Tarasiuk%20Lukasz

Koniec państwa Ammonitów przypada na 582/1 r. p.n.e., kiedy to Nebukadnesar, król babiloński pokonuje Ammon, Moab i Edom wraz z ich

Ammonitów oraz zniszczenie ich stolicy503. Jednocześnie jednak zawiera obietnicę mówiącą: „Lecz potem odmienię los Ammonitów - mówi Pan”504. Możliwe, że ta odmiana polegała właśnie na późniejszym założeniu przez

503Jr 49,1-5.

504Jr 49,6.

101

Ptolemeuszy w III w. p.n.e., na miejscu dawnej Rabby Ammonickiej, miasta o nazwie Filadelfia. Generalnie region ten pozostawał zasiedlony przez Ammonitów, niezależnie od zmian politycznych. Zarówno w okresie hellenistycznym, jak i nabatejskim jego mieszkańcy byli przez długi czas nazywani Ammonitami505.

2.4.4. Moab

Moab to kraina leżąca na wschód od Morza Martwego, pomiędzy rzekami Arnon oraz Zered. Stary Testament podaje, że podobnie jak Ammonici, Moabici byli potomkami Lota, bratanka Abrahama506. „Jednakże etymologia słowa Moab nie jest jeszcze dostatecznie wyjaśniona507. Etymologia ludowa nazwę tę wyjaśnia słowami od ojca (hebr. me`āb). Jest rzeczą możliwą, że hebrajska nazwa mô`āb jest zniekształceniem mē`āb od ojca”508. Stolica Moabitów znajdowała się w Kir-Moab509, położonej na górskim szczycie i otoczonej potężnym murem, tuż przy drodze z Akaby do Damaszku. Moabici pierwotnie byli prawdopodobnie ludem nomadycznym, który pod koniec okresu późnego brązu zawładnął dobrami kulturowymi tych ziem, stając się ostatecznie ludem osiadłym510. W okresie monarchii izraelskiej Moab był zależny od swojego zachodniego sąsiada, jednak po upadku monarchii i podziału królestwa na Izrael oraz Judę, Moab uzyskał niezależność511. Tzw. stela Meszy, króla Moabu

505Zob. A. Citlak, dz. cyt., s. 165; por. Justyn Męczennik, Apologia. Dialog z Żydem Tryfonem, Poznań 1926, s. 119; na temat Ammonitów zob. szczegółowe opracowanie: U. Hubner, Die Ammoniter. Untersuchungen zur Geschichte, Kultur und Religion eines transjordanischen Volkes im 1. Jahrtausend v.Chr., Heidelberg 1991.

506Zob. Rdz 19,30-37.

507Zob. G. von Rad, Das Erste Buch Mose, w: Das Alte Testament Deutsch 2/4, Göttingen 1976, s. 176.

508A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 145.

509Kir-Moab lub Ar-Moab, Kir Chareszet czy też Ar lub Rabbat-Moab (Lb 21,15.28; Iz 15,1; 16,7.11), znane też

jako Kerak; zob. A. Citlak, dz. cyt., s. 165.

510Zob. J. Hahn, Moab und Israel, w: Theologische Realenzyklopädie, t. 23, Berlin 1993, s. 125; szczegółowe opracowanie na temat Moabitów zob. The Interpreter's Dictionary of the Bible, dz. cyt., t. III, ss. 409-419; por.

The Eerdmans Bible Dictionary, dz. cyt., ss. 726-728; The New International Dictionary of the Bible, dz. cyt., ss. 665-667; The International Standard Bible Encyclopedia, dz. cyt., t. III, ss. 389-396; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, dz. cyt., t. IV, ss. 257-266.

511Zob. 2Krl 1,1.

