Ақпараттық жүйелерді сипараттаудың сандық және сапалық әдістері. Сапалық әдістер аналитикалық тәуелділіктер түрдегі жүйенің сипатталуы жоқ болғанда қолданылады.

Бүл түрдегі әдістер: «миылық штурм», «ой конференциясы» аттарымен белгілі.Ми атакасын өткізу кезінде келесі талаптарды орындау керек:

   ҰОГ қатысушылардың үлкен ойлау еркіндігін және жаңа ойларды айтуын қамтмасыз ету;

     кез келген ойлар мақұлданады, егер басынан бастап олар күмәнді және мағынасыз болса да (ойды талқылау мен бағалау кейінірек жүргізіледі);

    сын айтылмайды, бірде бір ойды жалған деп айтпайды және оны талқылау тоқтатылмайды;

    әсіресе көбірек ойларды айта білу

Қабылданған ережелерге сәйкес және оларды орындау қаталдығына байланысты тура милық атака, ойлармен алмасу әдісі және басқа ойларды талқылау ұжымдық түрлері мен шешімді қабылдау нұсқауларын айырады. Соңғы уақытта (ҰОГ сессиясын ұйымдастыру кезінде) бір ойлар жүйесін қалыптастыруға көмектесетін ережелерді енгізуге тырысады, яғни ең құнды ретінде алдын ала айтылған және олардың дамуы мен түйіндеуін ұсынады .

ҰОГ қатысушыларға ертерек дайындаған қосымша тізімдерді оқуға рұқсат етілмейді. Бірақ сол уақытта қатысушыларға ҰОГ сессиясын ұйымдастыру кезінде талқылауға назарын көздеу үшін ертерек жазбаша немесе ауызша түрде талқыланатын проблема туралы алдын ала ақпарат ұсынылады.

ҰОГ сессиясының ұқсастығын әр түрлі жиналыс, ғылыми совет мәжілісі, арнайы уақытша коммисияларының мәжілісі және басқа да білікті мамандар мәжілісін айырады.

Сараптама бағалауларының әдістері. Сараптама термині латынның expert - тәжірибелі деген сөзінен шыққан. Зерттелетін құбылыстың белгісіз мінездемесі кездейсоқ мөлшер сияқты түсіндіріледі, заң тойтарысымен бөлу арқылы маманның маңыздылықтарды бағалауы ананың немесе басқа оқиғалардың анықтығы болып табылады. Сарапшы топтардан осындай бағалар алынғанда, зерттейтін мінездеменің негізгі мағынасы диапазон бағасының ішінде орналасқан және анық талдалып қорытылған ұжым пікірлері сенімдірек болады деп қарастырылады. Бағалардың ықтималдылығын анықтауда классикалық жеке сараптама бағалауын жүргізу қиындыққа соғады, ал кейде қарапайым түрде де мүмкін емес, ықтималдылықты есептеу үлкен сандар заңдылығында негізделеді, зерттелетін құбылыстың бұқаралық мінез-құлығы және сан барысының орындалуы оның бұрыннан растығын талап етеді.

Сарапшылардың бағалауын қолдануда, сараптау топтарының пікірлері бір сарапшының пікіріне қарағанда қолайлы, берілген бағалар белілі талаптарға сай орындалуы қажет:

- сарапшылардың берген бағаларының бөлінуі «тегіс» болуы қажет;

- кездейсоқ таңдап алынған бірдей топтардың берген топтық бағалары өзара жақын болуы қажет;

Сараптама бағалаулары әдісімен шешілетін барлық көптеген мәселелер екі классқа бөлінеді:

1. Ақпаратпен толық қамтамасыз ету жағдайы.Сонымен қатар сұрау және өңдеу әдістері «жақсы өлшеуіш» принципін қолдануға негізделеді, яғни, ақпарат көзінің сапалы сарапшысы.

