istoriya_bashkirskoy_literatury

7. Материально-техническое обеспечение дисциплины

Учебная программа должна быть обеспечена учебно-методической документацией и материалами. Ее содержание должно быть представлено в сети Интернет или локальной сети вуза (факультета). Для обучающихся должна быть обеспечена возможность оперативного обмена информацией с отечественными и зарубежными вузами, предприятиями и организациями, обеспечен доступ к современным профессиональным базам данных, информационным справочным и поисковым системам.

8. Методические рекомендации (материалы) для преподавателя

Обучение. Курс «История башкирской литературы» (XIX-начала XX вв.) читается студентам 1 курса дневного отделения факультета башкирской филологии и журналистики, направления «Востоковедения и африканистика».

Курс включает лекционные и практические занятия: 1)с программой по данному курсу; 2)вопросами к экзамену; 3)билетами для экзамена.

Курс построен по тематическому принципу. Лекции предназначены для объяснения теоретического материала.

Текущий контроль проводится в период обучения при демонстрации студентом приобретенных знаний и практических умений, он осуществляется путем опросов, участия студентов в дискуссиях и беседах, подготовке докладов, написании контрольных работ, отчетов по ходу самоподготовки. Полученные результаты не только оцениваются преподавателем, но и обязательно подлежат обсуждению в индивидуальном порядке. Данная дисциплина ориентирует на педагогическую, научно-методическую, воспитательную и социально-просветительскую деятельность студентов.

в области учебно-воспитательной деятельности:

-осуществление процесса обучения в соответствии с образовательной программой;

-планирование и проведение учебных занятий с учетом специфики тем и разделов программы и в соответствии с учебным планом;

-использование современных научно обоснованных приемов, методов и средств обучения; использование технических средств обучения, информационных и компьютерных технологий;

-применение современных средств оценивая результатов обучения; -воспитание учащихся как формирование у них духовных, нравственных

ценностей и патриотических убеждений на основе индивидуального подхода;

в области научно-методической деятельности:

-выполнение научно-методической работы, участие в работе научнометодических объединений;

11

-анализ собственной деятельности с целью еѐ совершенствования и повышения квалификации;

в области организационно-управленческой деятельности:

-организация внеурочной деятельности.

Заключительный контроль усвоенного материала проводится в форме зачета по основным вопросам курса.

Во время занятий большое внимание уделяется анализу материалов и художественных текстов.

Для более глубокого изучения предмета преподаватель предоставляет студентам информацию о возможности использования Интернет-ресурсов по разделам дисциплины.

Для контроля знаний студентов по данной дисциплине необходимо проводить текущий, рубежный и итоговый контроль.

Оперативный контроль осуществляется путем проведения письменных опросов студентов по окончании изучения тем учебной дисциплины. В материалы письменных опросов студентов включаются и темы, предложенные им для самостоятельной подготовки. При проведении оперативного контроля могут использоваться контрольные вопросы, тестовые задания.

Рубежный контроль. Студентами по изученной дисциплине выполняется контрольная работа. Данная форма контроля может осуществляться по контрольным вопросам по дисциплине или в форме тестового задания.

Контрольное тестирование включает в себя задания по всем темам раздела рабочей программы дисциплины. Вариант контрольного тестирования выдается непосредственно на занятии. Следует информировать студентов, что тесты могут иметь один, несколько правильных ответов или все предлагаемые варианты ответов будут правильными.

Система оценок выполнения контрольного тестирования:

-«отлично» - количество правильных оценок от 80 до 100 процентов;

-«хорошо» - от 60 до 80 процентов;

-«удовлетворительно» - от 45 до 60 процентов.

Итоговый контроль осуществляется в виде экзамена в конце семестра. На экзамене студентам предлагается ответить на 2 вопроса по материалам учебной дисциплины. Ответы на поставленные вопросы даются в устном виде.

