Filosofiya. Lekciya teksti 1-tema

Áyyemgi Oraylıq Aziya filosofları - Zardwsht kibiler.

Klassikalıq mexanika júzege kelgen hám belsendi rawajlanǵan Jańa dáwirde mexanikalıq materializm (P.Gol`bax, P.Gassendi, J.Lametri) ásirese keń tarqaldı.

XVIII-XIX ásirlerde filosofiyalıq materializmniń baǵdarları:

-antropologiyalıq materializm (L.Feyerbax);

-vul`gar materializm (Fogt, Byuxner, Moleshott);

-dialektikalıq materializm (K.Marks, F.Engels) qáliplesti.

Biraq, jáne sonı da atap ótiw lazım, usı klassifikaciyaǵa muwapıq materialistler yaki idealistler dep atalıwshı anaw yaki mınaw filosoflar bunday parıqlawǵa tiykarsız sxemalastırıw hám ápiwayılastırıw dep qarap, ózin bul baǵdarlardıń hesh birine de tiyisli dep esaplamawı múmkin. Bunday kóz-qaraslar sonıń menen túsindiriledi, tuwrıdan-tuwrı hám úzil-kesil tárizde, bul mashqalanı túsiniwge baylanıslı basqasha jantasıwlardı itibarǵa almastan táriyplengen «filosofiyanıń tiykarǵı máselesi» sózsiz tárizde barlıq filosoflardı eki úlken qaramaqarshı lagerge – materialistlar hám idealistlarga ajıratadı hám bul qubılıstıń ayırım kórinisi sıpatında tek materiallıq hám mánawiy substanciyalardı teń huqıqlı tiykarlar dep esaplawshı dualistlerdi ǵana (máselen, R.Dekart) parıqlaydı.

Biraq filosofiyalıq oylaw tariyxında anaw yaki mınaw filosoflar pikirine kóre eń áhmiyetli dep qaralatuǵın basqa mashqalalar da orın alǵan. Áyne sol sebepli basım kópshilik filosoflar substanciya (dúnyanıń birinshi tiykarı) haqqında pikir júrgizer eken, usı máseleniń qoyılıwın «filosofiyanıń tiykarǵı máselesi» menen baylanıstırıwǵa meyil emes. Máselen:

Alǵashqı antik filosoflar ushın filosofiyanıń tiykarǵı mashqalası: «Dúnya neden jaratılǵan?», degen soraw menen baylanısqan. Sol dáwirde bul soraw eń áhmiyetli, tiykarǵı, birinshi dárejeli esaplanǵan.

Orta ásirler sxolastikası kóz-qarasınan «filosofiyanıń tiykarǵı máselesi» tómendegishe táriypleniwi múmkin: «Qudaydıń bolmısın qanday qılıp racional tiykarlaw múmkin?» Házirgi diniy filosofiyalıq koncepciyalar, atap aytqanda neotomizm ushın ol házir de bas másele bolıp qalmaqta. Ibn Sinonıń pikirinshe, filosofiyanıń tiykarǵı máselesi – janzattı barlıq orın alǵan nárselerdiń kelip shıǵıwı,

úgit-násiyatı óz-ara múnásibeti, biridan-ekinshisine ótiwin hár tárepleme tekseriw ushın zárúriy imkaniyat, reallıq sebep principlerin tiykar qılıp alıwdan iborat2.

Jańa dáwirde İ.Kant jantasıwı dıqqatga sazawar bolıp, ol «İnsan ne?» degen sorawdı mánisi menen filosofiyanıń tiykarǵı máselesi dep esaplaydı. Onıń pikirinshe, insan ek hár qıylı dúnya – tábiyiy zárúriyat hám mánawiy erkinlikke tiyisli bolıp, olarǵa muwapıq adamzat, bir tárepten, tábiyat ónimi esaplanadı, basqa tárepten bolsa, ol «erkin háreket qılıwshı janzattıń ózin-ózi jaratıw» nátiyjesi bolıp tabıladı3.

Ekzistencializm filosofiyasında bolsa hár bir individ ózi ushın ózi sheshiwi lazım bolǵan «Ómir jasawǵa arzıydı ma?» degen mashqala tiykarǵı másele sıpatında tán alınadı, óytkeni, bul baǵdar wákilleriniń pikirine kóre, bul sorawǵa juwapsız qalǵan hámme nárse óz mánisin joǵaltadı. Francuz ekzistencialist filosofı A.Kamyu sózi menen aytqanda: «Ómirdin jasawǵaarzıytuǵınlıgı yaki arzımaslıǵı máselesin

2Ибн Сина. Донишнома. – Т.: Фан, 1976. - С.7.