102

(datowana na około 840 r. p.n.e.) wymienia Omriego, króla izraelskiego oraz jego dokonania w Moabie512. Warto dodać, że dzięki znalezionej steli obecność Izraela w Moabie jest jednym z lepiej udokumentowanych epizodów historii dawnego Izraela w Transjordanii513. W drugiej połowie VIII w. p.n.e. Moab staje się częścią imperium asyryjskiego. W kronikach Assurbanipala znajdujemy informacje o wtargnięciu arabskich plemion na terytorium Moabu514. Księga Jeremiasza sprawozdaje, iż po upadku Judy wielu jej mieszkańców znalazło schronienie m.in. na terytorium Moabu515. W okresie dominacji perskiej nasila się wpływ plemion arabskich, natomiast Moab stał się zależny od Ammonitów516. W okresie panowania dynastii Seleucydów (III-II w. p.n.e.) na tych obszarach coraz częściej pojawiają się Nabatejczycy. W drugiej połowie I w. p.n.e. region ten przechodzi we władanie Heroda Wielkiego517.

2.4.5. Edom

Edom to kraina leżąca na wschód od obszaru Araby518 oraz na południe od rzeki Zered. Według Starego Testamentu Edomici to potomkowie Ezawa519. Tereny, na których osiedlili się Edomici, zamieszkiwali przed nimi Horyci, wyparci z tych ziem przez Edomitów520. Księga Rodzaju podaje listę królów

512Co do tekstu steli zob. J. B. Pritchard, dz. cyt., s. 320; E. Galbati, F. Serafini, Historyczny Atlas Biblii, Kielce 2006, s. 18; A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 146.

513Zob. A. Citlak, dz. cyt., s. 228.

514Zob. J. Hanh, dz. cyt., ss. 126-127.

515Zob. Jr 40,11-12.

516Zob. G. Molin, Moab, w: Biblisch-Historisches Wörterbuch, pod red. B. Riecke, L. Rost, t. II, Göttingen 1962, s. 1230.

517Por. A. Citlak, dz. cyt., s. 168.

518Obszar około 160-kilometrowej depresji, ciągnącej się od południowego krańca Morza Martwego do zatoki Akaba; zob. Atlas Biblijny, dz. cyt., s. 272.

519Rdz 36,1.8.19.43.

520Zob. Pwt 2,12.22; z kolei Rdz 36,20-30 sprawozdaje nam o tym, że właściwie Edomici i Choryci żyli wspólnie na jednym terenie, a już na pewno nie było między nimi żadnej wojny; szczegółowe opracowanie na temat Edomitów zob. The Interpreter's Dictionary of the Bible, pod red. G. A. Buttrick, t. II, Nashville 1989, ss. 24-26; por. The Eerdmans Bible Dictionary, dz. cyt., ss. 305-306; The New International Dictionary of the Bible, dz. cyt., ss. 291-293; The International Standard Bible Encyclopedia, dz. cyt., t. II, ss. 18-21; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, dz. cyt., t. II, ss. 202-204.

103

edomskich, zanim jeszcze powstała monarchia izraelska521. Interesujące jest, że ci edomscy królowie nie byli związani ze sobą dynastycznie, lecz byli królami elekcyjnymi522. Natomiast teksty egipskie nie zawierają żadnej wzmianki o monarchii w Edomie523. Na północy Edom graniczył z Moabem, natomiast granica południowa pozostaje wciąż kwestią dyskusyjną524. W okresie monarchii izraelskiej, szczególnie za panowania króla Dawida, Edom był zależny od Izraela. Po podziale monarchii Edomici wyzwolili się spod zwierzchnictwa Judy525. „W okresie dominacji asyryjskiej Edom przechodzi pod zwierzchnictwo Asyrii już od IX w. p.n.e. Inskrypcje asyryjskie pozwalają uzyskać nieliczne informacje na temat kolejnych królów Edomu, choć są to informacje ogólnikowe, oprócz imion królów podkreślające dominację Asyrii i lenny charakter Edomitów”526. Po upadku Asyrii Edomitów pokonał Nebukadnesar II. „Z czasem Edomici zaczęli coraz bardziej rozprzestrzeniać się na północny-zachód, dochodząc prawie do Jerozolimy. Ich dawne tereny zajęli Nabatejczycy”527.