Содержание и структура дисциплины

12

13

14

9. Методические указания для студентов

Подготовка к практическим занятиям по дисциплине осуществляется студентами самостоятельно на основании содержания лекционного курса с привлечением литературы, представленной в списке как основная. Для более глубокого изучения проблем курса может использоваться и дополнительная литература. Знание материалов дополнительной литературы, подготовка рефератов (конспектов) по ним и выступление с сообщением (докладом) на практическом занятии, написание научной статьи поощряется дополнительными рейтинговыми баллами.

Содержание дисциплины

XIX БЫУАТТЫҢ БЕРЕНСЕ ЯРТЫҺЫНДА БАШҠ ОРТ ӘҘ ӘБИӘТЕ

Башҗортостанда феодаль тҽртиптҽрҕеҙ тарҗала һҽм капиталистик мҿнҽсҽбҽттҽрҕеҙ үҫҽ барыуы. Был процесстыҙ ыҙғай һҽм кире яҗтары. Крайҕа социаль һҽм милли - колониаль иҕеүҕеҙ кҿсҽйеүе. Батша самодержавиеһы үткҽргҽн административ, идеологик саралар. Уларҕыҙ башҗорт культураһы һҽм ҽҕҽбиҽтенеҙ нормаль үҫешен тотҗарлауы.

Шул уҗ ваҗытта 1812 йылғы Ватан һуғышы, декабристар восстаниеһы кеүек ваҗиғаларҕыҙ Башҗортостанда азатлыҗ хҽрҽкҽтенеҙ, демократик үҕгҽртеп җороуҕарға ынтылыштарҕыҙ активлашыуына килтереүе. Ырымбур крайында һҿргҿндҽ булған алдынғы җарашлы рус, украин, поляк интеллигенцияһы вҽкилдҽренеҙ эшмҽкҽрлектҽре. 18341835 йылдарҕағы башҗорт восстаниеһыныҙ социаль һҽм колониаль иҕеүгҽ җаршы йүнҽлештҽре.

Социаль-экономик үҕгҽрештҽргҽ, заман талабына ярашлы рҽүештҽ Башҗортостанда мҽғариф һҽм матбуғат эшенеҙ йҽнлҽнҽ тҿшҿүе. Был процестыҙ рус-башҗорт мҽҕҽни һҽм ҽҕҽби бҽйлҽнештҽре үҫешенҽ булышлыҗ итеүе. Бҿйҿк А.Пушкин, Ырымбурҕағы йҽшерен ойошма етҽксеһе, декабрист шағир һҽм яҕыусы П.Кудряшев, күренекле ҽҕиптҽр, ғалимдар һҽм крайҕы ҿйрҽнеүселҽр С.Аксаков, В.Даль, М.Михайлов, А.Толстой, В.Зефиров, В.Юматов, В.Лоссиевский, И.Казанцев хеҕмҽттҽренеҙ һҽм ҽҫҽрҕҽренеҙ, Утыҕ Имҽни, Ғ.Җурсауи, И.Халфин кеүек татар ҽҕиптҽре, ғалимдары ижадтарыныҙ башҗорт ижтимағи фекере, культураһы һҽм ҽҕҽбиҽте үҫешенҽ яһаған ыҙғай йоғонтоһо.

Алдынғы җарашлы милли интеллигенция вҽкилдҽренеҙ донъя цивилизацияһына, беренсе сиратта, алдынғы рус мҽҕҽниҽтенҽ ориентация тотоуы, улар ҿлгҿһҿндҽ милли мҽҕҽниҽтте һҽм ҽҕҽбиҽтте үҫтереү ҿсҿн кҿрҽшеүе. Мҽғрифҽтселек хҽрҽкҽте башланғыстары.

Мартиниан Иванов (1812- ?) тормошо һҽм ижадыныҙ башҗорт ысынбарлығына бҽйлелеге. Уныҙ «Татарская грамматика» һҽм

15

«Татарская хрестоматия» исемле китаптарында яҕма һҽм ҽҕҽби тел «тҿркиҕе» демократлаштырыу идеяларыныҙ сағылышы.

