ОБЖ алфавит

Өндірістік қауіпті және тұрмыстық факторлер Ғылыми- техникалық үрдіс адамзатқа үлкен өзгеріс алып келгенмен адам және қоршаған ортаға ешбір жаңалық әкелмеді. Фиизкалық және химиялық тіршілік ету ортасының техногенділігі артты, өмір ритмі жеделдете бастады, психологиялық еңбек пен әр түрлі кәсіби тұрмыстық топтардың жағдайлары өзгерді.Айқын техногенді өзгерістер ортаның сапалы және сандық сипаттамасы өндірістік ортада байқалады. Өндірістің дамуы адамның тіршілік әрекеті үшін оның зиянды және қауіпті факторлер деңгейінің жоғарлауымен және оның сандық өсуімен байқалады.Мысалы, материалдары плазмалы өңдеудің прогресивті қолданылуы мен енгізілуі электромагнитті өрістен, шу деңгейінің жоғарлығынан, улы аэрозольден, электр желісінің жоғарғы қысым әсерінен қорғану құралдарын қажет ету жағдайын туғызады. Жеңіл көлік шығару транспорт мәселелерін шешкенімен, бірақ ол жолдағы жоғарғы жарақаттану деңгейіне алып келді, ол улы ластанудан табиғат ортасы мен адамның қорғанысы бойынша қиын шешімі жоқ мәселелерге әкеліп соқты.Өндірісте техникалық құрылғылардың санын, жүйесін, технологияларын пайдалану жұмыскерлердің денсаулығына әсер ететін жағымсыз факторлер санының өсуіне алып келді. Өндірістік-шаруашылық қызметтің көлемі әсерінен өндірістік ортада, биосферада жағымсыз жағдайлар пайда болып жатыр оның экологиялық сипаттамасы адам потологиясына әсер етуде.

Өрттер. Орман өрттері . Дала өрттері. Өрттер – дегеніміз бақылаудан тыс жану үрдісі, оның салдарынан адам өміріне, жануарлар мен материалдық заттардың зардап шегуінде күмән жоқ. Орман өрттері жану үдемелігіне байланысты әлсіз, орташа, және қатты болып бөлінеді, ал сипаттамасы бойынша жоғарғы және төменгі болып жіктеледі. Дала өрттері ол ашық аймақтарда пайда болады. Олар көбінесе жаз мезгілдерінде болады. Ол 20-30 км/сағ жылдамдықта таралады.

Панахана түрлері және сипаттамалары.1 паналаушы үшін бөлме көлемі 1,5панаханаға шағын шыдамдылығы бойынша 300адам сыйады.ал орта шыдамдығы бойынша300-600адам панахананын сыртқы және ішкі есіктері ауа өтпейтіндей қорғалған болуы керек.

Панахана түрлері және сипаттамалары.1 паналаушы үшін бөлме көлемі 1,5панаханаға шағын шыдамдылығы бойынша 300адам сыйады.ал орта шыдамдығы бойынша300-600адам панахананын сыртқы және ішкі есіктері ауа өтпейтіндей қорғалған болуы керек.

Радиация зақымдану кезіндегі қандай шаралар жасалады. Радиациялық ахуалды бағалау үшін қажетті алғашқы мәліметтер Адамзат баласы жер бетінде пайда болған кезден бастап, табиғи радиоактивті заттардан қажетті дозасын алып отырған, әсіресе, радиоактивті сәулені жерден алады. Қалған бөлігі космос сәулесімен келеді. Жылына адам 200 мР радиация қабылдайды.респиратор кигізу керек,егер ол болмаса мақта-дәке таңғышты тану керек,немесе бет орамалын және салфетка пайдалануға болады.Адам зардап шекенде көздін көруі нашарлайды,қатерлі ісік аурулары ,психикалық жарақаттану ж.т.б. жердін радиоактивті зақымдануы нәтижесінде п.б.ахуал радиациялық ахуал д.ат.Қарсылас жақ осы заманғы зақымдау құралдарын қолданған жағдайда,сондай-ақ атом өнеркәсібі кәсіпорындарындағы авария кезіндегі ауа,жер және онда орналасқан ғимарат,техника мүлік радиациялық зақымдануға ұшырайды.

