Filosofiya 3-tema lekciya teksti

biliwge uqıptı tárbiyalawǵa qaratıldı. Bul tiykarda aqıl-oy (razum) massanıń bilimlendiriliwi menen, al bilimlendiriw demokratiya menen baylanıstırıldı.

Bilim hám racionallıq bilim adam hám adamzat aldında turǵan barlıq mashqalalardı waqıttıń ótiwi menen sheshiw múmkinshiligine iye bas, sheshiwshi kúsh sıpatında daǵazalandı. Bul qoyılǵan ullı wazıypalardı atqarıw ushın klassikalıq filosoflardıń pikirinshe, bilim anıq, dáliylli, gúman bodırmaytuǵın qatań, minsiz, logikalıq sistemaǵa túsken bolıwı tiyis. Bunday bilim hám qorshaǵan dún`ya arasında ishki kelisim bar. Sebebi adamdı qorshaǵan dún`yada, dún`yanı klassikalıq túsiniwge muwapıq jasırın ishki aqılǵa sıyımlı tártip bar. Onı ashıw adamzattıń aqıloyına ǵana qolaylı. Álbette, bul ushın ol biliwdiń, hám dáliyllewdiń ápiwayı hám anıq qádelerin, demek biliwdiń durıs metodın tapsa ǵana boladı.

Qorshaǵan dún`yanıń, biliwdiń, bilimniń, biliw metodınıń mashqalaların ǵana emes, quday din máselelerin hám racionalistlik túsindiriw talap etildi. I. Kanttıń shıǵarmalarınıń biri hátteki «Aqıl-oy shegarasındaǵı din» dep ataladı.

Filosof-klassikler ulıwma adamzatlıq gumanistlik ideallar hám principler, eń aldı menen erkinlik idealı adamzattıń jeke adam sıpatında qádir-qımbatı principi racionallıq jol menen tanıp biliniwi hám moyınlanıwı múmkin hám tiyis degen isenimdi maqulladı. Filosofiyaǵa praktikanıń, ilimniń, mádeniyattıń binasın eń joqarǵı qabatlar menen - ǵalabalıq tuwralı teoriyalıq oylaw sisteması menen úylestiriw wazıypası júklendi. Demek, tutas bolmıs, adam hám onıń ǵalaba mánisi, jámiyet, biliwdiń ǵalabalıq principleri hám metodları, hámme adamlar ushın barlıq waqıt tán bolǵan ádep-ikramlılıqtıń normaları tuwralı h.t.b. kirdi. Jekelik tuwralı máseleler, máselen, jeke adamlar, olardıń erkinligi, huqıqları, oyları, qıynalıwları tuwralı máseleler hám qoyıldı, biraq tiykar, mánis, ǵalabalıq tuwralı máselege (adam tuwralı, ulıwma adamnıń mánisi tuwralı) baǵındırıldı.

Álbette, filosofiyalıq klassikada hám ulıwma kartinadan túsip qalǵan táliymatlar boldı. Máselen, klassikalıq racionalizmge keń mániste mistikalıq, agnostiklik, skeptiklik kóńil-kúyler qarsı da turdı, geyde onıń ishine de kirdi. Biraq jańa dáwirde skepticizm hám ilimge isenimdi saqladı hám tutaslay alǵanda racionalistlik háreket boldı. Baslısı sol, XIX ásirdiń ortalarına deyin racionalizmnen ajıralıp turǵan, hátteki oǵan qarsı turǵan ideyalıq háreketler ayta qalarlıqtay ózgeris jasay almadı.

4. XIX ásirdiń 40-50 jılları filosofiyalawdıń klassikalıq emes tiplerine talap kúsheydi. Oǵan álbette, birinshilerden bolıp, novatorlıq xarakterge iye bolıp, klassikanı kritikalıq kóz-qarastan qayta túsinip shıqqan K.Marks, F.Engel`s, soń ala V.I.Leninniń táliymatı boldı. Olarda klassikadaǵı filosofiyalıq ilim sıpatında rawajlanıwı tuwralı ideya qollap-quwatlanıldı, biraq filosofiyanıń «ilimlerdiń ilimi» ekenligi biykarlanıldı. Sonday-aq birotala antiklassikalıq baǵdar bolmadı. Antiklassikalıq baǵdarǵa iye bolǵan iri figuralar hám boldı. Olar: daniyalı filosof S.K`erkegor (1813-1855j.) hám nemec filosofı F.Nicshe (1844-1900j.). Olar tárepinen baslaması iske túsken ideyalıq háreket XX-ásirde júdá kúsheydi, óziniń tásirin usı búginge shekem joǵaltqan emes.