М.Ивановтыҙ фольклористика һҽм ҽҕҽби тҽржемҽ ҿлкҽһендҽге эшмҽкҽрлеге, башҗорт ҽҕҽбиҽтендҽ реалистик идея-эстетик йүнҽлештеҙ формалашыуына мҽғлүм бер ҿлҿш индереүе.

М.Иванов ижадына җарата ваҗытлы матбуғатта /«Отечественные записки», «Санкт-Петербургские ведомости»/ ҽйтелгҽн фекерҕҽр. Был ижадтыҙ ижтимағи-тарихи ҽһҽмиҽте.

Сҽлихйҽн Күклҽшевтыҙ (1811-1864) тормошо һҽм ғилми-педагогик эшмҽкҽрлеге тураһында мҽғлүмҽттҽр, «Диуане хикҽйҽте татар» һҽм «Словарь к татарской хрестоматии» тигҽн китаптарында тҿрки телдҽренҽ классификация яһауы, Ырымбур крайындағы башҗорт, татарҕарҕыҙ тел культураһына, ҽҕҽбиҽтенҽ дҿйҿм баһа биреүе, уларҕы стилдҽргҽ бүлеп ҿйрҽнеүе. «Диуане хикҽйҽте татар» китабына урынлаштырылған тарихи-ҽҕҽби һҽм ҽҕҽби материалдарҕыҙ идеяхудожество тҽбиғҽте.

С.Күклҽшевтыҙ башҗорт кҿнсығыш, башҗорт-рус культура-ҽҕҽби бҽйлҽнештҽрен үҫтереүгҽ индергҽн ҿлҿшҿ. Ижадыныҙ мҽғрифҽтсел характеры, башҗорт мҽҕҽниҽте һҽм ҽҕҽбиҽтендҽ халыҗсан-демократик нығытыуҕағы роле.

Мирсалих Биксурин (1819-1903) башҗорт мҽғрифҽтселегенеҙ күренекле вҽкиле. Уныҙ тормошо, педагогик һҽм ижтимағи эшмҽкҽрлеге. Ғилми-ҽҕҽби эҕлҽнеүҕҽренеҙ күп яҗлылығы. «Башланғыс җулланма» китабында телдҽрҕе комплекста, сағыштырма планда ҿйрҽнеү, миллиҽҕҽби телде булдырыу, балаларға үҕ телендҽ белем биреү проблемаларын күтҽреүе. Башҗорт ҽҕҽбиҽте тарихында тҽү башлап уныҙ ҿлгҿлҽрен ҽсҽ телендҽ баҫтырып сығарыуы. Был эшмҽкҽрлектеҙ тюркологтар тарафынан ыҙғай баһаланыуы һҽм үҫтерелеүе.

М.Биксуриндыҙ фольклористика ҿлкҽһендҽ күрһҽткҽн хеҕмҽте. Публицистика эшмҽкҽрлеге «Тҿркҿстан крайы» тигҽн очерктар йыйынтығы халыҗ тормошон, милли мҽҕҽниҽтте алға ебҽреү мҽсьҽлҽлҽрен яҗтыртыуы.

Башҗорт йҽмғиҽтендҽ мҽғрифҽтселектеҙ ижтимағи һҽм художестволы-эстетик фекер йүнҽлеше булараҗ формалашыуында М.Биксурин ижадыныҙ тотҗан урыны.