Радиация зақымдану кезіндегі қандай шаралар жасалады. Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады. Радиоактивтік ластану адамның тамақ тізбегінің және қоршаған ортаның экосистемалық деңгейінде бақыланады. Бұл үшін ионизирлік сәулеленуді тіркеунің арнайы тәсілдері және дозиметрлердің типтері өнделген.

Радиациялық барлау құралдары және олардың жұмыс істеу принциптері. қолданыстағы барлық дозиметрлік құралдар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді.Газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.Егер осы көлемде екі электрод орналастырылса,газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр торы өтеді.Оның көлемін өлшей отыра радиоактивті сәулеленудің жиілігін бағалауға болады

Радиациялық жағдайды бағалау мен бақылау. Радиациялық жағдай — қарсыластын ядролық және радиологиялық қаруды қолдануы салдарынан қалыптасатын жағдай; ұрыстық жағдайдың элементі. Радиациялық жағдай жергілікті жер, акватория, әуе кеңістігі және әскерлердің қимылы мен жауынгерлік мүмкіндігіне, өнеркәсіп объектілері мен елді мекен тұрғындарының тіршілігіне ықпал ететін әр түрлі объектілердің радиоактивті зақымдану көлеміне қарай анықталады.Радиациялық жағдай ядролық жарылыстың санына, орталығынан қашықтық жағдайына, қуатына, түрі мен уақытына (радиологиялық қаруды қолдану аудандарының саны мен жағдайына), метеорологиялық жағдайларға, жергілікті жердің сипаты мен қорғаныштық қасиеттеріне байланысты болады.Радиациялық жағдайды анықтау ядролық жарылыс туралы, әскерлердің (жергілікті жер тұрғындарының), түрлі объектілердің, азық-түлік, су және материалдық құралдардың радиациялық сәулеленуі мен радиоактивті залалдануы туралы, радиацияның қауіпті дәрежесінде радиоактивті залалдану туралы мәліметтерді жинау, талдау және бағалаудан турады. Радиациялық жағдайды бағалау болжау негізінде немесе радиациялық барлау мен дозиметриялық бақылау мәліметтері бойынша жүргізілуі мүмкін.

Радиациялық және химиялық қауіптіліктер. Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.

Радиациялық және химиялық қауіптіліктер. Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.

Радиациялық қауіпсіздіктің негізгі принциптері. Дозиметриялық бақылаулар мен радиациялық барлаудың құралдары Радиоактивтік ластану адам және оның өмір сүру ортасы үшін ерекші қауіп төндіреді. Бүл ионизирлік радиацияның тірі организмдерге интенсивті және тұрақты зиянды әсер етуіне байланасты, ал бүл радиацияның көздері қоршаған ортада кең таралған. ДП-22В жеке дозиметр құрамына ДКП-50А дозиметірі мен 3Д-5 зарядтау қондырғысы кіреді.Дозиметрлердің жұмысы температураның -40+50градус аралығында және салыстырмалы ылғалдылығы 98пайыз кезінде қамтамасыз етіледі.Әрбір дозиметр алюминий құймасынан автоқалам түрінде жасалынған. Ал радиациялық барау құралдары,қолданыстағы барлық дозиметрлік құралдар иондық әдіс негізінде жұмыс істейді.Газдың электрлі бейтарап атомдары жағымды және жағымсыз иондарға бөлінеді.Егер осы көлемде екі электрод орналастырылса,газ арқылы иондық тоқ деп аталатын электр торы өтеді.Оның көлемін өлшей отыра радиоактивті сәулеленудің жиілігін бағалауға болады.

Радиациялық қауіпсіздіктің негізгі принциптері. Максималді жіберілетін сәулеленудің дозасы радиациондық қауіпсіздік нормалары бойынша анықталады, ал құрылыс материалдар, жинайтқыштардың табиғатты радиацияның нәтижелі салыстырмалы активтилігі – МӨСТ (ГОСТ) бойынша.қазіргі заманғы деңгейінде радиациялық қауіпті қамтамасыз етудің негізгі қиыншылықтардың бірі- сәулеленудің аз дозасының проблемасы болып табылады.Ластанылған территориясындағы радиациялық жағдайды бағалау үшін нұсқау (инструкция) және методикалық ережелер жетілдірілген. Пәтерлеудің жерлік тәсілдері сияқты, арнайы ұйымдармен және болімшелерімен жүргізілетін дистанциондық тәсілдері де (аэро-, автогамма-спектрометриясы, жүріс гамма-түсіру және т.б.) қолданылады.

