Р

Мал. 55. Лістоўніца сібірская

од лістоўніца (Larix). Своеасаблівасць сезонных паводзін лістоўніц – скідванне імі лісця на зіму адразу вылучае іх сярод іншых сасновых, таму што за выключэннем ілжэлістоўніцы асаблівасць гэта ў іншых родаў адсутнічае. Лісце ў лістоўніцы мяккае, плоскае, з белаватымі радамі вусцейкаў, якія бачны знізу. На падоўжных парастках лісце размешчана спіральна, на пакарочаных – у пучках па 20–40 шт. у кожным. Мікрастробілы адзіночныя, размешчаны на канцах пакарочаных парасткаў. Маладыя шышкі зялёныя або чырванаватыя, спелыя – карычневыя. Шышкі паспяваюць восенню ў год апылення або ў пачатку вясны наступнага года. Пасля таго як яны раскрыюцца і вызваляць насенне, шышкі застаюцца на дрэве яшчэ некалькі гадоў. Насенне дробнае, 3–6 мм у даўжыню, жаўтавата-бурае, з крылом. На другі, радзей трэці год яно страчвае усходжасць. Звычайна лістоўніцы – гэта буйныя дрэвы, да 35–50 м у вышыню. У надзвычай суровых умовах існавання на паўночнай мяжы распаўсюджання лясоў і ў верхняй мяжы лесу ў гарах яны могуць прымаць сцелістую форму. Жывуць 400–500 гадоў.

Драўніна цяжкая, даўгавечная, устойлівая да гніення, трывалая, з высокімі механічнымі ўласцівасцямі, але ў сувязі з гэтым апрацоўваецца больш цяжка, чым драўніна іншых сасновых (мал. 55).

Я

Мал. 56. Ядловец звычайны

дловец звычайны (Juniperus communis).Арэал ахоплівае амаль усю лясную зону Еўропы і Азіі. Куст або дрэва вышынёй да 4–6(12) м, са зменлівай па форме кронай. Мужчынскія расліны маюць вузкаконусапа-добную крону, жаночыя – больш раскідзістую. Ігліца іголкападобная па тры ў кальчаку, калючая, зверху жалабковая, з белай палоскай, знізу кіляватая, бліскучая. Шышкі дыяметрам да 1 см, чарнавата-сінія з блакітным налётам. Расліна да глебы непатрабавальная, утварае падлесак у сасновых і яловых лясах. Працягласць жыцця каля 500 гадоў. Дэкаратыўная. Выкарыстоўваецца ў азеляненні. Драўніна ўстойлівая супраць гніення і энтамашкоднікаў, ідзе на дробныя вырабы (мал. 56).

Ж

Мал. 57. Жаўтазель фарбавальны

аўтазель фарбавальны (G. tinctoria) – паліморфны від. У Еўропе і Сібіры ўтварае зараснікі. Куст або паўкуст каля 1,5 м у вышыню. Парасткі зялёныя, акруглыя, рабрыстыя, голыя або шаўкавіста-апушаныя. Лісце ланцэтнае, 15–40 мм у даўжыню. Прылісткі шылападобныя. Кветкі ў верхавінкавых, шчыльных, шматкветкавых гронках да 6 см у даўжыню. Цвіце з першай паловы лета да маразоў. Струк – плоскі, голы. Адчувальны да маразоў. Расце на вапнавых і кіслых глебах (мал. 57).

Ж

Мал. 58. Жосцер паслабляльны

осцер паслабляльны, або крушына паслабляльная (R. catharcica), невялікае кустападобнае дрэва са шматлікімі пакарочанымі парасткамі, якія заканчваюцца калючкай. Лісце супраціўнае або косасупраціўнае, з бакавымі жылкамі, якія завернуты паралельна гародчата-пілаватаму краю ліста. Цвіце ў пачатку лета. Плады паспяваюць восенню. Чорныя сакавітыя касцянкі з 2–4 костачкамі. Кара і касцянкі валодаюць паслабляльным дзеяннем, выкарыстоўваюцца ў медыцыне, з іх вырабляюць фарбу. Меданос. Від ценевынослівы, патрабавальны да ўрадлівасці глебы, адносна зімаўстойлівы. Расце ў падлеску. Расце хутка. Размнажаецца насеннем, чаранкамі, каранёвымі парасткамі, дзяленнем кустоў (мал. 58).

