкi, умацавала мiжнародныя пазiцыi княства. Галоўным ворагам, з якiм ВКЛ даводзiлася весцi напружаную барацьбу, былi Тэўтонскi i Лiвонскi ордэны. У 1409 г. пачалася «вялiкая вайна» з Тэўтонскiм ордэнам. Вырашальны ўдар быў нанесены крыжакам у бiтве пад Грунвальдам (1410), i нямецкая агрэсiя была спынена.У XIV-XV стст. працягвалiся набегi татар на тэрыторыю ВКЛ. Значнай падзеяй у барацьбе з iмi быў разгром Альгердам мангола-татар на р.Сiнiя Воды. У 1455 г. атрады мангола-татар былi разбiты войскамi кiеўскага князя Сямена Алелькавiча. На гэтым набегi Арды на тэрыторыю ВКЛ практычна спынiлiся. З другой паловы XV ст. у знешняй палiтыцы ВКЛ паўстае пытанне ўзаемаадносiн з мацнеючым суседам на поўднi - Крымскiм ханствам.

Першапачаткова адносiны былi добрыя, але калi ханам стаў Менглi-Гiрэй, ён па дамоўленасцi з Масквой пайшоў вайной на Кiеўскiя землi, узяў Кiеў. У 1527 г. лiтоўскiмi, беларускiмi i ўкраiнскiмi атрадамi было нанесена паражэнне крымскiм татарам пад Каневам на Ўкраiне. З гэтага моманту яны ўжо не пагражалi ВКЛ. З канца XV ст. абвастрылiся адносiны памiж ВКЛ i Рускай дзяржавай. Прычыны - завяршэнне палiтычнага аб`яднання Паўночна-Усходняй Русi пад уладай Масквы. Беларускiя феадалы iмкнулiся да пераходу пад уладу Масквы.

Такiм чынам, знешняя палiтыка ВКЛ была складанай i супярэчлiвай, прыярытэты ў ей мянялiся. У XIV-XV стст у канцы XV-XVI стст. - галоўным напрамкам знешнепалiтычнай дзейнасцi ВКЛ сталi адносiны з маскоўскай дзяржавай. Страта 1/4 тэрыторыi ВКЛ у гэтай барацьбе сведчыла пра значнае аслабленне ВКЛ i неабходнасцi больш цеснага саюзу з Польшай.

14

Сацыяльна-эканамiчныя адносiны у Вялiкiм княстве Лiтоускiм, Рускiм, Жамойцкiм у XIV-XVI ст. Фармiраванне буйнога землеуладання i павiннасцi сялян.

+Аграрная реформа Жигимонта Августа. Продолжается формирование феод. отношений. С/х - большая часть населения: земледелие, животноводство, ремесло, охота, рыболовство. С/х - натуральн. Сельский двор –дым(семья и её собственность). Община организовывала крестьянское землепольз-е и выплату феод. ренты. Управляли ей старцы и десятские, выбирались общиной. За польз-е землей - повинности. Крестьяне: тяглые, осадные, огородники, слуги; пахотные, непахотные, челядь. Глав. владелец земли - князь. Земли – гос. и частные. В 16 веке 1/3 населения жила на гос. землях(восток ВКЛ), на западе- частные земли. Мелкие землевладельцы = служили у князя (шляхта), крупные - паны, магнаты. Были князьями/получали землю за военную/гос службу. Аграрная реформа 1557г. Рост городов, торговли, ремесел 15 ст - подъем спроса на с/х продукты. В сер. 16в Жигимонт 2 Август - «валочная памера»: увеличить доход казны путем учета крест. земель и обложить крестьян повинностью пропорц. кол-ву заним-х земель. Единица обложения-волока=21,36 га. Вся земля в имениях на волоки. Лучшие - под княжеское хоз-во. Другие – крестьянам. Вслед за гос землями была проведена реформа феод земель. К к.16- н.17в-реформа завершена. Окончательно оформилось крепостное право. Развитие ремесла и торговли. Обработка металла(болотная руда), ювелирн., обработка дерева, гончарное, выделка шкур, пивоварение. 2 п. 16в >100 ремесел. Для защиты своих интересов ремесленники объединялись в цеха(объед ремесленников 1 или неск. смежных специальностей). Кто не вступал в цеха – запрет заниматься ремеслом и изделия были хуже. Цех: 60-70 чел.: мастера/челядники/ученики. Купцы созд. братства/гильдии, постоянная торговля в городах: 1-2 р./нед. торги, 1-3 р./год ярмарки. Зарубежная торговля: экспорт-зерно, сало, воск, лес, шкуры, меха, пепел, лен; импорт- железо, медь, олово, драг. металлы, вина, дорогие ткани, соль.