Сәулелену дозасы туралы түсінік. Радиоактивтік атом нөмірінің альфа, -бета және гамма – сәулеленізмен қоса жүретін массалық санның өзгеруіне әкелетін ядросының өздігінен пайда болатын ыдырау. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.

Сәулеленудің экспозиционды, жұтылғыш, эквивалентті дозалары. Альфа-сәулелену-протондар мен нейтрондардан құралған ауыр бөлшектердің тасқыны. Ол қағаз бетімен тоқталатылады және адамның терісінен өте алмайды. Бірақ егер ол организмнің ішіне отып кетсе, өте қауіпті болып кетеді. Бета-сәулеленудің өтудің аса жоғары қабілеттілігі бар және адам терісіне 1-2 см-ге өтеді. Гамма – сәулеленуді тек қалын қорғасын және бетон плитасы ғана тоқтата алады.

Табиғи өрттердің түрлері мен қауіптілігі. Өрт қауіптілігі бойынша материалдар мен қоспалардың, газдардың, сұйықтықтардың түрлері Өрттер – дегеніміз бақылаудан тыс жану үрдісі, оның салдарынан адам өміріне, жануарлар мен материалдық заттардың зардап шегуінде күмән жоқ. Орман өрттері жану үдемелігіне байланысты әлсіз, орташа, және қатты болып бөлінеді, ал сипаттамасы бойынша жоғарғы және төменгі болып жіктеледі. Дала өрттері ол ашық аймақтарда пайда болады. Олар көбінесе жаз мезгілдерінде болады. Ол 20-30 км/сағ жылдамдықта таралады.

Табиғи сипаттағы ТЖ сипаттамасы. Табиғи сипаттағы төтенше жағдай дегеніміз - табиғат немесе өндіріс а,даттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қара-жатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі мате-риалдық, техникалық, ақша қаражатын жоне адам күшін талап ететін жағдай.Қазақстан мемлектінің орналасқан жері - орасаы зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты қүбылыстар жиі болып жатады.

Тектоникалық жер сілкінісі, жанартау жер сілкінісі, қопарма жер сілкінісі және техногенді жер сілкінісі Тектоникалық жер сілкінісі– жер пластарының қозғалуын шақырады, литосфера плиталарының қозғалысы.Жанартау жер сілкінісі – жанартау каналдары бойынша магмалардың жылжулары.Қопарма жер сілкінісі – жердің қопарылуларын шақырады.Техногенді жер сілкінісі – құрылыс кешендері, мұнай, газ, жер асты суларының, қатты жарылыстардың әсерінен болады.

Тектоникалық жер сілкінісі, жанартау жер сілкінісі, қопарма жер сілкінісі және техногенді жер сілкінісі Тектоникалық жер сілкінісі– жер пластарының қозғалуын шақырады, литосфера плиталарының қозғалысы.Жанартау жер сілкінісі – жанартау каналдары бойынша магмалардың жылжулары.Қопарма жер сілкінісі – жердің қопарылуларын шақырады.Техногенді жер сілкінісі – құрылыс кешендері, мұнай, газ, жер асты суларының, қатты жарылыстардың әсерінен болады.

Техногенді сипаттағы ТЖ түрлері мен сипаттамалары Төтенше жағдай — адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нүқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығьшдарға үшыратып, тіршілік жағдайык бүзған немесе бұзуы мумкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады.Оның түрлері:1)Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыт-тарда, шахталарда және т.с.с).2) Көлік жүйесіндегі апаттар.3)Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орын-дарында, мүнай, газ қүбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с).Себептері: Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, қүрылыс, тау-кен байлығын өидіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты іс-әрекеттер жүргізіліп жатыр. Бүндай қарқынды даму экономикаға әсер еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады.

