тиль суаллери
.pdf1.Грамматикадже джумле азаларнен багълы олмагъан сёзлер. Бу хитап, кириш сезлер, кириш сез бирик. , кириш джумлелер. Бойле сезлер джумледе ич бир суальге джевап бермезлер. Хитап джумле азасы олмайып, биревни чагъырмакъ, мураджат, давет макъсадынен кирсетиле. Кириш сёзлер ишанч, умют, тюшюндже, шубе киби айтылгъан фикирнисырасына хуляса киби маналарны бильдирир.М:Эбет; Кириш джумлелер сийрекче расткелелер. Олар эксириет къавуслар ичине алынырлар. Хитаплар, кириш сёз. Кириш с.б. кириш джумлелер вергъульнен айырылалар.
6. Муреккеп джумлелер акъкъында умумий малюмат.Мур. дж там бир фикирни ифаделип, эки я да экиден зияде предикатив къысымдан ибарет олурлар. Олар тизме ве табали чешитлерге болюнелер. Тизме джум. Къысымлары бири бирине бойсунмайып келелер ве оларнынъ къысымлары адий дж. анъдыралар. Табили дж. къысымлары бири дигирине мана, тизм ве интонация ярдымынен бойсунып келелер. Т.дж. къысымлары бойсунгъаны ичюн оларнынъ арасында нокъта къоймакъ мумкюн дегиль,чюнки джумленинъ манасы толусынен ифаделенмеджек. Багъ васталары: шекили багъ васталары; шекильсиз багъ васталалы. Багълайыджылы мур.дж. шекили багъ вастанен ифаделенир, б-сыз м.дж. исе шекильсиз багъ вастанен ифаделенир.
11. Сёйлев мучелери. Оларнынъ сес япылувында иштик этюви.Нуткънынъ сеслернинъ пейда олувында иштиракъ эткен мучелерге сёйлев мучелери дейлер. Сёйлев аппараты 5къысымдан ибареттир. 1. Нефис аппаратыакъ джигер, перде(диафрагма) бронхлар, нефис ёлу(трахея).Нефис аппараты озюнден юкъарыда ерлешкен сёйлев мучелерине ава акъымыны еткизмек ичюн хызмет эте. 2. Богъаз бошлугъы-алкъасиман, пирамидасиман кемирчиклер ве сес безлери ерлешкен къысым.Нефис аппаратындан кельген ава акъымы богъаз бошлугъындаки сес безлерини тертип кечювиндеки давуш пейда ола.3. Агъыз бошлугъы-тиль, уфакъ тиль, танълай, тишлер ве дудакълар. Шувултысы пейда ола, шунынъ ичюн агъыз бозлугъы шувулты менбасы дейлер. 4.Бурун бошлугъы-базы сеслернинъ,айырыджа ренк болювинде иштиракъ эткен къысымдыр. М: Н,Нъ сеслернинъ мейдангъа кельгенде акъ джигеринден чыкъкъан ава бир къысымы бир къусымы бурун бошлугъындан кече ве нетиджеде къошма тон пейда олып сеске къошула.
12.Джумленинъ экинджи дередже азалары. Джумлени кенъиш этелер, фикирни толуджа беян этмеге ярдым этелер.2дередже азалары: татамлайыджы, айырджы,ал. Тамамлайыджы бир де бир джумле азасына идаре багъы вастасынен багъланып, онынъ манасыны, тамамлап келир ве иш арекет оладжакъ предметни ифаделей. Т.Д.Е.Ч.келишлеринде я да нен-мунасебетчисинен кельген суаллерге джевап бере. Тамам.2чешитке болюнелер: в-лы; в-сыз; в-лы Д.Е.Ч келиш. Ве нен-мунас. Ялгъамалары къошулыр. В-сыз Т.келиште кельген сёзлер. В-сыз 2болюне: шекиленген Т.к.(ны,ни)ялгъамаларнен ифаделене.олар конкрет бир фикирни ифаде эте. Шекиленмеген хабер фииль янынында ерлеелер предмет акъкъында умумий малюмат фикирни ифаде эте. Т.к. ялгъ. Назарда тутулыр. Айырджы джумледе озюнден сонъ кельген исим я да исим ерине ишлетильген сёзге менсюп ола.Айырджы предметнинъ тюсюни, дуйгъуларны, къайсы бир предметни кимге я да неге менсюп олгъаныны ве микъдар дереджени бильдирир. Насыл? Кимнинъ? Ненинъ? къач?къачынджы? не къадар? Суаллерине джевп бере.Айыр.2болюнелер: сыфатлайыджы (насыл?къач?къачинджы?къасы?) сайиплик (кимнинъ?ненинъ?) шегиленген нинъ, нынъ ялгъ. Ишлетиле. Шекиленмеген нинъ, нынъ ялгъ. Назарда тутула. Ал иш арекетнинъ олув тарзыны, себебини,макъсадыны,вакътыны, ерини, микъдар дереджесини бильдирген 2дередже азаларгъа ал дейлер.