3Кант И. Соч.Т.6 –М.: Наука, 1997.- С 351

aq bolmıstı teoriyalıq hám ámeliy ózlestiriwge qaratılǵan usıllar yaki ámeller jıyıntıǵın ańlatadı. Basqasha qılıp aytqanda, bul filosof yaki alım ózi úyrenip atırǵan predmetti izertlew jolı bolıp tabıladı. Ádette metodologiya mashqalaları filosofiya sheńberinde úyrenilgen, biraq ayırım ilimler júzege keliwi menen filosofiyalıq (ulıwmalıq) metodlar menen bir qatarda belgili bir, ayırım ilimiy metodlar da rawajlana basladı. Filosofiyanıń basqa bir áhmiyetli metodologiyalıq funkciyası filosofiyada da, ayırım ilimlerde de áhmiyetli rol` oynaytuǵın hár qıylı kategoriyalardı islep shıǵıwdan ibarat. Payıtı kelgende jáne sonı atap ótiw lazım, filosofiya kútá keń túsinikler, yaǵnıy kategoriyalar bilan is kórer, olardı táriypler ekan, metodologiyalıq funkciya menen bir waqıtda dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiriw funkciyasın da atqaradı.

Filosofiyanıń integrativ funkciyası ilim bilan tıǵız baylanıslı. Real bolmıstıń jańadan jańa ob`ektleri hám qubılısları insan teoriyalıq izertlewleri tarawıdan orın alıwı, sonday-aq ilgeri belgili dárejede ańlap jetilgen nárseler hám qubılıslardı jáne de tereńirek úyreniwge bolǵan zárúrlik ilimiy bilim óz rawajlanıwınıń dáslepki basqıshlarında-aq qatlamlasıwına túrtki beredi. Bunıń nátiyjesinde ayırım ilimler payda bolıp, olar tek ǵana óz izertlew ob`ekti hám predmetin ajıratıp qoymastan, al bálkim óziniń tek ǵana usı ilimge tán bolǵan tili, kagegoriyalar apparatı hám t.b. jarattı. Biraq bul jolda salmaqlı qáwip te bar bolıp, ol sonnan ibarat, ilimlerdiń ajıralıwı nátiyjesinde olar ortasındaǵı baylanıslar páseyedi, olar quramalı kompleks wazıypaların sheshiwde belsendi óz-ara baylanıs qılıw qábiletin joǵaltadı. Qaramaqarsı process – ilimiy bilimlerdiń integraciyalasıwı hám anaw yaki mınaw mashqalalardı sheshiw ushın kúsh-ǵayratni birlestiriw processi bul qáwiptiń aldın alıw imkaniyatın beredi.

Quramalı kompleksli mashqalalardı izertlewshi házirgi dáwir iliminde bazıda ayırım ilim wákilleri basqa ilim wákillerini tek ǵana olar túrli tillarda, yaǵnıy hár biri óz iliminiń tilingde sóylegeni sebepli túsinbeydi. Bul aspektten filosofiya olar ushın ámelde baylanıstırıwshı buwınǵa,birlestiriwshi tiykarǵa aylanadi, óytkeni ol óz analizinde ilimlerara qarım-katnasqa hám mazmunı áyne bir kontekstte túrli ilimler tárepinen qabıl etiletuǵın hám qollanılatuǵın fundamental túsiniklerdi jaratıwǵa qarap baǵdar aladı.

Quramalı ob`ektlerdi kompleksli izertlewde hár bir ilim óz predmetidan kelip shıǵadı. Bul predmet sheńberi aǵan úyrenilip atırǵan ob`ektti bir pútinlikte kóriw, onıń baylanısların anıqlaw imkaniyatın bermaydi. Bul wazıypanı sheshiwge de tek filosofiya qábiletli bolıp, ol pútkil situaciyanı bir pútinlikte kóriw imkaniyatın beredi hám bul aspektten tek ǵana ilimler ortasında emes, al bálkim insan iskerliginiń ayırım tarawları, mısalı, ótkizilip atırǵan izertlewler tikkeley yaki qıya baylanıslı bolıwı múmkin bolǵan huqıqıy, siyasiy, ádep-ikramlılıq iskerlik ortasında da baylanıstırıwshı buwın esaplanadı.

Mádeniy funkciyası. Filosofiya adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarasın keńeytiw, olarda biliwge qızıǵıwshılıqtı oyatıw, teoriyalıq pikirlew mádeniyatın qáliplestiriw hám rawajlandırıw arqalı mádeniy funkciyanı da atqaradı. Ol dúnyanı ózlestiriw hám biliwdiń universal forması sıpatında, insaniyattıń eń jaqsı tabısların ózinde jámlestiredi hám olardı pútkil insaniyat múlkine aynaldıradı. Túrli mámleketler hám xalıqlardıń filosofiyası tariyxın úyreniw olardıń ótmishtegi hám házirgi mádeniyatın

jaqsıraq túsiniw imkaniyatın beredi, ideyalar almasıwı hám mádeniy dástúrlerdiń ózara tásirine kómeklesedi, bul mádeniy miyras penen organikalıq baylanıslı bolǵan kóp ǵana mashqalalardı sheshiwde mańızlı áhmiyetke iye boladı.