ТЖ қорғаныс құралдары мен әдістерін анықтаудың кешенді жолдары ТЖ алдын алу бойынша құрамды жасақтау, қалыптастыру оның көлеміне байланысты болады, олардың бейбіт және соғыс уақытында шекараларға байланысты келесі принциптер бойынша анықталады:- жер сілкінісі болған аймақтарға АҚ құру 1 құтқарушыға 10 адам жергілікті аймақ бойынша;- өрт, су тасқынымен және басқа қауіптілік түрлерімен зақымданған өндірістік аймақтарда АҚ құру 1 құтқарушыға 15-20 адамнан келеді.Бейбіт уақытта ТЖ алдын алу АҚ құрудың жүзеге асуы арнайы қалыптасқан топтан құрылады. 1 топта қанша адам болуы керек:- облыс –150 адам кем емес;- қала –100 адам кем емес;- аудан –50 адам кем емес

ТЖ пайда болуының негізгі принциптері Төтенше жағдай — адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашылық жүргізуші объектілерге нүқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығьшдарға үшыратып, тіршілік жағдайык бүзған немесе бұзуы мумкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай.Табиғи сипаттағы төтенше жағдай дегеніміз - табиғат немесе өндіріс а,даттарының зардаптарын күнделікті қызметпен, қара-жатпен жоюға мүмкіндік бермейтін, ол үшін әдейі мате-риалдық, техникалық, ақша қаражатын жоне адам күшін талап ететін жағдай.Қазақстан мемлектінің орналасқан жері - орасаы зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты қүбылыстар жиі болып жатады.Зілзала - бүл кенеттен найда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бүзатын, материалдық қүнды-лықтарды үлкен шығынға үшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат қүбылысы.Әрбір зілзаланың өзіне төн физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар.Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпа-шылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға.Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілза-лалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт.

Топырақтағы улы заттарды анықтау. Топырақтың ластануы мен бұзылу көздері. Табиғатта топырақ қабатының бұзылу процесі мен оның жел, су, табиғат апаттары арқылы көшіріліп кетуі болып тұрған. Алайда ең ірі және глобалды топырақтың бұзылуы, ең алдымен адамның ісі арқылы пайда болған. Қарапайым жер шаруашылығы, жайылымдардың жүйесіз пайдалануы құрғауына әкеліп Африка, Оңтүстік Америка мен Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Азияда ірі ауданды шөлдердің қалыптасуына соқтырды.Қазіргі уақытта жердің құнарлылық проблемасы күшейе түсті. Ең бір өзекті проблема - қалыпты құнарлылықтың кемуі. Топырақтың техногенді зақымдануы мен улануы. Бұл жағдай атмосфераға, радиоактивті элементтер, ауыр металдар, күкірт қышқылы мен басқа да заттар, улы химикаттар мен минералды тыңайтқыштар дұрыс пайдалану нәтижесінде түскенде пайда болады. Мысалы, түсті металлургия кәсіпорны орналасқан ауданда топырақтағы қорғасын мөлшері қалыптыдан 20 есе көп. Суперфосфат зауыты орналасқан ауданда мышьяк пен фтор қалыптан 20-25 есе көп.Улы химикат - пестицидтер кең қолданылуы әсерінен топырақ пен ауыл шаруашылығын ластайды. Көптеген пестицидтер сыртқы ортада өте тұрақты болып келеді. Олар топырақта бөлінбей, көп жылдар бойы сақталады. Осының нәтижесінде топырақта улы заттар көбейіп, олар басқа жерлерге таралып, су қоймаларға құйылады, ауға тарайды. Улы химикаттар микроағзаларға қатты әсер етеді.

Төтенше жағдай кезіндегі өндірістік нысандарда пайда болған жағдайларды барлау мен бағалау. Барлау жұмыстары:- ауада;- жер үсті;- темір жол;- суда (өзендер).АҚ барлау қойылған тапсырмаларды орындалуына байланысты жалпы және арнайы болып бөлінеді. Барлау жұмысының негізгі құжаты болып барлаудың жоспары болып табылады

Тіршілік әрекеті қауіпсіздігінің саласындағы зандық және құқықтық актілер Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» 5 маусым 1996 ж. Қазақстан Республикасының заңы табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайларды болдырмау мен ескерту бойынша қоғамдық қатынастарды реттейді. - 28.02.04 жыл "Еңбекті қорғау мен қауіпсіздік" туралы;19.05.97 жылы өзгерген ҚР "Денсаулықты қорғау туралы" заңы, 13.01.04 жылы толықтырылған;- 10.12.99 жылғы "ҚР еңбек қорғау туралы";- 03.04.02 жылғы "Қауіпті өндірістік объектілердегі, өндірістік қауіпсіздік туралы ";- 27.03.97 жылы өзгерген "Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы",21.12.04 жылы толықтырылған,- "ҚР Азаматтық кодексі";- "Өрт қауіпсіздігі туралы".Сонымен қатар "Еңбекті қорғаудың"