16.Къырымтатар лексикасынынъ тарихий шекилленюви. 6менбадан тешкиль олгъан:
Умумтюрк сёзлер:ана, бала,он,айт;2къырымтатар тиилининъ озь сёзлери:балабан ,
дуду,бита.3.иран тиилининъ сёзлери:пенджере, багъча,устаз, афта.4.арап: гъам,дерс софра Асан Мерьем хамыр. 5.юнан: Сафие кираз фурун.6.Рус ве рус вастасынен алынгъан сезлер:грамматика капуста къартоп магъол тилинден: чырай
17Табили мур.дж.акъкъында умумий малюмат. . Табили дж. къысымлары бири дигирине мана, тизм ве интонация ярдымынен бойсунып келелер. Т.дж. къысымлары бойсунгъаны ичюн оларнынъ арасында нокъта къоймакъ мумкюн дегиль,чюнки джумленинъ манасы толусынен ифаделенмеджек. Табили дж.къысымлары бири бирине таби интонация вастасынен – бу багълайыджысыз чешити ве таби багълайыджылар вастасынен –бу багълайыджылы чешити багъланып келир. Бойле джумлелер баш ве таби джумлелерден ибарет олурлар. Баш дж. Таби дж. суаль къоюлур.Таби б-лар:ки, чюнки, дерсинъ, онынъ ичюн,гуя, санки. Б-лар вазифесинде нисбий замирлер:ким нинъ –онынъ(айырджы таб. мур.дж) Мунасебетчилер: биле, киби. Дереджеликлер: да,де, мы,ми, са,се шарт мейильни ягъам. Табили м.дж. бойле чешитлерге болюнелер: себеп, макъсад, нетидже, вакъыт, шарт, тамамлайыджы, изайи, муптида, хабер, айырджы, тарз арекет, микъдар дередже, ер, охшатув,керилеме.
18.Лугъат ишлери ичюн сечип алынгъан материалларгъа къоюлгъан талаплар. Лугъатларны тизгенде, алимлер лугъаткъа кирсетиледжек сёзлерни сечип алмакъ, олларны белли бир тертипке кетирмек,услюбий ве грамматик хусусиетлерни дикъкъаткъа, чезмелелир.Лугъатларнынъ эмиети тек илим саалары ичюн гъает буюкттир. Лугъатларнынъ 2чешити бардыр: энциклопедик (Р.Музафаров,Симф.1995) ве тильшынаслыкъ(С.М.Усеинов Тернополь1994) Энциклопедик бир де бир несне,адисе,тарихий вакъиа,медений дегерлик акъкъында малюм бере.энциклопедик л чешитлери: терменологик.иззатлы, сёзара багълар лугъаты, манадаш сёзлер лугъаты, къаршы маналы сёзлери лугъаты. Тильшынаслыкъ лугъаты сёзлер акъкъында малюмат берелер: сёзлернинъ маналары,имлясы,телляфузы.
21.Къ.тат. тилинде джумленинъ тизимине коре. Тизимине коре дж. адий ве муреккеп олалар.