Klassikalıq oydı sınǵa alıw bahalıqlardı qayta bahalawlar menen hám baylanıslı. Bunıń zárúrligi batıs civilizaciyası tap bolǵan krizis penen hám baylanıslı. Máselen, waqtında dábdebeli bolǵan. SHpenglerdiń (1880-1936j.) «Zakat Evropı» (1918 j.) atlı shıǵarması «krizistiń filosofiyasınıń» tiykarǵı tendenciyasın qısqasha ańlatıw sıpatında boldı. Bul filosofiyanıń antiklassikalıq ustanovkasın júdá anıqlıq penen belgili ispan filosofı Xose Ortega-i-Gasset kóterip shıqtı. Onıń pikirinshe, evropalı krizis pútkil klassikanıń krizisi boldı. XIX hám XX ásirlerde antikalssikalıq baǵdarlar jalǵız emes edi. Olarǵa bul aralıqtı gá hálsirep, gá kúsheyip turǵan hám filosofiyalıq klassikanıń dástúrlerin qorǵawǵa hám rawajlandırıwǵa baǵdarlanǵan ideyalıq háreket qarsı turıp keldi. Onıń tásiriniń sebebi eń aldı menen filosofiyanıń ózinde , onıń filosofiyalıq oydıń tariyxı menen organikalıq baylanısında. Onıń ústine bir filosoflar sonshelli nigilistlik poziciyada bolǵanı menen, ekinshileri filosofiyalıq dástúrdi qorǵadı, aqırı bularda filosofiyanı saqlap qalıwdıń usılın hám krizis tusında ideyalıq-morallıq tayanıshtı kórdi. Usı sebepli de XIX ásirdiń aqırı – XX ásirdiń basında F.Nicsheniń «radikallıq nigilizmi» qálipleskende civilizaciya menen mádeniyattıń

izge qaytpaytuǵınlıgı ideyası qálipleskende klassikalık miyrastı saqlawdı maqset etip qoyǵan filosofiyalıq baǵdarlar payda boldı hám rawajlandı.

«Kantqa keyin qaytıw» lozungı menen neokantianshılıq payda boldı. XIX ásirdiń 60jıllarında payda bolıp, ol sońınan eki tiykarǵı filosofiyalıй mektepler – marburg mektebi G.Kogen (1841-1918 jj.). P.Natorp (1854-1924 jj.), E.Kassirer (1874-1945 jj.) hám freyburglıq (Baden) mektebi V.Vindel`band (1848-1915), G.Rikkert (1863-1946) dógeregine jámlesti. SHama menen usı jılları «Gegel`ke keyin qaytıw» lozungı menen neogegel`shilik payda boladı. Onıń belgili wákilleri – nemec filosofı R.Kroner (1884-1973 jj.), G.Lasson (1862-1932 jj.), italiyalı filosoflar B.Kroxhe (1866-1912 jj.), Dj.Djentim (1871-1944 jj.), anglixhan filosofı F.Bredli (1846), amerikalı filosof Dj.Roistıń (1855-1916 jj.) «absolyut idealizmi» «gegel`shilikti kritikalıq qayta tiklew menen» baylanıslı boldı. 40-50 jıllarıfrancuz gegel`shileri J.Val` (1888-1974 jj.), A.Kojev (1902-1968 jj.), J.Ippolit (1907-1969 jj.) bul baǵdarǵa úlken tásir jasaǵanlardıń birewi.

Filosofiyanıń klassikalıq tamırların saqlawǵa XIX ásirdiń 70-jıllarında neotomizm (F.Akvinskiydiń latınsha Tomas dep jazılatuǵın atı menen baylanıslı) dep atalatuǵın diniy filosofiyanıń abıroyı kúshli aǵımı da urındı. Bul baǵdar biziń kúnlerimizde de bar, katolik shirkewi tárepinen qollap-quwatlanadı. XX ásirdińoǵada belgili neotomistleri J.Mariten (1882-1973 jj.), E.Jil`son (1884-1997 jj.). XX ásirde neotomistlik oydıń geypara tiykarların uslaǵan avtorlar da boldı. Biraq filosofiyada olar ózleriniń jolı menen ketti. Sonıń ushın katolicizmniń rásmiy toparları tárepinen qaralandı. Olar G.Marsel` (1889-1973 jj.), P.Teyyar de SHarden (1881-1955 jj.) hám t.b.