Тіршілік әрекеті шекарасында қауіпсіздікті жүзеге асырудың әдістері. Төтенше жағдайды алдын алудың мақсаты адам денсаулығы мен өмірін қорғау, материалдық шығындар мен қоршаған орта шығындарының мөлшерлерін азайту, сондай-ақ ТЖ шекараларын алдын алу жолдары. Катастрофа мен ірі өндірістік аварияларды, табиғи апаттарды алдын алу дегеніміз: қауіптілік туралы шаруашылық нысандар мен жергілікті халықты ескерту, барлау жүргізу, қиралған орындардың көлемдері мен дәрежесін белгілеу, зақымдалған аймақтар-дың көлемдерін анықтау, өрт таралуларының, су тасқындары мен су алудың мүмкін шекаралардың болуы мен таралулары, табиғи апат қауіпі бар жергілікті пункт пен нысандарды анықтау; АҚ пен ТЖ құралдары мен жұмылдыру күштерін анықтау, алғашқы көмек көрсету ұйымын құру. 2. Зақымдалған аймақтағы құтқару және тағы басқа шұғыл іске асатын жұмыстардың мақсаты адам өмірін құтқару мен алғашқы көмек көрсету, сондай-ақ қалпына келтіру жұмыстарын ұйымдастыру болып табылады. Олар үш топқа бөлінеді: құтқару, арнайы (неотложные), қосымша.

Улану, улы заттардың әсері кезіндегі кәсіби және тұрмыстық аурулар.улы заттармен улануға мысалға айтсақ аммиак,хлор жатады.аммиакпен уланса адамбасында ауырады содан соң көзі ашиды,жалпы жөтел п.б дауысы қырылдап асқазаны ауырады.егер аммиак әсерін токтатпаса өкпе суға толып кетеді.Хлормен уланса адамның көзінен жас ағып жөтел п.б содан сон кеуде тұсы ауырады.егер хлор әсерін токтатпаса өкпе ісінеді.

Химиялық барлау құралдары және олардың жұмыс істеу принциптері Бұл улағыш улағыш заттар мен оларды қолдану құралдары. Улағыш заттар деп ұрыстық қолдануда адам күшін жаппай шығынға ұшыратуға арналған токсинді химиялық қосындыларды айтады. Улағыш заттар химиялық химиялық қарудың негізін құрайды да, шетелдік мемлекеттер армияларының қару-жарағына кіреді. Адам организміне әсерінің сипатына қарай УЗ былай сараланады: 1) жүйке жансыздандыратын; 2)теріні іріңдеткіш;3) жалпы улы әсерлі;4) психохимиялық;5) тітіркендіргіш;Зақымдаушы әрекетінің басталуының жылдамдығына қарай УЗ өлтіретін,саптан шығаратын және қысқа уақытқа шығаратын УЗ болып бөлінеді.Ұрыстық қолдану сәтінде УЗ бу тәрізді (газ), аэрозольдық (түтін, тұман, сіркіреу) не сұйық-тамшы күйінде болуы мүмкін. Олар адамдарды тыныс органдары, кілегей қабықтар және тері қабаттары арқылы, ал зақымдалған өнімдер мен суды тұтынғанда асқазан – ішек жолы арқылы зақымдайды.Ондаған жылдар бойында химиялық қаруды қолдануға тиым салмақ әрекеттер талай рет жасалды. Бірқатар халықаралық конвенциялар мен шарттар осыған бағытталды. 1993 ж. қаңтарда Парижде химиялық қаруды талдап – жасауға тиым салу және оны құрту туралы Халықаралық конвенция жасалды. Сөйтсе де Жер шарында ол әзірше өте көп. Демек, оның қолданылу мүмкіндігі де жойылған жоқ. 