Адий дж. 1теркипли(хаберли: белли-шахыслы, бельгисиз-шахыслы, умумлиштириджи-шахыслы, шахысыз, муптида: адлав дж.) ве 2 теркипли (сойдаш айырджы, тамамлаыйджы, ал) кенишлетильген ве кенишлетильмеген, кениш олгъан (2 джередже азалары) кениш олмагъан(2 джередже аз. Ишлетильмей) Муреккеп джумлелер: тизмели ве табили олалар.
22.Фиильнинъ шахыссыз (функциональ шекиллери)?? 1.Фиильнинъ функциональ шекиллери.
Къ.тат тилинде фильнинъ 4 функциональ шекли бар: 1.саф фииль; 2.алфииль; 3.сыфатфииль; 4.исимфииль; Эмир-истек, шарт мейили шекиллери алды, аладжакъ, ала киби заман шекиллери олгъан фииллерге саф фииль дейлер. Иш-арекетнинъ насыл япылгъаныны бильдерген фииль шекиллерине алфииль дейлер. –п –ип –ып –аракъ –яракъ –ерек –а –е –й – (й)ынджа –(й)индже – мадан –меден –маздан –мезден –(э)кен –джасына –джесине; Сыфатфииллер предметнинъ алямети олгъан арекетни анълаткъан фииль шекилидир. –гъан –къан –ген –кен –джакъ –джек –р – ыр-ир- ур-юр; Исимфииль иш-арекетнинъ умумий ады олып, исимлерге аит вазифелерни беджерген фииль шекилидир. –макъ –мек –в –ув- юв- иш-ыш- уш- юш-ш
27Сёз бирикмеси.Сёз бирикме ве муреккеп сёзлер арасындаки фаркълар.Грамматиканы къанун-
къайдели эсасында бири биринен багълангъан 2 я да 2 зияде там маналы сёзлернинъ бирикмесине – сёз бирикме дейлер. С .б. багъ васталары: шекили(ялгъам)шекильсиз(ялгъ.ёкъ)тизимине коре:адий ве муреккеп. Багъ усуллары: уйгъунлыкъ, идаре, сыра. С.б. кимирде муреккеп сёзлерден айырмакъ къыйын.Фаркъ аляметлери :1.с.б.
теркибиндеки сёзлер лексик мананы сакълап къалалар М: дюльбер къыз(с.б)Мур. с. Исе берабер янъы умумий бир мана мейдангъа кетирелер.М: чалар саат. 2. С.б. теркибиндеки сёзлернинъ арасында синтактик багъ мунасебети ачыкъ айдын сезилир.М:китабны окъумакъ. Мур.с. аксынен багъ мунасебети олмаз.М: къую къырмызы.
31.къырымтатар тилинде сыфат. Онынъ манасы, грамматик аляметлери ве джумледе синтактик вазифелери. Сыфат – предметнинъ даими аляметини косьтерген там маналы сёзлерге сыфат дейлер. Сыфат предметнинъ аляметини, тюсюни, ренкини, дам-леззетини,психик алыны, ер я да вакъыт мунасебетинибилидире. Джумледе айырджы олып келе.М:гузель къыз. Ал ве хабер олмасы мумкюн.М: Къапу кенъ ачыкъ эди. Ава ачыкъ эди зарф олмасы мумкюнь.М.
Чиркин куле.
32.Къ.тат. тилинде тасниф боюнджа адий джумлелернинъ чешитлери. Адий дж. 1теркипли(хаберли: белли-шахыслы, бельгисиз-шахыслы, умумлиштириджи-шахыслы, шахысыз, муптида: адлав дж.) ве 2 теркипли (сойдаш айырджы, тамамлаыйджы, ал) Селендили Л.С концепциясы боюнджа. Акъмоллаевнинъ концепциясы боюнджа къошула даа сойдаш хаберлер, сойдаш муптидалар. Айырылма азалы джумлелер: айырылма айырджылар, айырымла тамамлайыджилар, аыйрылма аллар (1.Оборот шекилинде М:Йигит, чал аткъа минип, узакъларгъа кете эди. 2 Джумленининъ азасы кибиМ:Авлакъта,дагъ этигинде,….)айырылма илявелер;
36. Фонетика болюгининъ огренюв объекти ве вазифеси. Фонетика тильшынаслыкъта нутукъ сеслернинъ огренген болюктир. Къ.тат. тили фонетикасы шу тильдеки сеслер системасыны,оларнынъ пейда олувыны, сес денъишмелерини,сёзлерни бири биринден айырув ролюни огрене. Нутукъ сеслери тиль ичюн маддий эсас сайыла,чюнки инсан тили сес тилидир. Тильдеки сёзлер, ибарелер,джумлелер, умумий бутюн нутукъ сеслерден ибареттир.