521Zob. Rdz 36,31-39.

522Zob. G. von Rad, dz. cyt., s. 282.

523Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 147.

524Zob. M. Weippert, Edom und Israel, w: Theologische Realenzyklopädie, t. 9, Berlin 1982, ss. 290-291.

525Zob. 2Krl 8,20.

526A. Citlak, dz. cyt., s. 171; lennikami Asyrii stali się Edomici za panowania króla Adadnirari III, zob. A. Jepsen, dz. cyt., ss. 157-158.

527A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 148.

104

ROZDZIAŁ III

ZARYS DZIEJÓW IZRAELA

3.1. Początki państwa izraelskiego

Początki państwa izraelskiego sięgają czasów Abrahama528, kiedy to „wziął Terach syna swego Abrama i wnuka swego Lota, syna Harana, i synową swoją Saraj, żonę syna swego Abrama, i wyszedł z nimi z Ur chaldejskiego, aby się udać do ziemi Kanaan. Gdy przybyli do Haranu, zamieszkali tam”529.

Wyjście Abrahama z Ur chaldejskiego i z Haranu

528Pierwotnie Abraham (ojciec mnóstwa narodów) nosił imię Abram (wywyższony ojciec), zob. Rdz 17,5; por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 169; sami Żydzi wielokrotnie w Nowym Testamencie nazywali Abrahama swoim ojcem, zob. Mt 3,9; Łk 1,55.73; 3,8; J 8,33.37.39.53.56; Dz 7,2; 13,26; według A. Jirku pierwotne imię Abram występuje w tekstach klinowych datowanych na początek II tysiąclecia p.n.e., co potwierdza biblijną chronologię, datującą czasy Abrama na przełom XX i XIX w. p.n.e.; zob. A. Jirku, Altorientalicher Kommentar zum Alten Testament, Hildscheim 1972, s. 53; por. R. Jarocki, Zarys dziejów Izraela, Warszawa 2002, ss. 5-6; na temat historii Abrahama zob. również H. I. Hester, The Heart of Hebrew History, Nashville 1980, ss. 83-96.

529Rdz 11,31; na temat okresu patriarchalnego w historii Izraela zob. J. Warzecha, dz. cyt., ss. 57-76.

105

zapanował na tym obszarze, Abram udał się do Egiptu532. Następnie wędrował z powrotem przez krainę Negeb oraz miejscowości Betel i Ai. Po rozstaniu z Lotem Abram zamieszkał w dąbrowie Mamre pod Hebronem533.

Obiecanym potomkiem Abrahama był Izaak, który z kolei sam miał dwóch synów: Ezawa534 i Jakuba, będących bliźniakami. Jakub miał dwunastu synów oraz jedną córkę535. Dalsza historia narodu izraelskiego związana jest z pobytem jednego z synów Jakuba, Józefa w Egipcie, sprzedanego do niewoli przez swoich braci536. W czasie kiedy Józef został namiestnikiem Egiptu, w Kanaanie zapanował głód, w związku z czym bracia Józefa przybyli do Egiptu, aby zakupić trochę żywności. Kilkakrotnie zostali wystawieni na próbę, a w końcu Józef wyjawił im, kim jest. Zgodnie z propozycją Józefa cała rodzina Jakuba przeniosła się do Egiptu i otrzymała w posiadanie ziemię Goszen, która była położona na wschodzie delty Nilu537.