Aksiologiyalıq funkciyası. Filosofiya ómirdiń mánisi, ólim hám máńgilik ómir máselelerin kún tártibine qoyıw, anaw yaki mınaw háreket, waqıya, qubılısqa «jaqsı», «jaman», «áhmiyetli», «paydalı», «paydasız» kategoriyaları menen baha beriw arqalı aksiologiyalıq (grek. axia - qádiriyat) funkciyasın atqaradı. Ol uzaq múddetli tendenciyalardı qısqa múddetli tendenciyalardan parıqlaw, ústirtin processlerdi fundamental processlerden, áhmiyetli nárseler hám qubılıslardı ekinshi dárejeli nárseler hám qubılıslardan ajıratıw arqalı insannıń qádiriyatlarǵa múnásibeti menen ajıralmas baylanıslı bolǵan tiyisli zárúrliklerdi qáliplestiredi. Usılayınsha insannıń belgili bir qádiriyatları, baǵdarları hám prioritetleri belgilanadi, yaǵnıy tiyisli qádiriyatlar sisteması qáliplesedi. Bul sistema adamlardıń áhmiyetli ózgesheligi esaplanadı, olardıń ómirge múnásibetin sáwlelendiredi hám jámiyettegi minez-qulqın kóp aspektten belgileydi.

Filosofiyanıń etikalıq (ádep-ikramlılıq) funkciyası adamlar minez-qulqı hám anaw yaki mınaw jámiyette júzege keliwshi múnásibetler menen baylanıslı. Bunda, máselen, ádep-ikramlılıq qádiriyatlar, olardıń tábiyatı, tiykarları hám jámiyettegi ámeliy roli filosofiyanıń izertlew predmeti esaplanadı, bul jámiyette júzege keletuǵın hám tábiyiy jol menen, yaǵnıy real turmısámeliyatında ornatılatuǵın ólshemler hám qaǵıydalarǵa sezilerli dárejede tásir kórsetedi. Bunday ólshemler sociallıq múnásibetlerni tártipke salıwshı áhmiyetli qural esaplanadı hám adamlardıń óz-ara baylanısları, olardıń múnásibetleri hám óz-ara til tabısıw dárejesinde kórinis tabadı. Juwmaqlap aytqanda, filosofiya udayı etikada, jámiyettiń barlıq aǵzalarınıń minez-qulqında kórinis tabadı hám usılayınsha jáne bir áhmiyetli funkciya – etikalıq funkciyanı atqaradı.

Filosofiyanıń tárbiyalıq funkciyası haqqında pikir júrgizgende bul máseleniń xalıqaralıq dárejedegi keń hám hár tárepleme talqılanıwı nátiyjelerin esapqa alǵan halda sóz júrgiziw orınlı boladı. Búgingi kúnde tek ǵana ayırım xalıqlar emes, al bálkim pútkil dúnya hámjámiyeti ózin-ózi ańlap jetiwge baǵdarlanǵan filosofiyaǵa mútáj bolıp tabıladı. Bunı 2002-jıldan YuNESKO qararı menen pútkil dúnyada hár jılı noyabr ayınıń úshinshi piyshembisinde ótkiziletuǵın «Jáhán filosofiya kúnleri» de, házirgi kúnde dúnya ushın eń áhmiyetli máselelerge itibarın qaratatuǵın Jáhán filosofiya Kongressleri de tastıyıqlaydı. Bunday kongress birinshi márte 1900-jılı Franciyada ótkizilgen, 1948-jıldan baslap onı hár bes jılda bir márte ótkiziw dástúrge aynalǵan. Atap aytkanda, 1998-jılı Boston qalasında (AQSh) bolıp ótken XX jáhán filosofiya kongresi «Paidea: insaniyattı tárbiyalawda filosofiya» temasına baǵıshlanǵan bolsa, Túrkiyanıń Anqara qalasında ótkizilgen XXI Jáhán filosofiya kongresinde «Filosofiya jáhán mashqalaları menen júzbe-júz» teması hár tárepleme talqılandı. XXII jáhán filosofiya kongresi birinshi márte Aziya mámleketi bolǵan Koreya Respublikasınıń Seul qalasında «Házirgi dáwirde filosofiyanı qayta ańlaw» degen ulıwmalıq tema astında bolıp ótti. Kongresslerdiń temalarınan kórinip turǵanınday, filosofiya real turmıs penen ajıralmas baylanıslı hám eń áhmiyetli mashqalalardı ańlap jetiwge xızmet qılıp keldi. Sonday mashqalalardan biri – insandı shaxs sıpatında tárbiyalaw hám kamal taptırıwda filosofiyanıń roli hám

áhmiyeti máselesi. Bunıń ushın bolsa, álbette, áyyemgi dáwir oyshıllarının shıǵarmalarına jáne bir ret múrajaat etiw talap etiledi.