37Къырымтатар тилинде сайыларнынъ мана ве теркибине коре чешитлери. Сайы-предмет сайысыны, мигъдарыны, сыра ерини бильдирген там маналы сёз чешитине сайы деймиз. Сайылар бутюн М:бир, он.ве кесир М:ярым, бучукъ,беште дёрт. Эсап сайылар чешитлери: 1.микъдарМ:беш чувал ун; 2.тахминий: М:саат секизлер; пай М: онар, едишер, докъузар,учер. Сыра сайылар М:биринджи, дёртюнджи
46 Къырымтатар тилиндеки сеслернинъ таснифи. Къ.тат. элифбесинде 37ариф бар.10 созукъ ариф: а,о,у,ю,я,и,ы,е,я, э. ве 8 сес: а,о,о,у,у,и,ы,э. 25 тутукъ ариф: 2йымшакълыкъ ве къатылыкъ ишаретлери (ь,Ъ)
Созукъ сеслер
|
|
ог сыра |
|
арт сыра |
|
|
|
|
|
|
|
Дудакълангъан |
|
дудакъланмаган |
Дудакълангъан |
дудакъланмагъан |
|
|
|
|
|
|
|
тар |
У(йымшакъ) |
|
И |
У (и) |
Ы |
|
|
|
|
|
|
орта О(йымшакъ) |
|
Э |
_ |
_ |
|
|
|
|
|
|
|
кенъ |
_ |
|
_ |
О |
А |
|
|
|
|
|
|
патлайыджы |
тайыджы |
патлайыджы- |
|
|
|
Тутукъ сеслер Пейда олув ерине коре Пейда олув усулына коре
|
дудакъ |
|
|
тиль |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
дудакъ- |
дудакъ-тиш |
тиль огю |
тиль |
тиль |
терен |
||
|
дудакъ |
|
|
|
орты |
арты |
тиль |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
арты |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Б,п,В,м |
Ф,В |
|
т,д,н,р |
Й |
К,Г |
КЪ,ГЪ, |
|
|
|
|
|
с,ш,ж,дж |
|
|
|
|
|
|
|
|
ч,ц,щ,з,л, |
|
|
|
НЪ,Х |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
сонорлы |
|
шувултылылар |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
Р,М,Н,Л,НЪ |
янъгъыравукъ |
|
сагъыр |
|
|||
|
|
|
|
|
||||
|
|
|
Б,В,Г,Д,З,Ж,Й,ГЪ,ДЖ |
П,Ф,К,КЪ,Т,С,Х,Ц,Ш,Щ |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
тайыджы |
|
|
|
Б,П,Д,Т,К,Г,КЪ |
|
|
къарышыкъ |
В,Ф,С,З,ЙГЪ,Ш, |
М,Н,НЪ,Л,Р |
аффрикатив |
Ж,Х |
|
Ч,Ц,ДЖ,Щ |
|
|
|
|
|
Давуш ве шувултынынъ иштиракъ этювине коре
Чифтли тутукълар
Б-п,в-ф,д-т,з-с,ж-ш,г-к,гъ-къ
Чифтсиз тутукълар
Л,Р,НЪ,М,Н,Й,Ц,Х,Щ
48.Къырымтатар тилинде бир ве эки теркипли джумлелер . Адий дж. 1теркипли:хаберли:
белли-шахыслы, (хабер: I –Iiшах.ишлетиле ),бельгисиз-шахыслы, (хаб: Олар ишлетиле) умумлиштириджи-шахыслы (хаб: II-IIIэмир, шарт фииллер, эсасан аталар сёзлеринде), шахысыз, (малы/меле ялгъамалары, керек, эди ярдымджы сёзлер) муптида: адлав (джумленинъ баш азасы тек муптида олмалы)) ве 2 теркипли (сойдаш айырджы, тамамлаыйджы, ал) . Айырылма азалы джумлелер: айырылма айырджылар, айырымла тамамлайыджилар, аыйрылма аллар (1.Оборот шекилинде М:Йигит, чал аткъа минип, узакъларгъа кете эди. 2 Джумленининъ азасы кибиМ:Авлакъта,дагъ этигинде,….)айырылма илявелер;