Izraelici spędzili w Egipcie dwieście piętnaście lat538. Dopóki w kraju tym rządzili Hyksosi539, Izraelitom bardzo dobrze się powodziło. Jednak po obaleniu ich przez rdzennych Egipcjan, potomkowie Abrahama stali się niewolnikami540. Stary Testament podaje, że to Bóg powołał Mojżesza541, aby wyprowadził Jego lud z niewoli. Na skutek dziesięciu plag542, które spadły na Egipt, Izraelici

532Rdz 12,10-20; pobyt Abrahama w Egipcie utożsamia się z panowaniem Senusereta III; zob. M. Tarasiuk, Egipt, dz. cyt., s. 129; por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 23.

533Rdz 13,18.

534Ezaw był praojcem Edomitów; zob. Rdz 36,1-19; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, ss. 136137.

535Rdz 29,32-30,24; 35,22-26; na temat historii patriarchów zob. również J. S. Synowiec, Patriarchowie Izraela i ich religia, ss. 47-60, Kraków 1995; por. A. J. Palla, dz. cyt., ss. 143-146; B. Koziróg, Izrael. Historia, religia, archeologia, ss. 21-29, Podkowa Leśna 2003.

536Rdz 37,12-28; na temat historii Józefa zob. M. Tarasiuk, Problematyka dziejów Izraela w okresie przedmonarchicznym, ss. 80-90, Warszawa 2006; por. J. S. Synowiec, dz. cyt., ss. 60-64.

537Rdz 46,28-47,12; zob. G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 176.177.

538Na temat pobytu Izraelitów w Egipcie zob. S. H. Horn, dz. cyt., ss. 59-62; por. M. Tarasiuk, Egipt, w: Historia i kultura krajów biblijnych, t. II, pod red. B. Koziróg, ss. 137-149, Podkowa Leśna 2007.

539Na temat panowania Hyksosów w Egipcie zob. M. Tarasiuk, Problematyka dziejów Izraela, dz. cyt., ss. 9297; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, s. 195.

540Wj 1,8-14.

541Na temat Mojżesza zob. J. S. Synowiec, Mojżesz i jego religia, ss. 13-21, Kraków 1996; por. M. Tarasiuk,

Problematyka dziejów Izraela, dz. cyt., ss. 102-110.

542Na temat dziesięciu plag zob. Wj 7,14-11,10; 12,29-36; por. E. G. White, Patriarchowie i prorocy, ss. 189199, Warszawa 1999.

107

wyszli z niewoli543 „w liczbie około sześciuset tysięcy mężów pieszych oprócz dzieci”544.

Miejsca związane z wędrówką Izraelitów z Egiptu do Kanaanu

J. A. Thompson pisze: „Wedle słów Starego Testamentu, Izraelici wyruszyli z Ramses i szli do Sukkot. Stąd skierowali się do Etam, a potem do Pi-hachirot pomiędzy Migdal a morzem naprzeciw Baal-Sefon. W tym miejscu dogonili ich Egipcjanie”545. Jednak dzięki Bożej interwencji Izraelici pozbyli się swoich prześladowców546 i skierowali się w kierunku pustyni Szur547. Po trzech miesiącach wędrówki dotarli do góry Synaj. Po drodze zatrzymywali się m.in. w

543Co do chronologii wyjścia z niewoli zob. Chronologia Starego Testamentu, pod red. R. Jarocki, Warszawa 2002, ss. 26-36; por. Z. Łyko, Wstęp do Pisma Świętego, Warszawa 1987, ss. 197-202; A. Szczudłowska,

Starożytny Egipt, Warszawa 1978, ss. 101-104; M. Tarasiuk, Problematyka dziejów Izraela, dz. cyt., ss. 121139; J. Nowak, Ziemia biblijna, Warszawa 1966, ss. 18-20; na temat wyjścia Izraelitów z Egiptu zob. również J. Warzecha, dz. cyt., ss. 77-105.

544Wj 12,37.

545J. A. Thompson, Biblia i archeologia, Warszawa 1965, s. 47.

546Wj 14,13-31.

547Wj 15,22.