2. Көрсетілген гипотезада әділеттілікте сенімдік білімі жеткіліксіз. Мұндай жағдайда сарапшыларды жақсы өлшеуіш ретінде қарастыруға болмайды және үлкен қателерді жібермей сараптау нәтижелерін өңдеуге кірісу қажет.

Сараптау бағалауларының әдістерін іске асыру барысында оларды өткізуде дайындық үлкен роль атқарады.

Сараптауды ұйымдастыру кезеңдері:

- сараптаманың мақсатын қалыптастыру;

- сұрақ процедурасын өңдеу;

- сараптау топтарын қалыптастыру;

- ақпаратты сұрау, талдау және өңдеу.

Сараптаманың мақсатын қалыптастыруда өңдеуші болжамның нәтижесі кіммен және қандай мақсатта қолданатыны жайлы дәл, анық түсінік өңдеуі тиіс.

Тапсырма шешімі бойынша сараптау топтарын таңдауы келесі кезеңдердегідей:

1. Сарапшылардың көзқарастары бойынша арнайы сұрақтар тізімі дайындалады.

2. сарапшылар барлық тізім бойынша сұрақтарға қорытынды беретініне априорлар аз-кем түрде сенімді болуы үшін, сарапшылардың тізімін, мүмкіндігінше санын құрайтын тізім құру қажет.

3. Сұрақтар тізімі сарапшылардың әрқайсысына әр сұрақ бойынша өзінің біліктілігін анықтауға, яғни берілген сұраққа сараптама жасауға білікті қатыса ала ма, жоқ па соны анықтау.

4. Әр сараптамаға сұраныс жүргізуге құрал және уақыт бөлінуі керек.

5. Сараптамалар бойынша тапсырма шешіледі және қойылады, яғни тапсырма сарапшылардың таңдауына қарай жүзеге асырылады. Әр сұрақты қорытындылау үшін, сарапшылар бір сараптама, уақыттың жұмсалуы және сұрау жүргізуге құралдардың аз қолдануын қарастырады.

Сарапшылар ұжымының бағалауы бойынша материалдарды өңдеуде рангілік корреляция теория әдісін қолданылады:

Мұнда, m - сарапшылар саны, j = 1, m; n – қарастырылатын қасиеттер саны, I=1,n;

r_ij –d_i сарапшымен сап түзеуде I-ші қасиетінің иелеген орны; d_i – рангі бойынша сомманың тоқтатылуы, і – n- қасиеті бойынша орташа арифметикалық рангтар соммасынан i–ші қасиеті бойынша рангтар соммасының ауытқуы.

W конкордация коффициенті сараптамалар қатарының қалай орналасқанын бағалайды.Оның мағысы О? W?1; W=0 мәнінде табылады. W=0 толық қарама-қайшылықты білдіреді, ал W=1 ранжрлердің толық сәйкестігін білдіреді. Практикалық сенімділік жақсы деп есептеледі, егер W=0,7...0,8.

Конкордация коэффициентінің мағынасын сарапшылардың пікірінше бірігуіне куә бола алады және келесі себептердің салдары болып табылады: қарастырылып отырған сарапшылардың барлығының пікірлері ортақ емес, қарастырылған барлық сарапшылардың ішінде пікірлері ортақ жоғарғы топтар бар, бірақ мұндай топтардың жинақталған пікірлері қарама-қайшы.

Кез келген екі сарапшының А және В ортақ пікірлерінің көрнекілік кезеңдерін сипаттау үшін қос рангілік корреляция коэффициенті қолданылады:

- i -қасиет бойынша рангі бағасы көлемінінің модуль бойынша әр түрлілігі, сарапшылардың белгілеулері бойынша А және В: = |R_Ai-R_Bi|; T_A және T_B - А және В сарапшыларының байланысқан рангісінің бағалауының көрсеткіші.

Қос рангілік корреляция коэффициенті келесі мәнді қабылдайды: -1<<+1. . р= +1 мәні екі сарапшының рангі бағасымен сәйкес келеді (екі сарапшының пікірлері сәйкес), ал p=+1 - өзара қарама-қайшы ранжр қасиеті (бір сарапшының пікірі екінші сарапшының пікіріне қарама-қайшы).

