- •5 Экологиялык факторлардын классификациясы
- •6 Либихтын минимум заны
- •7 Шелфордтын толеранттылык заны
- •8 Абиотикалык факторлардын тири организмге асери
- •9 Биотикалық факторлардыңсипаттамалары
- •10 Толеранттылық диапозоны Эврибионтты Стенобионтты организмдер
- •11 Тіршілік орталарының сипаттамалары
- •12 Су тіршілік ортасының ерекшеліктері
- •13 Организмдердің қарым-қатынасы (бәсекелестік жыртқыштық-жемтік паратизм)
- •14 Биотикалық қарым-қатынас (симбиоз, комменсализм, аменсализм)
- •15 Әуе құрлық ортасының ерекшеліктері
- •16 Топырақ тіршілк ортасыныңерекшеліктері
- •17. Популяцияның статистикалық және динамикалық сипаттамалары.
- •18 Вернадскиийдің биосфера туралы түсінік
- •19 Биосфераның құрылымының ерекшеліктері
- •20.Құрылықта тіршілік ететін организмдердің тіршілік ортасына байланысты экологиялық топтар
- •22Популяцияның генетикалық құрылымы
- •23. Популяцияның жыныстық құрылымы
- •29. Биоценоз,биогеоценоз,экожүйе туралы түсінік
- •30. Популяцияның статикалық көрсеткіштері
- •31. Экологиялық қуыс
- •32. Биосферадағы тірі заттың қасиеті мен функциясы
- •33. Биосферадағы биогеохимиялық айналымдардың маңызы
- •34. Табиғатта судың және көміртектің айналымы
- •35.Табиғатта оттегінің және азоттың айналымдары
- •36.Табиғи ресурстар.Сарқылатын,сарқылмайтын табиғи ресурстар
- •37.Табиғи ресурстарды тиімсіз пайдаланудың салдары.Мысал келтір
- •38. Қр су қоймаларының ластануы
- •39.Құрлық экожүйелері(тундра,тайга,дала,шөл және т.Б.)сипаттамалары
- •40 Су экожүйелері (теңіз және тұщы су) сипаттамалары
- •41 Қр ерекше қорғауға алынған территориялар
- •42. Қр табиғи ескерткіштері, олардың маңызы.
- •43 Қр қорықтары, олардың ұйымдастырылу мақсаты
- •44. Қр ботаникалық бақтары. Дендропарктері, олардың сипаттамалары.
- •45. Қызыл кітаптың маңызы, оның санаттары
- •46. Ғаламдық экологиялық проблемалардың өзектілігі
- •47. Озон қабатының жұқаруы,қышқылды жаңбырдың экологиялық зиянды әсерлері
- •48. Әлемдік жылынудың, парникттік эффекттың атмосфераға әсері.
- •49. Биологиялық алуантүрліліктің азаюының экологиялық зардабы.
- •50. Табиғи ресурстар дағдарысының зардабы.
- •51.Әлеуметтік экологиялық проблемалар (демографиялық жарылыс, ашаршылық т.Б.)
- •52. Аймақтық экологиялық мәселеле. Қр экологиялық өзекті мәселелері.
- •53. Баламалы энергия көздерін пайдаланудың экологиялық тиімділіктері.
- •54.Қоршаған ортаның мәселелері бойынша Халық аралық ұйымдардың бағдарламалары.
- •55. Шөлейттену мәселесінің себебі. Оның алдын алу іс-шаралары
- •56. Радиацияның генофондқа әсері
- •57. Қр экологиясының дистабилизациясы ( бұрынғы қалпынан өзгеруі немесе ауытқуы)
- •58. Топырақ деградациясы, топырақ эрозиясы, алдын алу іс-шаралары
- •59. Климаттың өзгеруі
9 Биотикалық факторлардыңсипаттамалары
Биотикалық фактор, биогендік фактор — ағзалардың тіршілік әрекетіне байланысты бір-біріне тигізетін сан алуан әсерлері. Биотикалық фактордың абиотикалық фактордан айырмашылығы, мұнда әр түрге жататын азғалар бір-біріне өзара және айналадағы ортаға әсерін тигізеді. Мысалы, жәндіктер өсімдіктерді тозаңдандырады, бір ағза екінші бір ағнаны қорек етеді, микроорганизмдер топырақ құрылымын өзгертеді, т.б. Биотикалық факторлар бір популяция ішіндегі дара бастар арасында да, жеке популяциялар арасында да байқалады. Мысалы, ақ бөкендердің жайылымдардағы өсімдіктерге әсері, ақ бөкендердің өзара әсері немесе қасқырдың ақ бөкенге шабуылы, т.б. Биотикалық фактор түрішілік және түраралық болып ажыратылады. Түрішілік Биотикалық факторға жануарлар, өсімдіктер және микроорганизмдердің өз өсімталдығын арттырудағы әрекеті (демогр. әсер), мекен ететін аумағын қорғаудағы жануарлардың мінез-құлығы (этологиялық әсер), т.б. әсерлер жатады. Түраралық Биотикалық факторға комменсализм (сіңісу), симбиоз (селбестік), нейтрализм (бейтарап селбесу), масылдық (басқа ағза есебінен күн көру), жыртқыштық әсерлер жатады. Биотикалық фактордың қалыпты жағдайдан ерекше ауытқуы ағзалардың қалыптасқан тіршілігіне әсерін тигізбей қоймайды, соның нәтижесінде табиғи тепе-теңдік бұзылады. Биотикалық қатынастар түрлерінің санын реттеудегі маңызы. Түраралық қарым-қатынастар ценоздардағы ағзалар санының динамикасында рөл атқарады. Жыртқыштар жемтіктерін жоя отырып, олардың санына әсер етеді. Паразиттердің де осындай, иесін әлсірете отырып, олардың көбеюін тежейді, тіпті өліміне де әкеліп соқтыруы мүмкін. Бәсекелестік қатынастарда, жыртқыштық пен паразитизм құбылыстарына ертеден экологтар назар аударып келген. Солардың ішінен А. Лотканың ( 1923, 1925 ж.