15

Беларуска-лiтоуская дзяржава у канцы XV - сярэдзiне XVI ст. Лiвонская вайна i яе вынiкi.

Першай вайной Рэчы Паспалітай, атрыманай ёй у спадчыну ад Вялікага княства Літоўскага, была Лівонская. У падзеле Лівонскай спадчыны пачынаюць праяўляць зацікаўленасць яе суседзі: Швецыя, Польшча, ВКЛ, Данія і Расія. Згодна з пагадненнем паміж Расіяй і Лівонскім Ордэнам (1554), апошні абавязваўся не заключаць дагавораў з Польшчай. Пазней Лівонскі ордэн парушае гэта пагадненне і заключае абаронча-наступальны саюз з Польшчай супрацьМасквы. Гэта падштурхнула ўрад Івана Грознага пачаць у 1558 г. ваенныя дзеянні супраць Лівоніі. У 1561 г. Віленскі сейм прыняў уладанні Лівонскага ордэна пад патранат. З гэтага часу праціўнікам Расіі ў Лівонскай вайне стала ВКЛ. ВКЛ у Лівонскай вайне мела на ўвазе дзве мэты: 1) далучыць да сваіх уладанняў тэрыторыю Лівонскага ордэна; 2) не дапусціць Расію да Балтыйскага мора, г.зн. на заходнееўрапейскі рынак. Расія пераносіць ваенныя дзеянні на тэрыторыю Беларусі і ў 1563 г. захоплівае Полацк, які адкрываў шляхі рускай арміі на Вільню і Рыгу. Абраны ў 1576 г. польскі кароль Стэфан Баторый пачынае з наёмным войскам контрнаступленне супраць Расійскай арміі ў Лівоніі і на Беларусі. Пасля 20-дзённай асады адваёўваецца Полацк, вызваляецца Лівонія, ваенныя дзеянні пераносяцца на рускую тэрыторыю. Гераічная абарона Пскова ў 1581–1582 гг. прымусіла знясіленыя 25-гадовай барацьбой дзяржавы пачаць мірныя перагаворы. Згодна з Ям-Запольскім перамір’ем Рэч Паспалітая вяртала Расіі захопленыя рускія гарады – Вялікія Лукі, Ізборск і іншыя, за выключэннем раёна г.Веліжа, дзе адраджалася мяжа, што існавала да 1514 г. Расія адмаўлялася ад усіх зямель, захопленых у Лівоніі і на Беларусі. Расія не атрымала выхад да Балтыйскага мора.

У выніку Лівонскай вайны аказалася спустошанай і зруйнаванай паўночна-усходняя частка Беларусі, загінула шмат насельніцтва, знішчаны культурныя каштоўнасці.

16

Асаблiвасцi цывiлiзацыйнага развiцця краiн заходняй еуропы у XIVB – XVI ст. Рэнесанс у Еуропе i Беларусi

На смену средневековью – Возрождение/Ренессанс. Ломка феодальных отношений, зарождение капиталистических. На смену на смену господству церк. культуры - светская. Время великих геооткрытий, книгопечатания, развития искусства. Гуманизм утверждал высокую значимость человека. В15-16 условия для становления культуры ВКЛ: рост городов, развитие товаро-денежных отношений, нац. самосознание. На Б: светское направление в живописи, литературе, библиотеки, веротерпимость, статуты ВКЛ, становление искусства, бел языка, лит-ры. 16в - изменения в обычаях, морали. Стремление к роскоши. Шляхта перенимает обычаи и моду Зап Европы. Появление мещанства. Дворы крупных магнатов становятся центрами светской жизни. Радивил открывает 1-ый театр, типографию. Ренесанс в ВКЛ - позже чем в Европе. Скарына (1490 –1551) друкарня, “Псалтыр”, Стары Запавет Бібліі (найбольш важныя кнігі). У 1520 г. Скарына пераехаў у Вільню, дзе ў 1522 г. выйшла ў свет зборнік рэлігійных і свецкіх твораў. Зборнік был больш даступным шырокаму колу насельніцтва.Ф. Скарына выступіў у якасці стваральніка новага літаратурнага жанру – прадмоў. Яны змяшчалі ў сабе кароткі змест твора. Ф. Скарына ўнёс уклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы.Развитие культуры Возрождения осталось у нас незавершенным, но именно в эту эпоху бел народ достиг высочайшего уровня развития.