XIX быуаттыҙ беренсе яртыһындағы башҗорт ҽҕҽби-культура хҽрҽкҽтендҽ идея-эстетик йүнҽлештҽрҕеҙ асыҗ айырымлана барыуы, урта быуат жанрҕар системаһыныҙ яҙы тип жанрҕар системаһы менҽн алмашыныуы тенденцияһыныҙ, халыҗсан-демократик ижад принциптарыныҙ бермҽ-бер нығына башлауы. Демократик реализм башланғыстары, мҽғрифҽтселек романтизмы күренештҽре. Бында яҕма ҽҕҽбиҽт менҽн бҽйлҽнеше кҿсҽйҽ барған ауыҕ-тел һүҕ сҽнғҽтенеҙ мҿһим роль уйнауы. Сҽсҽндҽр ижадыныҙ эволюцияһы. Җобайырсы сҽсҽндҽрҕе йырсы һҽм җурайсы сҽсҽндҽрҕеҙ алмаштырыуы. Уларҕыҙ репертуарындағы

16

үҕгҽреш һҽм яҙылыҗ, ҽҫҽрҕҽрҕе ике формала ижад итеүҕҽре. Сҽсҽнлек сҽнғҽтенеҙ күренекле вҽкилдҽре.

Буранбай Җотдосов (1770-1868) тормошона һҽм ижадына бҽйле документаль мҽғлүмҽттҽр, легендалар. «Буранбай бҽйете». Сҽсҽндеҙ бунтарь тҽбиғҽте, һҿргҿнгҽ ебҽрелеүе. Ул ижад иткҽн йырҕарҕыҙ /«Буранбай», «Ялан Йҽркҽй», «Һыр», «Сҽлимҽкҽй» һ.б./ идея-тематик йҿкмҽткеһе, поэтикаһы.

Ишмҿхҽмҽт Мырҕаҗаевтыҙ (1781-1878) тормош юлы тураһында белешмҽ. Сҽсҽнлек эшмҽкҽрлегенеҙ ике йүнҽлештҽ барыуы. Эпик традицияларҕа дауам иттереүсе җобайырсы һҽм яҙы традицияларға нигеҕ һалышыусы йырсы-җурайсы сҽсҽн булыуы. Йырҕарыныҙ («Саҙлы үҕҽк», «Бүҕекҽй кантон», «Айүкҽ», «Юлтый җараҗ» һ.б.) идея-эстетик җиммҽте, поэтик сифаты.

Фольклор нигеҕендҽ ижад ителгҽн эпик ҽҫҽрҕҽр. «Башҗорт повесы Җуҕыйкүрпҽс» уға типологик яҗтан, идея-тематик йҽһҽттҽн яҗын торған «Алдар менҽн Зҿһрҽ» эпосыныҙ барлыкҗа килеүҕҽре тарихы. Ҽҕҽбиҽт һҽм фольклор традицияларыныҙ берегеүе, ауыҕ-тел ижадынан ҽҕҽбиҽткҽ күсеш элементтарыныҙ, индивидуаль ижад башланғыстарыныҙ киҙ урын алыуы. Уларҕыҙ идея-тематик даирҽһе.

Баһауиҕыҙ «Буҕегет» дастаны /поэмаһы/. Авторҕыҙ сҽсҽн һҽм шағир булараҗ сығыш яһауы, урта быуат эпик традицияларын яҙыртыуы. Дастандыҙ халыҗсан-демократик, оптимистик рухы, поэтик тҽбиғҽте. Индивидуаль ижад емеше булыуын күрһҽтеүсе үҕенсҽлектҽре.

Яҕма ҽҕҽбиҽттеҙ урта быуат худож ество традицияларынан, нормативлыҗтан аҗрын арыныуы, татар ҽҕҽбиҽте менҽн уртаҗлыҗ, региональ система һыҕаттарын һаҗлауы. Унда лириканыҙ ҿҫтҿнлҿк итеүе. Аноним шиғри ҽҫҽрҕҽренеҙ идея йҿкмҽткеһе, жанр тҽбиғҽте, поэтикаһы. Панегерик поэзия вҽкилдҽре ижадыныҙ феодальклерикаль характерҕа үҫеүе, унда дини-феодаль идеологияныҙ, суфыйсылыҗ җараштарыныҙ сағылыуы.