108

Mara, Elim i Refidim548. Podczas pobytu w Refidim Izraelici stoczyli swoją pierwszą bitwę, kiedy to pod wodzą Jozuego pokonali Amalekitów549. Podczas pobytu pod górą Synaj Izraelici otrzymali dziesięcioro przykazań550 oraz zawarli przymierze z Bogiem. Po prawie rocznym pobycie pod górą Synaj wyruszyli w dalszą drogę do Kanaanu551. Z Synaju Izraelici udali się na północ. Zatrzymywali się m.in. w Tabera, Kirbot Hattawa, Haserot i Esjon Geber, by wreszcie dojść do Kadesz-Barnea552, skąd wysłano dwunastu zwiadowców, którzy mieli za zadanie zbadać tę ziemię553.

Wszyscy zwiadowcy z wyjątkiem Kaleba i Jozuego byli przeciwni wejściu do Kanaanu, dlatego Izraelici zbuntowali się przeciwko Mojżeszowi. Wynikiem buntu była trzydziestoośmioletnia tułaczka po pustyni. Podczas tego długiego okresu czasu doszło m.in. do wydarzeń w Meriba, kiedy to Mojżesz i Aaron wykazali się niewiarą554 i w konsekwencji tego czynu nie weszli do Kanaanu. Aaron zmarł na górze Hor, na pograniczu edomskim555, natomiast Mojżesz na górze Nebo w Moabie556. Następcą Mojżesza został Jozue557, który poprowadził Izraelitów do walki z mieszkańcami Kanaanu558.

548Wj 15,23.27; 17,1.

549Wj 17,8-16; na temat Amalekitów zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 153; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 25.

550Wj 20,1-17; Pwt 5, 1-21.

551Wj 19,1; Lb 10,11.

552Lb 11,3.34.35; na temat wędrówki Izraelitów zob. również W. Keller, Śladami Biblii. Stary Testament w świetle badań naukowych, Diepholz 1998, ss. 120-127.

553Lb 13,1-33; 32,8; Pwt 1,19-40.

554Lb 20,1-13; Katolicki Komentarz Biblijny podaje, iż Mojżesz wypowiedział w w. 10 „nierozważne słowa, co stało się przyczyną całego problemu. Być może wypowiedziane wówczas słowa zakładały, iż Mojżesz i Aaron posiadają moc wydobycia wody ze skały bez udziału i pomocy Boga. Inną możliwością jest, że gniew wyrażony w słowach Mojżesza uniemożliwił ujrzenia Bożego miłosierdzia takim, jakim ono naprawdę było, tj. manifestacji Bożej świętości. (...) Niezależnie od przewinienia Mojżesza i Aarona, kwestia ta stanowi teologiczny równoważnik braku wiary w Boga”; Katolicki Komentarz Biblijny, pod red. W. Chrostowski, ss. 141-142, Warszawa 2001.

555Lb 20,24-29.

556Pwt 34,1-8.

557Pwt 31,1-9.

558Istnieją cztery podstawowe teorie na temat pojawienia się Izraelitów w Kanaanie: model podboju, model imigracji, model rewolucji oraz model ewolucji; zob. J. Warzecha, dz. cyt., ss. 106-113. Jeśli chodzi o model podboju, zob. W. F. Albright, Archaeology and Date of the Hebrew Conquest of Palestine, w: The Bulletin of the American Schools of Oriental Research, nr 58, Boston 1935, ss. 10-18; tenże, The Israelite Conquest of Palestine in the Light of Archaeology, w: The Bulletin of the American Schools of Oriental Research, nr 74, Boston 1939, ss. 11-23; zwolennikiem modelu imigracji jest A. Alt, zob. Die Landnahme der Israeliten in Palästina, w: Kleine Schriften des Volkes Israel, Leipzig 1925, ss. 89-125. Na temat teorii rewolucji zob. G. E. Mendenhall, The Hebrew Conquest of Palestine, w: Biblical Archaeologist, nr 25, Boston 1962, ss. 66-87; N.

109