Химиялық зақымдану ауданы қалай бағаланады? Химиялық зақымдалу аймағы деп тікелей химиялық қарудың әсеріне ұшыраған немесе жойғыш концентрациядағы УЗ-мен зақымдалған бұлт таралған территорияны атаймыз. Химиялық зақым ошағы — химиялық қарудың немесе өте күшті улы заттардың әсеріне ұшыраған аумақ. Мұның салдарынан адамдар, жануарлар мен өсімдіктер зақымданады. Химиялық зақым ошағы улағыш заттар тікелей колданылган ауданды, биоконцентраттардағы булар мен аэрозольдардың таралу бағытындағы жерлерді қамтиды. Химиялық зақым ошағынын аумагы колданылған улағыш заттардың мөлшеріне, олардың типіне, метеорологиялық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты. 

Химиялық қауіпті заттардың тасымалдануы мен сақтаудың негізгі әдістері Химиялық қауіпті объектілер (ХҚО) – өзінің өндірісінде күшті әсер ететін улы заттарды (КӘУЗ) (хлор және аммиак) сақтап және қолданатын объектілер, оларда болатын авариялар адамдардың (улануына), жануарлар және өсімдіктердің жаппай зақымдануына әкелуі мүмкін (Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар (ТЖ)).Химиялық қауіпті объектідегі авария кезінде, ХҚО жақын орналасқан объектілерге және тұрғындарға дабылды қосу арқылы, бірыңғай «БАРШАНЫҢ НАЗАРЫНА!» сигналы беріліп, құлақтандырылады. Осы сигнал бойынша барлық жергілікті радиоларды, телеарналарды қосып, ТЖ туралы хабарламаны және өзін қалай ұстау керектігін тыңдау керек.

Химиялық қауіпті нысандардағы авариялардың түрлері. Химиялық барлау құралдары Ауадағы, жердегі ,техникадағы және басқада обьектілердегі улы заттарды анықтау үшін химиялық барлау құралдарының көмегімен немесе сынақ алу және оны артынша химиялық зертханаларды талдау жолымен жүргізіледі. Барлық құралдарының жұмыс істеу принциптері индикацияның химиялық әдісіне негізделген. ол бойынша улы заттар реактивтің түсі өзгереді, ал егер реакция сұйық ортада жүргізілсе ылғал түседі.Әскери химиялық барлау құралы (ӘХБҚ) ауадағы жердегі және техниканың үстіндегі улы заттарды анықтауға арналған. Ол корпусқа қақпақпен және тасуға арналған белбеумен бекітілген. Корпуста қол насосы¸насостың саптамасы, индикаторды түтікшесі бар үш қағаз таспасы, түтіннен қорғайтын сүзгі, қорғаныс қалпақшалары шам жылтқыш және оның патрондары орналасады.

Хлор және аммиакпен уланған кезіндегі алғашқы медициналық көмек.аммиакпен сірке қышқылынын 5% ерітіндісін иіскету керек респиратор кигізу керек у сіңірген киімді таза киімге ауыстыру керек зардап шеккен адамды қаранғы жерге жатқызу керек ерітіндімен ауызын шайып,мұрнына зәйтүн майын тамызу керек.Хлормен уланған адамға респиратор кигізу таза киім кигізу керек және ас содасымен ауызын шайдырту ол адамға сүт немесе минералды су беру керек.

Хлор, аммияк және күкірт қышқылымен улану. аммиакпен сірке қышқылынын 5% ерітіндісін иіскету керек респиратор кигізу керек у сіңірген киімді таза киімге ауыстыру керек зардап шеккен адамды қаранғы жерге жатқызу керек ерітіндімен ауызын шайып,мұрнына зәйтүн майын тамызу керек.алғашында адам ауырады көзі ашиды жас ағажы қабағын көтере алмайда,жөтел п.б. кеуде тұсы ауырады,асқазаны ауырады.Хлормен уланған адамға респиратор кигізу таза киім кигізу керек және ас содасымен ауызын шайдырту ол адамға сүт немесе минералды су беру керек.жас ағады құрғақ жөтел п.б. кеуде тұсы ауырады .күкірт қышқылымен уланса жөтел және ауыр тыныс алу байқалады қан аралас құсу өнеш пен асқазан күйеді өкпе қабынады содан соң ісінеді.респиратор кигізу керек мақта дәке таңғышты тану керек аузын сумен шайғызу керек,егер дем алуы тоқтап қалса оған ауызба ауыз дем алу немесе жүрекке жанама массаж жасау керек.

8