Поэзияла суфыйсылыҗтыҙ җаршылыҗлы тҽбиғҽте сағылыш таба барыуы. Саф дини-тҽҗүҽсел, реакцион-фанатик доктриналар менҽн бер рҽттҽн атеизмға яҗынлашҗан пантеистик, йҽмғиҽт тормошонан риза булмау, патриотизм, гражданлыҗ мотивтары менҽн һуғарылған гуманистик, донъяуи җараштарҕыҙ йҽнҽш килеүе, реалистик элементтарҕыҙ, тҽнҗит һҽм сатира сатҗыларыныҙ ишҽйҽ башлауы.

Мҽнди Җотош-Җыпсаҗиҕыҙ (1763-1849) тормош юлы хаҗында мҽғлүмҽт. Китап күсереп яҕыу ҿлкҽһендҽге эшмҽкҽрлеге. Поэтик ижадыныҙ җаршылыҗлы идея-эстетик тҽбиғҽте. Шағирҕыҙ, бер яҗтан, кешелҽрҕе тҿрлҿ гонаһтарынан, алтын-кҿмҿш җоло булыуҕан, җомһоҕлоҗтан арынырға ҿндҽү-ҿгҿтлҽү юлына баҫыуы, икенсе яҗтан, аскетлыҗ һҽм мистиклыҗ җараштарына йҽмғиҽттеҙ ҽхлҽген паклау

17

һҽм юғары күтҽреү сараһы, рухи таҕарыныуҕыҙ иҙ дҿрҿҫ юлы булараҗ җарауы.

Ҽбделмҽних-Fҽдисҽлҽмов Җарғалы (1782-1833). Тормош юлы хаҗында җыҫҗаса белешмҽ. Уныҙ ярым автобиографик ҽҫҽрҕҽре. «Тҽржемҽи хажи Ҽбделмҽних ҽл-бистҽүи ҽл-Сҽғди» / «Сҽғит биҫтҽһе хажие Ҽбделмҽних тҽржемҽлҽре» / китабында мҿритселек идеялары менҽн бер рҽттҽн донъяуи, оптимистик мотивтарҕыҙ урын алыуы, ерле һҽм Кҿнсығыштан юлланған ҽҕҽби традицияларҕыҙ үҫтерелеүе. Фирҕҽүси, Руми шиғырҕарына, Fазалиҕыҙ киҙ таралған китаптарына, хҽдистҽргҽ, Мҽхмүт бине Fҽлиҕеҙ ижади алымдарына нигеҕлҽнеп ижад ителгҽн поэтик ҽҫҽрҕҽре. «Тҽржемҽи Хажи Ҽбделмҽних…» йыйынтығыныҙ идея йҿкмҽткеһе, композицияһы, тел-стиль үҕенсҽлектҽре. Ундағы ҽҫҽрҕҽрҕҽ инверсиялылыҗ, кинҽйҽлелек алымдарыныҙ ҿҫтҿнлҿк итеүе.

Ҽ.Җарғалыныҙ шиғри хаттарында һҽм сҽйҽхҽтнамҽһендҽ, мҽдхиҽлҽрендҽ, ғҽзҽлдҽрендҽ һҽм мҽснҽүиҕҽрендҽ донъяуи һҽм социаль мотивтарҕыҙ сағылыуы. Шул уҗ ваҗытта шағирҕыҙ пессимистик уйҕарға бирелеүе, яуызлыҗтарҕан арыныу юлын бҿтҽ телҽктҽрҕҽн һҽм байлыҗтарҕан, ваз кисеүҕҽ күреүе, мистик характерҕағы ябайлыҗты һҽм баҫалҗылыҗты данлап сығыуы.

Һибҽтулла Салиховтыҙ (1794-1867) биографияһы. Уныҙ тураһында Ғ.Соҗорой, М.Ҿмҿтбаев, Р.Фҽхретдинов, крайҕы ҿйрҽнеүсе М.Лоссиевский һҽм татар мҽғрифҽтсе ғалимы Ш.Мҽржҽни.