Áyyemgi oyshıllar hár tárepleme tálim hám tárbiyanı, yaǵnıy óz qábiletlari hám imkaniyatların júzege shıǵarıwǵa qábiletli bolǵan fizikalıq hám mánawiy aspektten kámil insandı er jetkiziwdi «paydeyya» (grek. pais – bala) ataması menen ańlatqan. Sol waqıtlarda paydeyya aristokratiyanıń ózine tán belgisi esaplanǵan; endilikte filosoflar tálim hám tárbiya mashqalaların jáne birinshi orınǵa qoyıp, olardı sheshiwde filosofiyanıń rolin anıqlawǵa háreket qılar eken, bul túsinikti jáne eske aldı. Atap aytqanda, Boston kongresindegi tiykarǵı bayanatlardıń avtorlarınıń biri francuz filosofı P`er Obenk: «İnsannıń jırtqıshlarsha tábiyatınan máripatlı tábiyatqa ótiw imkaniyatı qay dárejede orın alǵan?», degen sorawdı ortaǵa taslaydı. Onıń pikirinshe, insannıń jalǵız tábiyatı eki mánisli bolıp, tek ǵana aǵartıwshılıq (paydeyya) adamzattı sózdiń tolıq mánisindegi insanǵa aynaldıradı yaki, Platonnıń sózi menen aytqanda, paydeyya onıń kózin ashadı.

Biraq aǵartıwshılıqtıń wazıypası kózge kóriw qábiletin beriwde emes, al bálkim oǵan durıs qarawdı úyretiwden ibarat bolıp tabıladı. Demak, Platon, Demokrit, Zardwsht hám basqa ataqlı filosoflar pikirine tayanıp, aǵartıwshılıq járdeminde, tálim hám tárbiya procesin zorlıqqa qarsı baǵdarlaw hám adamzat aqıl-oyın kamal taptırıw arqalı insannıń basqasha tábiyatın jaratıw múmkin. «Paydeyya» túsinigi balanı tarbiyalap kámil insanǵa aynaldırıwshı tálim procesine itibardı qaratadı. Áyyemgi grekler «texne» hám «paydeyya» kibi túsiniklerdi parıqlaǵan; birinshi atama bilimdi, yaǵnıy úyreniw múmkin bolǵan nárseni ańlatsa, ekinshi atama bilim beriw deregin emes, al balkim durıs pikir deregin ańlatadı. Bunda paydeyya, Aristotel` sózi menen aytqanda, insandı ózin ózi kamal taptırtıwǵa xoshametlewi lazım. Sol sebepli Protagor, Suqrot hám Platonnıń aytqanınday, filosofiyadan sabıq beriwde isendiriw sheberligin emes, al bálkim durıs pikir júrgiziw sheberligin úyretiwge itibar qaratıw áhmiyetli.

Filosofiyanıń jámiyettegi roli

Filosofiyanıń jámiyettegi áhmiyeti hám roli yaki ámeliy filosofiya. Ádette filosofiya kúndelik turmıs hám ámeliyattan bir qansha jıraq bolǵan hádden tısqarı ulıwmalıq máselelerdi úyrenedi degen pikir orın alǵan. Biraq bul pikirge qosılıw múshkil, óytkeni ulıwmalıq teoriyalar, eger olarǵa keńirek mániste hám uzagıraq perspektiva kóz-qarasınan jantasılsa, bazıda bilimniń tar tarawlarına tiyisli bolǵan kópǵana belgili bir ideyalardan jaqsıraq nátiyje beredi.

Álbette, filosofiya udayı kúndelik turmıstan málim dárejede jıraq bolǵan hám sonday bolıp qalmaqta. Onıń ózine tán ózgesheligi, biytákirarlıǵı áyne usı faktorda kórinis tabadı. Biraq, basqa tárepten, filosofiya ápiwayı sociallıq bolmıs, kúndelik sociallıq, siyasiy yaki ekonomikalıq turmıs ámeliyatı dep ataw múmkin bolǵan nárselerden de ózin alıp qashpaydı. Filosofiyalıq refleksiya hám onıń menen ajıralmas bolǵan háreketlerdin bul baǵdarı XX ásirde hátteki pútkil bir baǵdar – ámeliy filosofiyanıń júzege keliwine sebep boldı. Bunda filosofiya siyasiy, sociallıq hám basqa sheshimler qabıl qılıwǵa sózsiz tárizde hám tikkeley tásir kórsetedi, dep aytiw múmkin emes, biraq bul halattı pútkilley biykarlaw da orınlı bolmaydı. Biraq sol nárse anıq, filosofiya adamlardıń dúnyaǵa kóz-qarasın qáliplestiriw arqalı