17

Этнiчныя працэсы на беларускiх землях у XIV – XVI ст. Фармiраванне беларускай народнасцi. Культура Беларусi XIV – XVI ст.

З утварэннем Вялiкага княства Лiтоускага склалiся спрыяльныя умовы для фармiравання тэрыторыi беларусау.Ядро - Наваградская зямля. Адзiная вярхоуная улада (к. XIII) - рост сувязей памiж асобнымi бел. землямi. Рассяленне беларусау: прыродныя умовы. Клiмат, рэльеф глебы - уплыу на заняткi i побыт. Важная рыса у фармiр-нi народнасцi - складанне старабел. мовы. Паступова у мове бел. зямель - агульныя рысы. XIV-XVI спецыфічныя рысы беларускай гаворкі. Фарміравалася гутарковая мова як сродак зносін. Запазычанні з польскай, балцкай і некаторых заходнееўр. моў: спецыфічная афарбоўка. Фальклор. Вобразы жывельнага свету. Вусныя апавяданнi пра дрэвы,кветкi i дэманiчных iстот: русалак,лесавiкоу,дамавiкоу... Эканамічнай асновай этнаўтваральных працэсаў з''явіліся далейшае развіццё с/г (замена двухполля і інш.архаічных форм папарнай зерневай сістэмай трохполля), удасканаленне рамяства, пашырэнне гандлю на тэрыторыі ад Прыпяці да Заходняй Дзвіны і ад Нёмана да Дняпра. Сац. фактары. Далейшае развіццё феадальных адносін, паступовае ўсталяванне прыгоннага права - кансалідацыя насельніцтва Беларусі ў сац. групы з агульнымі п''равамі і абавязкамі для кожнай з іх: шляхецкае саслоўе - вядучая роля ў дзяржаўным кіраванні, духавенства, прыгонныя сяляне і мяшчане - жыхары гарадоў і мястэчак. Усталяванне больш шырокіх сувязей у межах кожнага саслоўя і паміж імі. Так сацыяльныя ўмовы ўплывалі на ўтварэнне беларускай народнасці.

Беларуская культура мела ў асноўных рысах сярэдневяковы характар, развівалася на феадальна-прыгоннай аснове. Культурныя здабыткі з’яўляліся прывілеяй вышэйшых саслоўяў.

У другой палове XIII – першай палове XVI ст. паралельна з працэсамі стварэння беларускай арыгінальнай літаратуры ішло развіццё старабеларускай літаратурнай мовы, якая замацоўвала характэрныя асаблівасці гаворкі насельніцтва Беларусі.

Беларуска-літоўскія летапісы падзяляюцца на 4 групы: “Летапісец вялікіх князёў літоўскіх”, “Беларуска-літоўскі летапіс 1446 г.”, “Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага”, “Хроніка Быхаўца”.

Пачатак Адраджэння на Беларусі. Узнікненне кнігадрукавання. Ф. Скарына і м. Гусоўскі

У канцы XV – пачатку XVI ст. складаліся перадумовы Рэнесанса на Беларусі: рост гарадоў, фарміраванне беларускай народнасці, ажыўленне грамадска-палітычнай дзейнасці і нацыянальна-класавай барацьбы.

Прадстаўніком рэнесансавай культуры на Беларусі быў першадрукар, гуманіст і асветнік Францыск Скарына (каля 1490 г. – каля 1551 г.).

У Празе Ф. Скарына пры дапамозе заможных віленскіх і полацкіх мяшчан заснаваў друкарню. 6 жніўня 1517 г. выйшла з друку першая кніга “Псалтыр”. Першадрукар выдаў пераважную частку Старого Запавету Бібліі, прычым выбраў найбольш важныя кнігі.

Ф. Скарына выступіў у якасці стваральніка новага літаратурнага жанру – прадмоў. Яны змяшчалі ў сабе кароткі змест твора. Ф. Скарына ўнёс уклад у распрацоўку беларускай літаратурнай мовы.