ж.) жұмыстары ерекше орын алады. Ол алғаш рет жануарлардың паразит - иесі жүйесіндегі өзара қатынастардың математикалық үлгісін (модель) ұсынады. А. Лотканың жасаған тұжырымы: паразиттердің өздерінің иелерін жоюы тек паразиттердің санына емес, иесінің санына да тәуелді болады. Иесінің белгілі бір санына сәйкес келеді және иесінің популяциясының тығыздығының артуына байланысты паразит популяциясының тығыздығы артады. Паразит санының артуы иесінің санының кемуіне әкеледі де, соңғысы қайтадан паразиттер санының кемуіне әкеледі. Осылайша толқынды түрде иесі мен паразиттің популяцияларының саны периодты түрде ауытқып отырады. Мұнда динамикалық өзін - өзі реттеуші жүйе жұмыс істейді. Паразитті санының арту толқынынан соң, иесінің санының арту толқыны кезектесіп келіп отырады. Паразит - иесі жүйесінжегі популяциялардың өзара әсеріне толық сәйкес келеді. Өзінің зерттеулері негізінде В. Вольтерр үш заңды тұжырымдайды: 1) периодтық цикл заңы. Екі түрдің санының ауытқулары периодты болады. Жыртқыш пен жемтігінің популяцияларының өсу коэффициенті мен бастапқы салыстырмалы санына байланысты болады; 2) орташа шамалардың сақталу заңы.
10 Толеранттылық диапозоны Эврибионтты Стенобионтты организмдер
Экологиялық факторлардың әсер етуінің кейбір заңдылықтары Организмгеқатысты факторлардың әсерінен бірнеше жалпы заңдылықтарды бөліп көрсетуге болады. Ондай заңдылықтарға оптимум ережесі, шектеулі факторлар ережесі, факторлардың өзара әсері ережесі және т.б. жатады.Стенобионттық және эврибионттық организмдер.Стенобионттық тек белгілі бір орта жағдайларында ғана тіршілік ете алатын организмдер. Олар стенотермді тек температураның аз ғана ауытқуына шыдамды (теңіз маржандары), стеногалинді су тұздылығының өзгеруіне төзе алмайтындар (ұлу) стенобатты қысымның ауытқуына шыдай алмайтындар стенофагтар азықтың белгілі бір түрлерімен ғана қоректенеді, стенотоптар тек белгілі бір тіршілік ортасында ғана өмір сүре алады және т.б Эврибионттар (грек. eurys кең, ауқымды және bіontos тіршілік ететіндер) сыртқы орта факторларының ауқымды түрдегі өзгерістеріне бейімделе тіршілік ететін өсімдіктер немесе жануарлар. Қоңыржай белдеулердегі құрлықта мекендейтін жануарлардың көпшілік түрлері температураның, ылғалдылықтың, Күнрадиациясының, т.б. қоршаған орта факторларының едәуір ауқымды өзгерістерін елемей тіршілік ете береді. Эврибионттардың сыртқы орта факторларының ауқымды түрдегі ауытқуларға бейімделуі олардың жоғары деңгейлік төзімділігімен немесе оларда болатын орфофизиологиялық механизмдер арқылы анықталады. Мұндай бейімделушілік белгілер мен қасиеттер арқылы Эврибионттар өздерінің ішкі орта жағдайларыныңгомеостазын белсенді түрде сақтай алады. Эврифагтар - әртүрлі азықтармен қоректене беретін организмдер, эвритоптар - әр түрлі тіршілік орталарында кең таралған организмдер. .Либихтің минимум және Шельфордтың максимум заңдары.1913 жылы В. Немiс ғалымы Юстус Либих 1840 жылы «Минимум заңын» ашты. Ол өсiмдiктерге тәжiрибе жасап, өсiмдiктiң өсуi топырақтағы жетiспейтiн ең аз микроэлементтiң мөлшерiне байланысты болатынын дәлелдеген.Нәтижесiнде өсiмдiктiң өсiп-дамуын олар ең аз мөлшерде қажет ететiн микроэлементтер анықтайтыны белгiлi болған. Бұл Либихтың «минимум заңы» деп аталады.Максимум заңы. 1913 жылы В. Шельфорд лимиттiк әсерлердiң минимум заңына сай «максимум»заңын, яғни төзiмдiлiк шек заңын ашты. Оны Шельфордтың толеранттылық заңы деп атайды (латын тілінен аударғанда tolerantia шыдау, төзу). Кез келген жағдайдың толеранттық шекке жақындауы немесе одан жоғарылауы лимиттiк жағдай немесе лимиттiк (шектеуші) факторлар деп аталады. Төзiмдiлiк шегiнен шығып кетсе, организм тiршiлiгiн жояды.Оптимум және пессимум аймақтары мөлшерінің диапазоны организмнің сол экологиялық фактор әсеріне деген төзімділігін (толеранттылығын) анықтаушы критерий болып саналады да, экологиялық валенттілік не толеранттылық деп аталады.