Filosofiya. Lekciya teksti 1-tema

jantasıw áwelgiley orın almaǵanlıǵın tastıyıqlaydı. Pikirlerdiń bunday reń-báreńligi, joqarıda atap ótilgenindey, filosofiyanıń ózine tán ózgesheligi, yaǵnıy ol pikirler plyuralizmi, hár qıylı pikirlew imkaniyati bar jerde ǵana orın alıwı menen belgilenedi.

Filosofiyanıń oǵan bir pútin táliymatqa aynalıw hám tildiń birligine, ulıwmalıq nızamlar hám metodologiyaǵa tayanıw imkanın bermeytuǵın bul kemshiligi áyne payıtta, ol ilimler ara kompleksli mashqalalardı shesheiw talap etiletuǵın quramalı sistemalar menen is kórgen halda onıń abzallıǵına aynaladı.

Tómendegiler házirgi waqıtda insaniyat ushın eń áhmiyetli ilimlerara kompleksli mashqalalar esaplanadı: turaqlı sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdı támiiyinlew; ekologiya mashqalaları; jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarınıń globallasıwı. Bul mashqalalardı filosofiyalıq kóz-qarastan ańlap jetiw ayrıqsha áhmiyetke iye. İlimiy jantasıwlardan farqli wlaroq, mashqalaga nisbatan filosofiyalıq jantasıw dalillarni talqin qılıwda kwproq erkinlik beriliwi, ilgari surilayotgan qaǵıydalardı isbotlashga nisbatan engilroq talablar qoyılıwı, mushohadaga tiykarlanǵan táriypler beriw, sub`ektiv baholash huquqi hám shu kibilar bilan tavsiflanadi. Bunday izertlewler bir qarashda uncha úlken áhmiyetga ega emesdek bolıp tuyuliwi ham múmkin. Lekin amalda bunday emes.

Birinshiden, filosofiyalıq izertlew racional biliwdiń ilimde alınǵan nátiyjelerdi tekseriw (verifikaciya qılıw) yaki biykarlaw (fal`sifikaciya qılıw) imkaniyati joqlıǵı sebepli lazım dárejede nátiyje bermegen yaki ulıwma ázzi bolıp shıqqan tarawında ámelge asırıladı. İnsaniyat racional biliwdiń bunnan basqa usıllarına iye emes.

Ekinshiden, filosofiyalıq refleksiya mashqalanı kóriw gorizontın keńeytedi, onı izertlewge bolǵan jańasha, ózine tán jantasıwlardı usınıs etedi, atap aytqanda ilimge bunday jantasıwlardı ilgeri súriwge kómeklesedi. Óytkeni, anıq táriypler hám isenimli dálillerge tayanatuǵın ilim óz pikirleri hám juwmaqlarında bunday erkinliklerge jol qoya almaydı. Solay eken, filosofiyalıq oylaw pikir júrgiziw hám bahalawlarǵa baylanıslı erkin jantasıwsız óziniń biytákirarlaǵın joǵaltadı.

Kanshelli plyuralizm filosofiyada ólshem esaplanar, hár bir óz aldına dara miyde bolsa monizmge, yaǵnıy kóz-qaraslardıń tártipke salınǵan, bir pútin hám salıstırmalı qarama-qarsılıqlardan taza bolgan sistema halatına keliwi lazım eken, filosofiyanı qanday ózlestiriw, onnan qanday sabaq beriw múmkin?

Pútkil dúnyada filosoflardıń basım kópshiligin birinshi náwbette áyne usı másele qızıqtırǵan. Atap aytqanda Sokrat, Seneka hám ótmishdiń basqa oyshılları tajiriybesine tayanǵan holda: Filosofiya faktlerdii eslep qalıwdı úyretpesligi, al bálkim pikir júrgiziw hám sorawlarǵa juwap beriw qábiletin rawajlandırıwı lazım. Filosofiyadan sabaqlar insan hár bir másele júzesinen oyshıllar pikirine múrajaat etpesten, ózi óz betinshe oylawın hám óz aqılıga qulaq salıwdı úyreniwindi kózde tutıwı dárkar. Áyne usı sebepli filosofiyanıń wazıypası insanǵa qarım-katnas qılıwdı úyretiw, ol óz shaxıyatınıń áhmiyetin kórsetiwgn emes, bálkim haqıyqattıń túbine jetiwge háreket qılıwına erisiwden ibarat. Bul, óz gezeginde, barlıq adamlar ózine átirapındaǵılar qulaq salıwǵá layıqlıgınkózde tutadı.