Filosofiyalıq túsinikler hám tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslardı parıqlaw ańsat is emes. Biraq filosofiyalıq túsinikler tábiyiy-ilimiy kóz-qaraslarga tásir kórsetkeni, tap sonday-aq ál-Xorezmiy, ál-Ferǵaniy, Ibn-Sino, Mirza Ulıǵbek, I.N`yuton,

A.Eynshteyn kibi ullı alımlardıń ilimiy ideyaları negizinde olardıń keń hám tereń filosofiyalıq bilimleri jatatuǵınlıǵı shák-shubhasızdir. Áyne usı sebepli kórsetilgen oyshıllardıń bir pútin filosofiyalıq táliymati haqqında bwlmasa da olardıń salmaqlı filosofiyalıq kóz-qarasları haqqında tolıq tiykar bilan sóz júrgiziw múmkin.

Filosofiya hám ilim. Filosofiya tek ǵana ilim bolıp qalmastan, al sociallıq turmıstıń basqa, atap aytqanda: ekonomikalıq, siyasiy, sociallıq, huqıqıy, ilimiy tarawları, iskusstvo hám usı kibilar menen de úzliksiz baylanıslı. Biz filosofiya hám ilim múnásibetleriniń genezisi haqqında olardıń birligi hám ózgesheliklerin anıqlaw maqsetine sóz júrgizemiz. Bul máseleni jetik úyreniwge kiriser ekenbiz, dáslep kórsetilgen túsiniklerdiń tiykarǵı mánisleri hám mazmunların anıqlap alamız.

İlimniń mánisin túsiniwge bolǵan eki tiykarǵı jantasıw, onıń keń hám tar interpretaciyaları qáliplesken.

Keń (jıyıntıq) mánistegi ilim – bul pútkil insan iskerligi tarawı bolıp, onıń wazıypası bolmıs haqqındaǵı ob`ektiv bilimlerdi úyreniw hám ilimiy teoriyalıq sistemaǵa salıwdan ibarat. Bul jerde «ilim», «alım» túsinikleri birlestirilmeydi hám ulıwmalıq, jıynaq túsinikler sıpatında interpretaciyalanadı. «İlim» túsinigi filosofiyada qollanǵanda kóbinese áyne usı kontekstte qwllanıladı, filosoflar bolsa alımlar dep ataladı, bul qisman orınlı bolıp tabıladı.

Belgili bir ilimiy pánler, máselen, fizika, ximiya, biologiya, tariyx, matematikanı ańlatıw ushın «ilim» túsinigine tarıraq, solay eken, izshilirek mánis júklenedi. Bul jerde ilimge anıq táriyp berilgen, alım bolsa tar qánige, belgili bir bilimniń ańlatıwshısı esaplanadı. Ol qurı alım emes, bálki udayı hám álbette ya fizik, ya ximik, ya tarixchi, ya basqa ilim wákili bolıp tabıladı. Áyne jaǵdayda ilim sózsiz tárizde tábiyat, jámiyet, oylawning anaw yaki mınaw ob`ekti (qubılısı) haqqındaǵı ilimiy bilimlerdiń qatań tártipke salınǵan, izshil sistemasınan quraladı.

Bunday ilimlerdiń hár biri tek olardıń ózine ǵana tán bolǵan arnawlı nızamlar hám metodlarǵa, usı ilim ushın jalǵız bolǵan til, kategoriyalar apparatı hám t.b. iye boladı, bul júz bergen processlerdi durıs sıpatlaw hám túsindiriw, házirgi dáwirdi durıs túsiniw hám bilimlerdiń tiyisli tarawında álbette júz beretuǵın yaki belgili bir shárayatta júz beriwi múmkin bolǵan waqıyalar yaki processlerdi belgili dárejede anıq boljaw imkaniyatın beredi. anaw yaki mınaw ilimniń mazmunı da, ol erisken nátiyjelar de barlıq mádeniyatlar hám xalıqlar ushın birdey bolıp, ayırım alımnıń jantasıwi, kóz-qarası yaki dúnyaǵa kóz-qarasına absolyut baylanıslı emes. Olar usı tarawda alǵa jıljıw ushın ózlestiriw lazım bolǵan, waqıt hám ámeliyat sınaǵınan ótken bilimler jıyıntıǵı sıpatında áwladtan-áwladqa ótedi.

Filosofiyada eń áyyemde danıshpanlıq ıshqıpazlarınıń san-sanaqsız sorawlarına tájiriybe jolı menen alınǵan bazı bir racional juwaplar orın alǵan. Bul juwaplardı haqqanıy, yaǵnıy ámeliyat sınaǵınan ótken, kúndelik turmısta óz tastıyıǵın tapqan, anıq bilim dep ataw múmkin. Bunday juwaplar másele «jabılıwı», kún tártibinen shıǵarılıwına sebep bolǵan, basqasha aytqanda, anıq táriyplengen hám basqa juwaplardı tısqarı etken(biykarlaǵan).