Выдатным дзеячам беларускай культуры быў паэт-гуманіст, прадстаўнік новалацінскай літаратурнай школы М. Гусоўскі. Нарадзіўся будучы паэт у сям’і вялікакняскага лоўчага і атрымаў адукацыю ў Вільні, Польшчы, Італіі.

Архітэктура і выяўленчае мастацтва

На працэс станаўлення і развіцця беларускай архітэктуры і выяўленчага мастацтва значна паўплывалі старажытнарускія традыцыі, а таксама лепшыя дасягненні архітэктуры і мастацтва заходнееўрапейскіх краін. Шырокае распаўсюджанне на Беларусі набыла готыка – мастацкі стыль, запазычаны ў Заходняй Еўропе. Найбольш тыпавыя гатычныя пабудовы вылучаліся вялікай вышынёй, стронкім сілуэтам і вертыкальнымі лініямі, вузкімі стральчатымі парталамі і вокнамі з каляровымі ветражамі, высокімі вежамі.

Акрамя будаўніцтва кастэляў, перабудоўваліся і старыя драўляныя замкі.

Абарончая сістэма складалася з замкаў розных тыпаў. Адны з іх будаваліся на ўзвышшах, другія змяшчаліся ў нізіннай балоцістай мясцовасці на штучным насыпу. Гэта быў новы тып замкаў – кастэлі.

У выяўленчым мастацтве Беларусі другой паловы XIII – першай паловы XVI ст. вылучаюцца іконапіс, фрэскі, кніжная мініяцюра, гравюра, арнамент, драўляная разьбяная скульптура.

З распаўсюджаннем ідэй Адраджэння звязана і развіццё свецкага жывапісу, пераважна партрэтнага жанру. Захаваліся выявы партрэта Ягайлы ў касцёле ў Сандаміры. У Трокскім замку знаходзіцца шэраг фрэсак, прысвечаных Вітаўту.

У рамках дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва на Беларусі ў другой палове XIII – першай палове XVI ст. развівалася размалёўка па дрэву, чаканка па металу, выраб керамікі. Беларускія майстры добра ведалі тэхналогію металаапрацоўкі, выраблялі металічныя ўпрыгожванні і посуд. Развівалася касцярэзная вытворчасць. Беларускія рамеснікі таксама стваралі розныя рэчы з каменю.

Разнавіднасцю дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва з’яўлялася кафлярства.

18 Рэфармацыя у Европе, перадумовы рэфармацыйнага руху на беларуси

Рэфармацыя – грамадска-палітычны і рэлігійны рух, накіраваны супраць каталіцкай царквы як ідэйнай асновы феадалізму. У Рэфармацыі можна выдзяліць тры напрамкі:

1) каралеўска-княжацкі, які абараняў інтарэсы манархаў і свецкіх феадалаў ва ўмацаванні сваёй улады і захопе зямных багаццяў царквы;

2) бюргерска-буржуазны з яго пропаведдзю “мірскога аскетызму” і рэспубліканскага ўладкавання царквы;

3) народны, які патрабаваў ліквідацыі царквы, феадальнага прыгнёту і ўзаконення роўнасці.

Шляхту і заможных гараджан Рэфармацыя прывабіла магчымасцю падарваць магутнасць царквы, якая ўшчымляла іх правы. У адрозненне ад заходнееўрапейскай, рэфармацыя на Беларусі праходзіла на феадальным сацыяльна-эканамічным базісе, а яе асноўнай рухаючай сілай была феадальная знаць.

Найбольшае пашырэнне ў княстве атрымаў кальвінізм, абаронцам якога стаў Мікалай Радзівіл Чорны. Ён заснаваў у Вільні першую пратэстанцкую абшчыну. На тэрыторыі Беларусі арганізоўваецца больш 50 кальвінісцкіх абшчын, а пры іх – цэрквы, школы, друкарні. Найбуйнейшымі рэфармацыйнымі цэнтрамі на Беларусі сталі Бярэсце, Нясвіж, Віцебск, Наваградак, Клецк, Іўе, Слуцк, Койданава і іншыя. Вакол іх групуюцца выдатныя вучоныя, прапаведнікі, пісьменнікі, кнігавыдаўцы.