Bul kútá tawıp aytılǵan sózler filosofiyanı ilim sıpatında úyreniw, onı bilimler, tayar qaǵıydalar hám táriyplerdiń belgili bir jıyıntıǵı sıpatında ózlestiriw múmkin emes, degen pikirdi jane bir mártebe tastıyıqlaydı. İnsanǵa tálim beriwde paydalı

joldı tańlaw – oǵan «nenii kóriw lazımliǵın» emes, al bálkim «qay jerge hám qanday kóz-qaras kerekligi»n úyretiw lazım. Óz-ózinen ráwshan bolǵanınday, usı wazıypanı dóretiwshilki jantasıwsız, oqıwshı hám oqıtıwshınıń qızıǵıwshılıǵınsız hám umtılıwshańlıǵınsız sheship bolmaydı, filosofiya bolsa óziniń sap kórinisinde joǵaladı, «hawaǵa suwırıladı», aqırǵı nátiyjede kimdur bayan etetuǵın, kimdur «ótiwi», úyreniwi hám qalaberse, imtixan tapsırıwı lazım bolǵan «pán»ge aylanıp ǵana qaladı. Basqasha aytqanda, filosofiyadan tálim beriw hám onı ózlestiriw negizinde de, álbette, dóretiwshilik jatıwı lazım.

Juwmaqlar. Dúnyaǵa kóz-qaras bul insannıń dúnyaǵa, ondaǵı waqıyalarǵa múnásibetleri hám ondaǵı ornı hám ómir mazmunı haqqındaǵı eń ulıwmalıq kózqarasları sisteması.

İnsaniyat tariyxında dáslep mifologiyalıq dúnyaǵa kóz-qaras qáliplesken bolıp, onda insan qorshaǵan ortalıq penen birlesedi hámde ya tábiyat hám ya óz tuqımınan ajıralmaǵan halda kórinis tabadı. Diniy dúnyaǵa kóz-qarasqa álemdi bul dúnya, ol dúnya hám ǵayrı tábiyiy dúnyaǵa bóliw tán. Dinniń tiykarı ǵayrıtábiyiy kúshlerge isenim menen suwǵarılǵan.

Filosofiya mifologiyalıq hám diniy dúnyaǵa kóz-qarastan óziniń qorshaǵan ortalıqqa kritikalıq múnásibeti tiykarındaǵı dúnyaǵa kóz-qaraslıq funkciyasın atqaradı, gnoseologiyalıq hám ontologiyalıq kategoriyalarǵa múrajaat qılıp logikalıq juwmaqlar shıǵaradı.

Filosofiya teoriyalıq tiykarlanǵan dúnyaǵa kóz-qaras, ulıwmalıq kategoriyalar, insannıń álemge ilimniń tábiyat hám jámiyet haqqındaǵı tabıslarına tayanılǵan teoriyalıq múnásibeti .

Filosofiyanıń áhmiyeti onıń insandı ózin-ózi, álemdi ańlawǵa, dóretiwshilik bárkamallıqqa baǵdarlay alıwında bolıp tabıladı.

Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar

1.Filosofiya ne tuwralı ilim?

2.Filosofiyalıq bilimlerdiń máńis-mazmunı nede?

3.Dúnyaǵa kóz-qaras degen ne?

4.Dúnyaǵa kóz-qarastıń tiykarǵı formaların kórsetiń.

5.Filosofiyanıń tiykarǵı mashqalaların kórsetiń.

6.Filosofiyanıń qanday tiykarǵı baǵdarları hám usılları bar?

7.Filosofiyanıń tiykarǵı funkciyaları qanday?

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019

2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019

3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.

4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021.

667-b

5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010