Buǵan kútá kóp mısallar keltiriw múmkin. Máselen, hár qanday úshmúyeshliktiń múyeshleriniń jıyıntıǵı 180 gradusqa teńligi yaki suyıqlıqqa salınǵan denege qısıp shıǵarılǵan suyıqlıq awırlıgına teń kúsh kórsetetuǵınlıǵı anıqlanǵan waqıtta-aq bul máseleler óziniń «ashıq» qásiyetin joǵaltqan, yaǵnıy olar óziniń basqa variantların biykarlaytuǵın anıq sheshimin tapqan. Bul máseleler átirapında hár qanday qosımsha pikir júrgiziwdiń paydasızlıǵı sebepli óziniń hár qanday áhmiyetini joǵaltqanın ańlatqan. Sheshilgen máseleler hám mashqalalar bolsa anıq, isenimli bilim dárejesine ótken hám usı dáwirden itibaran óziniń filosofiyalıq túsin joǵaltqan. XX ásirde belgili nemis filosofı K.Yaspers bul áhmiyetli qaǵıydani táriypler ekan, shák-shubhasız tiykarlardan birin hár kim tán alatuǵın bolsa, ol usılayınsha ilimiy biliwge aylanadi hám bundan bılay filosofiya esaplanbaydı, bálki bilimniń belgili bir tarawlarına tiyisli boladı, dep atap kórsetedi.

Solay etip, ázelden bir pútin hám bólinbes dáslepki bilim sıpatında ámel qılǵan filosofiya negizinde sol waqıtlarda-aq ámeliy ózgeshelik hám tiyisli baǵdarǵa iye bolǵan bilim tarawları belsendi qáliplese basladı. Usılayınsha áste-aqırın tábiyattanıw júzege keldi, belgili bir ilimler (matematika, geometriya, fizika, medicina, astronomiya, tariyx hám basqalar) qáliplesip, óz forma-kórinisine iye boldı hám ǵárezsiz tús aldı. Áyne usı mániste filosofiya barlıq ilimlerdiń tiykarı esaplanadı. Bul ilimler filosofiyadan ajıralıp shıqqannan keyin ilimiy bilimniń qatlamlasıw procesinde bazıda bólsheklenip, óz izertlew predmetin jáne de tarayttıradı hám tolıqtıradı. Olardıń analiziniń tereńligi hám nárseler mánisin ańlaw dárejesi artsa, áyne waqıtta úyrenilip atırǵan máseleler sheńberi tarayadı.

İlim - dúnyaǵa kóz-qarastıń forması. Bilimlerdiń ósiwine qarap hár qıylı mashqalalar hám máseleler sanı da tınımsız kóbeyip baradı. Bul process ilimniń rawajlanıw pátleriniń jáne de jedellesiwine hám ol filosofiyadan jáne de kóbirek ajıralıwına sebep boladı. Biraq ilim bilimniń ǵárezsiz tarawı, dúnyaǵa kóz-qarastıń ayrıqsha forması sıpatında tek XVII-XVIII ásirlerde tolıq qáliplesti. Belgili bir dárejede shártlilik penen sonı aytıw múmkin, bul I.N`yuton klassikalıq mexanikanıń tiykarǵı nızamların táriyplep, usılayınsha tábiyattanıwdıń bir bólimi – tiykarları ásirler dawamında qáliplesken, bas principlari bolsa bunnan júz jılǵa jaqın ilgeride, dáslep Galileo Galiley tárepinen táriyplengen klassikalıq mexanikaniń qáliplesiwine juwmaq jasaǵannan keyin payda boldı.

Búgingi kúnde eski filosofiyalıq mashqalalardan jańa filosofiyalıq jumbaqlarǵa qaray ótilmekte. «Quday bar ma?», «Haqıyqat ne?», «Ruwxtıń tábiyati qanday?» sıyaqlı filosofiyalıq máselelerdi anıq hám úzil-kesil sheshiw múmkin emes, bálkim olardı sheshiwdiń ulıwma ilajı joqdur, sol sebepli bul sorawlar da juwapsız qalmaqta.

Áyyemgi dáwirde danıshpanlardı búgingi kún kóz-qarasınan absolyut filosofiyalıq bolmaǵan hám haqıyqıy mániste filosofiyalıq sanalǵan máseleler qızıqtırǵan. Mısal ushın: «Juldızlar kúndizi, quyash bolsa túnde qay jerge joq bolıp ketedi?», «Ne ushın ayırım deneler suwda batadı, geypara deneler bolsa suwda júzedi?», «Shapqır Axilles súyretilip baratırǵan tasbaqaǵa qalay jetiúmkin, nday etiwi múmkin, eger hár saparı olardıń ortasındaǵı qashıqlıqtı basıp ótiw ushın ol usı qashıqlıqtıń teń yarımınan ótiwi lazım bolsa?» hám t.b hám t.s.s.