А

Мал. 59. Арэшына звычайная

рэшына звычайная (Corylus avellana)– хмызняк да 2–7 (15) м у вышыню, з цёмна-шэрай карой добра бачнымі лінзамі. Парасткі цёмна-шэрыя, пакрыты пушком з залозкамі. Пупышкі акругла-яйкападобныя з вейкавымі лускавінамі. Лісце 6–12 см у даўжыню, шырокае, пры аснове нераўнабока-сэрцападобнае, на канцы завостранае, па краі двойчызубчастае, на кароткіх чаранках са шматлікімі шчацінкамі. Лісце зверху шурпатае цёмна-зялёнае, знізу светла-зялёнае, валасістае. Плады – акруглыя, буйныя арэхі, якія змяшчаюць да 65% тлушчу і да 15% бялку. Каштоўная глебапаляпшальная, марозаўстойлівая, ценетрывалая, патрабавальная да ўрадлівасці глебы парода. Гаспадарчае значэнне шматграннае. Галоўную каштоўнасць складае яе насенне. Селекцыянерамі вылучаны культурныя сарты арэшыны, якія адметныя вельмі буйнымі арэхамі, тонкай шкарлупінай, высокімі харчовымі якасцямі ядра. Такія г

Мал. 60. Бружмель звычайны

атункавыя арэшыны называюць фундуком. Арэшыну выкарыстоўваюць для абсадкі дарог, замацавання схілаў яроў і лагчын, у азеляненні (мал. 59).

Бружмель звычайны, або лясны (L. xylosteum), – куст 1–3 м у вышыню з шэрымі парасткамі. Лісце шырокаэлептычнае, вострае або прытупленае, да 6 см у даўжыню, аксамітна-апушанае або злёгку голае. Кветкі парныя, пазухавыя, прамастойныя, жаўтавата-белыя, цвітуць у канцы вясны. Плады парныя, часам зрастаюцца толькі асновамі, паспяваюць у другой палове лета. Расце ў лясной зоне Еўропы і ў Заходняй Сібіры, заходзіць на ўсход да Алтая. Выкарыстоўваецца ў азеляненні (мал. 60).

Б

Мал. 61. Брызгліна бародаўкавая

рызгліна бародаўкавая (E. verrucosa) адметная ад брызгліны еўрапейскай наяў-насцю шматлікіх бародавак на парастках, больш познім цвіценнем і чорным насеннем, толькі на палову прыкрытым чырвоным мясістым прынасен-нікам. Расце ў лясах на поўдзень ад лініі Пецярбург – Перм. Узнаўляецца парасткамі ад пня. Расце марудна. Жыве да 40–45 гадоў. Марозаўстойлівая. Цене-вынослівая. Любць свежыя ўрадлівыя супескі і карбанатныя глебы. Не вытрымлівае ўшчыль-нення глебы. Дэкаратыўная (мал. 61). На Далёкім Усходзе расце від, які замяшчае яе – брызгліна малакветкавая (E. pauciflora). Там жа сустракаецца брызгліна Маака (E. maakii)– від вікарны ў адносінах да брызгліны еўрапейскай. У Японіі і Кітаі – брызгліна японская – вечназялёны куст або рэдка дрэва 6–8 м. На Сахаліне і ў Японіі кусты – брызгліна сахалінская, брызгліна шыракалістая і інш.

Чаромха звычайная (P. avium) – дрэва пераважна поплаўных лясоў Еўропы і Заходняй Сібіры. Расце ад лесатундры на поўначы да стэпаў на поўдні. Сустракаецца на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі. Дрэва да 10–15 м у вышыню. Лісце і луб пры расціранні выдаюць міндальны пах. Лісце элептычнае, па жылках злёгку зморшчанае, каротказавостранае, дробназубчастае па краі. Вясной распускаецца раней, чым у іншых лясных парод. Кветкі ў доўгіх паніклых гронках, вельмі духмяныя, фітанцыдныя. Плады чорныя, даўкія на смак. К

Мал. 62. Чаромха звычайная

аштоўнае дэкаратыўнае і лекавае дрэва (мал. 62).

К

Мал. 63. Каліна звычайная

Мал. 64. Маліна звычайная

аліна звычайная, або чырвоная (Viburum opulus), – пераважна кустападобнае невялічкае дрэўца з пальчата-лопасцевым лісцем. Расце паўсюдна ў Еўропе, Паўночнай Афрыцы, Малой Азіі, акрамя крайняй Поўначы і паўпустынь. Расце ў падлеску, па берагах рэк і азёр, на ўрадлівых вільготных глебах. Касцянкі чырвоныя, ядомыя (мал. 63).

Маліна звычайная, або лясная (R. idaeus), – расце паўсюдна. Паўкуст да 2 м у вышыню. Лісце парасткаў, якія пладаносяць, пераважна тройчастае, звычайнае 5–7-перыстаскладанае. Плады шарападобныя, чырвоныя, салодкія, калі паспяваюць, то лёгка аддзяляюцца ад кветкаложа. Размнажаюцца насеннем, каранёвымі парасткамі, чаранкамі. Роданачальніца культурных гатункаў. Добры меданос (мал. 64).

12