Һ.Салиховтыҙ Себенле осорондағы ижады. Шағир-ғалим /телсе/ булараҗ танылыуы. «Тҿхфҿт ҽл-ҽүлад»теҙ /«Балаларға бүлҽк»теҙ/ композицияһы, тел-стиль һҽм поэтик үҕенсҽлектҽре. Нҽзирҽлҽренеҙ идея-эстетик йҿкмҽткеһе. Уларҕа пессимистик рухтыҙ, аскетлыҗ һҽм мистиклыҗ җараштарыныҙ ҿҫтҿнлҿк итеүе.

Һ.Салиховтыҙ Җарғалыла йҽшҽгҽн йылдарында яҕған ҽҫҽрҕҽренеҙ идея-тематик асылы, жанр тҽбиғҽте. Шағирҕыҙ реакцион-фанатик руханиҕарҕан йҿҕ бороуы, наҕанлыҗты, хаким синыф вҽкилдҽренеҙ морален тҽнҗитлҽүе.

«Мҽжмҽғ ҽл-ҽдаб»теҙ / «Ҽҕҽп җағиҕҽлҽре йыйынтығы»ныҙ/ формаһы менҽн урта быуат башҗорт һҽм татар ҽҕҽби традициялары рамкаһында җалыуы, идея-тематик йҿкмҽткеһе йҽһҽтенҽн заман рухына яуап биреүе, башҗорт ысынбарлығын сағылдырыуы. Унда авторҕыҙ «хаҗиҗҽтте һағынып» эҕлҽүе, яуызлыҗтарҕыҙ һҽм ғҽҕелһеҕлектҽрҕеҙ сҽбҽптҽрен асыҗларға тырышыуы, залимдар һҽм мазлумдар проблемаһын күтҽреүе. Уларҕы яҗтыртыуҕа Һ.Салиховтыҙ сиклҽнгҽнлеге, бҿтҽ иғтибарын ҽҕҽп-ҽхлҽҗ мҽсьҽлҽлҽренҽ йүнҽлтеүе. Был дидактиканыҙ гуманистик характеры, җаршылыҗлығы. Кеше концепцияһында шағирҕыҙ суфыйсылыҗты юғары ҽхлҽҗлелек күрһҽткесе тип

18

иҫҽплҽүсе, социаль ғҽҕеллекте яҗлауы, ислам догматизмына җаршы сығыуы. Ҿгҿт-нҽсихҽттҽренеҙ аллегорияға җоролоуы.

«Риссалҽт ҽд-дохан» / «Тҽмҽке тураһындағы китап»/ ҽҫҽрендҽ Һ.Салиховтыҙ халыҗ араһында тарала башлаған яман ғҽзҽттҽрҕе тҽнҗитлҽүе. Бында уныҙ фҽнни дҽлилдҽргҽ таяныуы. Ҽҫҽрҕҽренеҙ теле, поэтик эшлҽнеше.

Һ.Салихов ижадыныҙ XIX быуат башҗорт ҽҕҽбиҽтендҽ халыҗсан мотивтарҕыҙ, реалистик тенденцияларҕыҙ кҿсҽйеүенҽ булышлыҗ итеүе.

Шҽмсетдин Ғҿбҽйдуллин-Зҽки (182 -1865) тормошо һҽм ижадыныҙ ҿйрҽнелеү кимҽле. Уныҙ тураһында ғалимдар һҽм ҽҕиптҽр. Замандаш ижадсылар менҽн бҽйлҽнеше. Ҽҫҽрҕҽренеҙ беҕҕеҙ кҿндҽргҽ ҿлҿшлҽтҽ генҽ килеп етеүе сҽбҽптҽре.