Biraq bul hám buǵan uqsas máseleler filosofiyadan tábiyattanıw tarawına ótkennen keyin, kóbinese jańa hám jańa filosofiyalıq mashqalalardı júzege keltiredi. Máselen: Jer hám basqa planetalardı áyne bir baǵdarda aynaldıratuǵın kúsh qay jerde?

-Eger bizniń quyashımız ortasha úlkenliktegi juldız bolsa, oǵan uksaǵan milliardlaǵan juldızlardıń hesh bolmasa ayırımları biziń jerimizge uqsas tirishilik orın alǵan joldaslarına iye bolıwı múmkin be? İnsan hátte eń jaqın juldızlarǵa jetiwi ushın tek ǵana insan ómiri emes, al bálkim onıń civilizaciyası tariyxınan da kóbirek waqıt talap etiler eken, bunı qanday etip dálillew yaki biykarlaw múmkin?

Aqırında, biz baqlay alatuǵın álem keńeyip baratırǵan bolsa, bul háreket negizinde qanday sebepler hám kúshler jatadı?

Bul hám basqa kóp ǵana usıǵan uqsas mashqalalar adamlardı filosofiyaǵa qayta-qayta múrajaat etiwge májbúr qıladı, óytkeni ilim házirshe bunday sorawlarǵa anıq juwap beriwge kábiletli emes. Antidúnyalar hám antigravitaciya, qara materiya hám qara energiya, basqa keńislik hám waqıt ólshemlerindegi dúnyalar haqqındaǵı hár qıylı filosofiyalıq ideyalardıń orın alǵanlıǵı áyne usı jaǵday menen túsindiriledi.

Usıǵan qaramastan, ilim hám filosofiyanıń roline baha beriwde ayırım qaramaqarsılıqlar orın alǵan. Atap aytqanda, bazı bir ilimiy hám filosofiyalıq sheńberlerde ilimniń roli hám áhmiyetin absolyutlestiriwshi jantasıw olın alıp, ol «unamlı», «paydalı» bilim sıpatında ilimdi «abstrakt» hám «tájiriybege tiykarlanbaǵan» filosofiyaǵa qarsı qoyadı. Bunday kóz-qaraslar scientistlik dep, teoriyalıq oylaw baǵdarı bolsa – scientizm (lot. scientia hám ingl. science – fan, bilim) dep ataladı.

Scientizm ilim texnika progresiniń pozitiv aspektlerin absolyutlestiredi. Antiscientizm filosofiyalıq biliwdi ilimiy biliwden ajıratadı, onı ilimiy biliw menen muwapıq emes, dep járiyalaydı, ol racionallıktı kemsitedi hám mistika, intuiciya, iroda hám usı kibilerni absolyutlestiredi.

Filosofiya hám ilimniń ulıwmalıq aspektlari sonda, olar:

-eń dáslep aqılǵa tayanadı hám racional bilimdi jaratıwǵa háreket etedi;

-úyrenilip atırǵan ob`ektler hám qubılıslardıń nızamları hám nızamlıqların anıqlawǵa qarap baǵdar aladı;

-kategoriyalar apparatın (óz tilin) jaratadı, ózleri ilgeri súrgen qaǵıydalardı tiykarlaydı, olarǵa dálil keltiredi hám bir pútin sistemalardı jaratıwǵa háreket etedi.

Filosofiya hám ilim ortasındaǵı parıq tómendegilerde kórinedi:

-filosofiya udayı anaw yaki mınaw filosof atı menen baylanıstıralıda, bunda onıń ideyaları, shıǵarmaları ózine toq bolıwı hám olarǵa basqa filosoflar qosılıwı yaki qosılmaslıǵına baylanısloı bolmawı múmkin. İlim bolsa, mánis-mazmunına kóre jámáátlik miynet ónimi bolıp tabıladı;

-filosofiyada (belgili bir ilimlerden parıqlı túrde) birden-bir til hám birden-bir sistema orın almaǵan. Bul jerde pikirler reń-báreńligi norma esaplanadı. İlimde bolsa monizm húkim súredi, óytkeni hesh bolmasa ilimnin anaw yaki mınaw belgili bir tarawındaǵı tiykarǵı principlar, nızamlar hám kategoriyalar sistemasına (tilge) baylanıslı jantasıwlar birligi álbette orın aladı;