Жүйені сипаттайтын кибернетикалық жағдай.

Басқару процесс ретінде.Кибернетикалық жағдай түсіндірмелі жүйеден тұрады, өйткені барлық орталықтандырылған тәртібі басқару түрінде қарастырылады. Басқару– кең және кибернетикалық мағынада–бұлқорыту тәсілі мен әдісі, тірі ағзалар мен жасанды нысандар әр түрлі ғылымдармен жиналған. Басқару тілі –: “объект”, “қоршаған орта”, кері байланыс, “алгоритм” және т.б түрлеріндегі түсініктерді қолдану болып табылады.

Басқару деп басқару объектісі деп аталатын бір ортаның бөлігінебағытталған әрекетінің ұйымдастырылған процесідептүсінеміз Нәтижесінде осы объектімен қарым қатынас жасайтын субъектісі қанағаттандырады. Басқару талдауы үштікті бөлуге мүмкіндік береді — ортаны, объектіні және басқару процессін.

Y объектінің жағдайы субъект қажетілік жағдайына әсер етеді. Субъектінің қажеттілігі А = (а_1, …а_к ), мұнда а_i –субъектінің қажеттілігінің күйі і, теріс емес сан ретінде және осы өзектің қажеттілігі ретінде түсіндіріледі.

Субъектінің өзінің мінез құлқын былай құрастырады, көп критериленген есепті былай шешеді:

R – субъектінің ресурсы. Бұл тәуелділік танымды байланыс, қажеттілік күйі ретінде Х және U субъектісі түрінде белгісіз болып келеді. Бұл тәуелділік белгісіздікті білдіреді, бірақХорта жағдайымен және Uсубъектінің тәртібімен қажеттілік бар байланысын ..

U_i^* - (2.1) есептің шешімі болсын, яғни А қажеттілікті азайтатын субъектінің оптималды тәртібі. U_i^* аңықтауға мүмкіндік беретін (2.1) есептін шығару тәсілін

(2.2)

басқару алгоритімі деп атайды.

j – Х ортаның жағдайы және А_t қажеттілігі бойынша басқаруды синтездеуге мүмкіндік беретін алгоритм. Субъектінің қажеттілігі объектінің ықпалымен ғана өзгермей, субъектінің іскерлігін көрсетеді және де t индексі арқылы белгіленеді.

j – алгоритм арқылы басқару, ол субъект арқылы орналасады және берілген ортаның функциалданатынын анықтайды. Алгоритмде рекуррентелген мінезі бар, яғни әр қадамдарын жақсартуын меңгереді: Мысалы: мына мағынада, , яғни қажеттілігінің деңгейі азайтылады.

Процессті басқару бағытталған ұйым арқылы объектіге нақтылай алады. Мұны ең бірінші жануарлар қолданады, ал екіншісі – адамдар. Қанағаттандырылған қажеттілігі алгоритмді басқарады және де оның еңгізу аралығы – қалыптасқан мақсаты басқарылады, яғни ол 2 кезеңді сызбасымен орындалады.

Бірінші кезең Z^*басқару мақсатында анықталады, бұл есеп интуитивті деңгейде шешіледі:

, мұнда j – А_t қажеттілігі және Х орта жағдайы бойынша Z^* мақсат синтезінің алгоритмі. Ал екінші кезенде U_i^* басқаруы аңықталады. Оның іске асыруы бірінші стадияда қалыптастырылған Z^*мақсатына жетуін қамтамасыз етеді, ол субъектінің қажеттілігін қанағаттандырады. Дәл осы кезеңде барлық аппараттың қалыптасқан қуаты қолданылады және де көмектесетін Z^* мақсатына синтезделуі басқарылады.

j₂ – алгоритм басқаруы. Бұл алгоритм кибернетиканы ғылым ретінде оқытылу пәні