Шағирҕыҙ философик лирикаһы. Унда «ике дошман» кҿрҽшеүе. Тормош, йҽшҽүҕеҙ мҽғҽнҽһе, кеше, уныҙ рухи донъяһы, ҽхлҽге хаҗындағы уй-фекерҕҽрҕеҙ дини позициянан бирелеүе. Шағирҕыҙ ике донъя тураһындағы фҽлсҽфҽһе, ваҗыты-ваҗыты менҽн пантеистик уйҕарға бирелеүе. Шул уҗ ваҗытта тормошта ғҽҕеллекте табырға, юғары ҽхлҽҗ сифаттарыныҙ тантанаһын тҽьмин итергҽ ынтылыуы. Ҽҫҽрҕҽрендҽге донъяуи, реалистик мотивтар, тҽнҗит рухы.

Ш.Зҽкиҕеҙ мҿхҽббҽт лирикаһы. Уныҙ үҕенсҽлекле һыҕаттары. Ш.Зҽкиҕеҙ поэтик оҫталығы. Ҽҫҽрендҽ халыҗ ижады мотивтары, традицион образдар һҽм һүрҽтлҽү саралары. Поэзияныҙ жанр тҽбиғҽте Ш.Зҽки ижадыныҙ башҗорт һүҕ сҽнғҽтендҽ тотҗан урыны.

XIX быуаттыҙ беренсе яртыһында прозаныҙ торошо. Уныҙ ижад ителеү һҽм таралыу формалары, жанр-стиль тҽбиғҽте, җаршылыҗлы идея-эстетик йҿкмҽткеһе. Дини-героик, динидидактик характерҕағы сюжеттар. Шул уҗ ваҗытта тҽржемҽлҽ Кҿнсығыш һҽм Кҿнбайыш ҽҕҽбиҽттҽренеҙ, ыҙғай ҽхлҽҗ нормаларын данлаған, йҽмғиҽттҽге кире күренештҽрҕе тҽнҗитлҽгҽн, иҫкелеккҽ җаршы кҿрҽш идеяларын сағылдырған, яҙылыҗты, аҙбелемде яҗлаған ҽҫҽрҕҽре донъя күрҽ башлауы. «Башҗорт Йҽнтүрҽ хикҽйҽте»неҙ идея-тематик асылы. Прозала мҽғрифҽтсел идеяларҕыҙ, социаль мотивтарҕыҙ урын алыуы.

XIX быуаттыҙ беренсе яртыһында башҗорт ҽҕҽбиҽте тураһында дҿйҿм йомғаҗ.

XIX БЫУАТТЫҘ ИКЕНСЕ ЯРТЫҺЫНДА БАШҖОРТ ҼҔҼБИҼТЕ

Рҽсҽйҕҽге 1861 йылғы реформаныҙ эҕемтҽлҽре. Башҗортостанда кантондар идаралығы бҿтҿрҿлҿүе /1863/, капитализмдыҙ ныҗлап тамыр йҽйҽ, идеологик һҽм синфи кҿрҽштеҙ киҫкенлҽшҽ барыуы. Тауар-аҗса мҿнҽсҽбҽттҽре формалашыуы осоро идеологияһы

19

булараҗ, бер яҗтан, демократик мҽғрифҽтселектеҙ сҽскҽ атыуы, икенсе яҗтан, либераль-монархияһы буржуаз кҿстҽрҕеҙ барлыҗҗа килеүе, феодолизм тҽртиптҽрен, дини фанатизмды һаҗлап җалырға ынтылыусы консерватор-җҽҕимселҽрҕеҙ хҽрҽкҽт итеүе.