-filosofiya ilimiy bilimler hám dalillardan keń foydalanadi, biraq onıń úzil-kesil xulosalari isenimli dep hisoblaniwi múmkin emes, zero olar tiykarınan filosoflardıń

sub`ektiv fikrlari hám mulohazalariga tiykarlanadı. ilim esa mánis itibari bilan isbotlangan hám sinashta bilimler oliwga háreket qiladi, bunda olingan bilimlerni tekseriw yaki biykarlaw imkaniyatining mavjudligi bul bilimler haqiqiyligi hám ilimiy aspektdan tiykarliligining muqarrar sharti esaplanadı;

-filosofiyalıq bilimlerdi tájiriybede sınaw múmkin emes (keri halda olar ilimiy bilimlerge aynaladı);

-filosofiya anıq prognoz bere almaydı, yaǵnıy ol isenimli bilimlerdi keleshekke engiziwge qábiletli emes, óytkeni onda bunday bilimler joq. Ayırım filosof filosofiyalıq kóz-qaraslardıń belgili bir sisteması járdeminde tek boljawı múmkin, lekin ol alım kibi prognoz qılıwǵa yaki modellestiriwge qábieltli emes.

Házirgi dúnyada filosofiyanıń áhmiyeti. Búgingi kúnde, tezlikler hám joqarı texnologiyalar ásirinde filosofiya kerek pe, ol eskirgen joq pa? Úzliksiz informaciya aǵımi hám dawamlı waqıt jetispewshiligi shárayatında belgili bir bilim filosofiyanı qısıp shıǵarmaydı ma? Bunday sorawlar absolyut orınlı, lekin olarǵa juwaptı ómirdiń ózi beredi, ol házirgi waqıt adamı aldına kóp sanlı, usı atap aytqanda ilgeri hesh qashan orın almaǵan, pútkilley jańa filosofiyalıq mashqalalardı qoyadı.

Dúnya hámjámiyeti III mıń jıllıqtıń baslanıwın, biosfera jaǵdayı hám Jerde tirishiliktiń dawam etiwi ushın óz juwapgarligin barǵansayın tereńirek ańlaǵan halda qarsı aldı. Áyne usı sebepli insannıń bárkamal rawajlanıwı, adamlar, xalıqlar ortasında, sonday-aq jámiyet hám tábiyat ortasında insanıy, jaqsı qońsıshılıq múnásibetlerin ornatıw máseleleri ázeliy filosofiyalıq temalar menen bir qatarda filosofiyalıq izertlewlerde birinshi orınǵa shıqpaqta. Usı múnásibet penen filosoflar eń dáslep tálimniń halatı hám rawajlanıw dárejesinendan qattı táshwishte ekenliklerin bildirmekte. Kóp ǵana filosoflar pikirine kóre, házirgi mashqalalardıń basım kopshiligi negizinde áyne qanaatlanarsız tálim, sonday-aq lazım dárejedegi tárbiyaning joqlıǵı jatadı. Bul mashqalalardı echiwda filosofiya ham óz rolini wynashi lazım.

Filosofiya dúnyanı ańlaw usılı sıpatında. Búgingi kúnde tek ǵana ayırım xalıqlar emes, al bálkim pútkil dúnya hámjámiyeti filosofiyaǵa, óziniń ómirdegi ornı hám wazıypasın filosofiyalıq ańlap jetiwge ásirese mútáj bolıp qalmaqta.

Filosofiya real ómir menen úzliksiz baylanıslı hám udayı insan bolmısınıń eń áhmiyetli mashqalaların ańlap jetiwge qaray baǵdar aladı. Áyne usı sebepli házirgi dáwirdiń áhmiyetli mashqalası – globallasıw hám onı filosofiyadaǵı pútkilley jańa tema sıpatında filosofiyalıq ańlap jetiwde mańızlı áhmiyetke iye. Filosofiya predmeti hám mashqalaların talqılawda ayrıqsha dıqqatqa layıq bolǵan basqa bir tema insandı shaxs sıpatında tárbiyalaw hám kamal taptırıwda filosofiyanıń roli hám áhmiyeti bolıp tabıladı.

Házirgi dáwir filosofları bunday mashqalalardı sheshiw ústinde isti dawam ettirer eken, «Filosofiya ne? ol kimge hám ne ushın kerek?», «Filosofiyanıń wazıypası neden ibarat?», «Filosofiyadan qanday, qaysı jastan baslap hám ne maqsette oqıtıw lazım?» sıyaqlı bir qaraǵanda álleqashan óz sheshimin tapqan máselelerdi jáne kún tártibine qoymaqta. Bul haqqında kóp hám hár tárepleme sóz júrgizilgen jáhán kongressleri dúnyada filosofiya predmetine, sonday-aq ol sociallıq rawajlanıwǵa izshil tásir kórsetiwge qábiletli yaki qábiletli emesligine, eger qábiletli bolsa, bunı ol qay tárizde ámelge asırıwı múmkinligine baylanıslı birden-byuir