У 60-я гады XVI стагоддзя на Беларусі, у Літве і на Украіне з кальвінізму вылучыўся больш радыкальны напрамак – арыянства, ці антытрынітарызм. Яго ідэолагі (Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і іншыя) патрабавалі радыкальных сацыяльных пераўтварэнняў, асуджалі прыгонніцтва, прапаведвалі агульнасць маёмасці, што прывяло іх да канфлікту з кальвінісцкай шляхтай. У сярэдзіне XVII стагоддзя члены арыянскіх абшчын былі выгнаны з Рэчы Паспалітай. У другой палове XVII стагоддзя пад ударамі контррэфармацыі рэфармацыя зыходзіць з гістарычнай арэны.

Папства зрабіла стаўку ў выратаванні каталіцкай царквы на ордэн езуітаў. У ВКЛ езуіты з’явіліся на наступны год пасля Люблінскай уніі, выкліканыя віленскім біскупам для барацьбы з Рэфармацыяй. Галоўным ідэолагам контррэфармацыі на Беларусі і ў Літве стаў Пётр Скарга. Правячыя колы Рэчы Паспалітай надзялялі езуітаў вялікімі зямельнымі ўладаннямі. Эканамічная моц забяспечыла ім магутны ідэалагічны і палітычны ўплыў.

Езуіты ўзялі ў свае рукі адукацыю – адкрылі акадэмію ў Вільні і 11 калегій на Беларусі, пакрылі яе сеткай сваіх касцёлаў і кляштароў, заняліся дабрачыннай дзейнасцю. Адноўлены і ўзмоцнены каталіцызм пачаў выціскаць пратэстанцкія секты. К канцу XVII стагоддзя контррэфармацыя ў княстве перамагла.

Да сярэдзіны XVII стагоддзя польскія каралі практычна падпарадкавалі сабе праваслаўную царкву.

Распрацаваная Трыдэнцкім саборам праграма рэстаўрацыі касцёла прадугледжвала распаўсюджванне яго ва ўсходнеславянскім свеце. Заснаванне Маскоўскага патрыярхату ў 1589 годзе ўзмацняла праваслаўе на рускіх землях. Таму Ватыкан паспяшаўся з набліжэннем да сябе другой часткі гэтага свету – беларуска-украінскай – праз унію. Яго намеры супалі з імкненнем палітыкаў умацаваць Рэч Паспалітую праз адзінавер’е ўсіх яе падданых.

Некаторых мясцовых праваслаўных лідэраў (К. Астрожскі, І. Пацей, К. Тарлецкі і іншыя) прывабіў сваёй жыццяздольнасцю каталіцкі захад. Яны ўбачылі шлях да пераадолення духоўнага крызісу ў заключэнні уніі з Рымам. Гэты шлях быў рэалізаваны ў выглядзе Берасцейскай уніі.

Новы накірунак хрысціянства – уніяцтва – быў аформлены на Берасцейскім саборы 6–9 кастрычніка 1596 года. Ён прадугледжваў захаванне праваслаўнай абраднасці, царкоўна-славянскай мовы ў набажэнстве, але прызнаваў вяршэнства папы рымскага, каталіцкае веравучэнне.

Але замест спакою унія стала крыніцай раздораў. Першы напрамак рэлігійнай барацьбы – гэта пачатак літаратурна-багаслоўскай палемікі. Другім напрамкам была парламенцкая барацьба. На сеймах паміж праваслаўнымі і уніятамі адбываліся вострыя спрэчкі. Трэцяй формай рэлігійнай барацьбы была адміністрацыйная барацьба: закрыццё праваслаўных цэркваў, перадача іх і манастыроў уніятам.

Па Беларусі пракацілася хваля антыуніяцкіх выступленняў. Першай акцыяй стала паўстанне Севярына Налівайкі (1595–1596). З пачатку XVII стагоддзя ўсё большую вагу пачынаюць набываць казакі. Яны пачынаюць бараніць пакрыўджаную царкву. У 1648 годзе на барацьбу з прыгнятальнікамі ўзнялося запарожскае казацтва на чале з Б.Хмяльніцкім, галоўнае патрабаванне паўстання – ліквідацыя уніяцкай царквы.

Такім чынам, на працягу ўсяго існавання Рэчы Паспалітай беларускі народ вымушаны быў весці цяжкую барацьбу за сваю веру, мову, культуру.

19

Перадумовы утварэння Рэчы Паспалiтай. Люблiнскi сойм i яго рашэннi. Рэч Паспалiтая на палiтычай карце Еуропы у канцы XVI – першай палове XVII ст.