Крайҕа мҽғариф системаһыныҙ, ваҗытлы матбуғат, ғилми ойошмалар эшмҽкҽрлегенеҙ, ҽҕҽби процестыҙ йҽнлҽнҽ барыуы, татар телендҽ газета сығарырға ынтылыштар. Бында прогессив рус мҽҕҽниҽте һҽм мҽҕҽниҽтенеҙ мҿһим роль уйнауы. Л.Толстой, Д.МаминСибиряк, П.Добротворский, Т.Успенскийҕарҕыҙ Башҗортостан һҽм башҗорт халҗы хаҗындағы ҽҫҽрҕҽре һҽм хеҕмҽттҽренеҙ демократик асылы. Н.Ремезов, Ф.Нефедов, И.Березин, С.Рыбаков, И.Покровский, М.Лоссиевский, Н.Гуревич хеҕмҽттҽренеҙ башҗорт рухи культураһы үҫешенҽ ыҙғай йоғонтоһо. Милли интеллигенция вҽкилдҽренеҙ рус крайҕы ҿйрҽнеүселҽре менҽн ижади бҽйлҽнеше.

Башҗорт-татар ҽҕҽби бҽйлҽнештҽре. Башҗорт һҽм татар ғалимяҕыусылары ижадындағы идея-эстетик уртаҗлыҗ, регионаллек принциптары күренештҽре.

XIX быуаттыҙ аҕаҗтарында Башҗортостанда рус һҽм Кҿнбайыш Европа ҽҕҽбиҽттҽре ҿлгҿлҽрен тҽржемҽлҽү эшенеҙ йҽнлҽнеүе. Был ҿлкҽлҽ башҗорт һҽм татар ҽҕиптҽре М.Ҿмҿтбаев, Җ.Насыри, В.Радлов, Т.Яхин эшмҽкҽрлектҽренеҙ ҽһҽмиҽте. Тҽржемҽ ҽҫҽренеҙ халыҗсан-демократик, реалистик йүнҽлештҽге башҗорт Һҽм татар ҽҕҽбиҽттҽре үҫешенҽ этҽргес биреүе, балалар ҽҕҽбиҽтен нигеҕлҽүҕҽ мҿһим роль уйнауы.

XIX быуаттыҙ икенсе яртыһында Кҿнсығыш классик ҽҕҽбиҽте ҿлгҿлҽрен тҽржемҽ итеү йҽ ҽҕҽби эшкҽртеү традицияларыныҙ дауам иттерелеүе. Кҿнсығыштыҙ бҿйҿк ҽҕиптҽре һҽм фольклорсы ҽҫҽрҕҽренеҙ татарса тҽржемҽлҽре һҽм ҽҕҽби эшкҽртмҽлҽре.

Башҗорт ҽҕҽбиҽтенеҙ ижтимағи функцияһы, тематикаһы заманса булған яҙы һүҕ сҽнғҽтенҽ ҽүерелҽ барыуы. Башҗорт мҽғрифҽтселҽренеҙ үҫеш этаптары. Бҿтҽ Рҽсҽй күлҽмендҽге мҽғрифҽтселек идея-эстетик ағымы менҽн уртаҗлығы, милли үҕенсҽлектҽре. Унда критицизм тенденцияһыныҙ барлыҗҗа килеүе, миллҽт яҕмышы, башҗорт ерҕҽренеҙ таланыуы мҽсьҽлҽлҽренеҙ үҕҽккҽ җуйылыуы. Башҗорт ғалим яҕыусыларыныҙ туғандаш тҿрки халыҗтары мҽғрифҽтселек хҽрҽкҽтендҽ уйнаған роле.

XIX быуат аҕаҗтарында ҽҕҽбиҽттеҙ идея-тематик даирҽһе киҙҽйеүе. Публицистиканыҙ йҽнлҽнеүе. Яҙы ҽҕҽби тҿр һҽм жанрҕарҕыҙ формалашыуы. Ҽҕҽбиҽттҽ мҽғрифҽтселек реализмы принциптарыныҙ нығыныуы, уларҕыҙ романтизм элементтары менҽн аралашыуы. Мҽғрифҽтселек реализмы методтарыныҙ характерлы һыҕаттары. Был ҽҕҽбиҽттеҙ күренекле вҽкилдҽре.

20