51Джумленинъ айырылма азалары. Айырылма азалы джумлелерчешитлери: айырылма айырджылар (Предметнинъ аляметини текрар изалап, неге менсюп олгъаныкосьтермек ичюн, джумленинъ башкъа азаларындан айырылып къулланылыр), айырымла тамамлайыджылар, (Озюнинъ эвель кельген тамам. Манасыны изалап, оларгъа терендже таинлев мананы къошып билелер)аыйрылма аллар (1.Оборот шекилинде М:Йигит, чал аткъа минип, узакъларгъа кете эди. 2 Джумленининъ азасы кибиМ:Авлакъта,дагъ этигинде,….)айырылма илявелер (Муптидагъа я да джумленинъ 2дередже азалардан бири бирине менсюп олып, оларнынъ маналарыны изаалап келелер(зенаат,унван,сой-аркъабалыкъ,лакъаб);
56.Къ.тат тилинде нидалар ве такълидий сёзлернинъ эсас чешитлери. Нидалар сёйледжининъ дуйгъуларыны:къуванч,окюнч,гъам, ачув,эмир,элев,тааджип,М:Фу,Ах,О- о,вай,Эх.ух.Эмир-хитапнидалар:но-но,тыррр,чип-чип. Джумледе джумле азасы алмаз.Такълидий сёзлердавуш,сес,шувултыларны ифаделей.М:такъ,лип-лип,дыр-дыр,тук-тук. Такъ этип тюшти.джумледе айырджы ве ал вазифесинде келе.
57.Къырымтатар тилинде джумленинъ баш азалары бу муптида ве хабер.Муптида кенъ манада предмет анълаткъан джумленинъ баш азасыдыр.О2 дередже азаларына бойсунмайып, хабер тарафындан изаланыр.ким? не? Суаллерине джевап бере. Исим,замир, сыфат, сайы(бириси)исимфиильнен(окъумакъ) ифаделене.Хабер джумледе муптида акъкъында эсас хабер олуп, предмет тарафындан япылгъан иш-арекеттир. Хабер муптиданен сыкъ багълыдыр ве бири бирине шахысча ве сайыджа уйгъунлашып келелер. Хабер 2тюрлю ола билир:фииль хабер ; исим хабер (къаранлыкъ эди).Тизимине коре:адий ве муреккеп(2 я да 2 зияде сёзлерден ибарет олалар) олалар
62Джумленинъ айырылма азалары. Айырылма азалы джумлелерчешитлери: айырылма айырджылар (Предметнинъ аляметини текрар изалап, неге менсюп олгъаныкосьтермек ичюн, джумленинъ башкъа азаларындан айырылып къулланылыр), айырымла тамамлайыджылар, (Озюнинъ эвель кельген тамам. Манасыны изалап, оларгъа терендже таинлев мананы къошып билелер)аыйрылма аллар (1.Оборот шекилинде М:Йигит, чал аткъа минип, узакъларгъа кете эди. 2 Джумленининъ азасы кибиМ:Авлакъта,дагъ этигинде,….)айырылма илявелер (Муптидагъа я да джумленинъ 2дередже азалардан бири бирине менсюп олып, оларнынъ маналарыны изаалап келелер(зенаат,унван,сой-аркъабалыкъ,лакъаб);