Sońın ala bul ideyalıq dixotomiya ótkirlesti: klassikalıq filosofiya oylawdı nigilistlik, radikallıq dárejede kritikalawdıń tolqınları kóterildi. Al olarǵa qarama-qarsı klassikalıq oydıń miyrasına qızıǵıwshılıq kúsheyip, oǵan konservativ-dástúriy dogmalıq baha kóterildi. 70-80 jılları Platonǵa hám Aristotel`ge (ulıwma antik dáwiri filosofiyasına), Foma Akvinskiyge, ásirese Avgustinge (ulıwma orta ásirler filosofiyasına), Spinozaǵa, Gobbsqa, SHellingke, Nicshege qızıǵıwshılıq kúsheydi. Klassikalıq filosoflardıń ishindegi eń keń qızıǵıwshılıq tuwdırǵanları

Kant, Gegel` boldı. Olardıń miyrasın úyreniw boyınsha belgili Kantlıq hám Gegel`lik jámiyetler (olardıń turaqlı baspaları, kongressleri hám t.b.) payda boldı. Álbette, bul taza akademiyalıq iskerlik ǵana emes, tek kantshılar hám gegel`shiler ushın ǵana qızıq is emes. Klassikalıq filosofiya filosofiyanıń házirgi dún`yanı biliwdegi roli, tábiyattıń hám jámiyettiń dialektikası, adamnıń mánisi hám t.b. tiykarǵı

Atap ótiw kerek, klassikalıq emes dep atalǵan XX ásirde rawajlanǵan filosofiyalıq koncepciyalar, báribir, belgili dárejede klassikalıq oy menen baylanısın úzgeni joq. Házir «klassikler» sıpatında XX ásirdiń kórnekli filosofları da esaplanadı. Olar A.Bergson, E.Gusserl`, Z.Freyd, B.Rassel, L.Vitgenshteyn, D.D`yui, A.N.Uatxel, K.YAspers, M.Xaydegger, J.P.Sartr, G.G.Gadamer, K.Levi Stross hám t.b.

Solay etip, bir ásir boyı klassikalıq oyda ideyalıq háreketlerdiń gúresi baratır. Bulardıń shegaradan shıqqan polyusları - «radikal nigilizm» hám dogmalıq, konservativlik tradicionalizm. Sonıń menen birge bir nárse anıǵıraq kórinedi – antitradicionalizm hám tradicionalizm dixotomiyası shártli. «Radikal nigilizm» degen at penen klassikaǵa tańlawlı túrde qatnas jiyi-jiyi kórinedi. Máselen, F.NIcshede antiklikti ayrıqsha túrde túsindiriw, 60-80 jıllardaǵı solshıl radikallarda evropalıq mistikanınıń dástúrlerin qayta tiklew, áyyemgi shıǵıs táliymatlarınıń janlanıwı hám t.b. bar edi. Óz gezeginde qarama-qarsı táreplerdiń (forması boyınsha tradicionalistlik) filosofları jiyi-jiyi filosofiyalıq miyras ústinen jumıstı jańa klassikalıq emes ideya hám jantasıwlardı islep shıǵıw ushın paydalandı.

Házirgi dáwirdegi bul filosofiyalıq mekteplerdi hám táliymatlardı olardıń ilimge qatnasına qaray úlken eki toparǵa bóliw múmkin. Birinshi topar óziniń ilim menen «baylanısın» dálillewge urınadı. bul logikalıq-pozitivistlik aǵım. bul aǵımǵa neokantshılar, immanentler, neopozitivistler, maxistler hám t.b. kiredi. bulardan tısqarı neorealizm, yaǵnıy anglo-amerikalıq realizm, xolizm, kritikalıq realizm sıyaqlı filosofiyalıq aǵımlar bar. Ekinshisi – bul irracionallıq (oylawdıń áhmiyetin biykarlawshı) aǵım. Bul aǵımǵa házirgi ilimlerden óz baylanısın ashıqtan-ashık úzgen filosofiyalıq mektepler hám táliymatlar kiredi. Bular: F.Nicsheniń hám O.SHpenglerdiń filosofiyalıq táliymatı, ekzistencializm, ashıqtan-ashıq diniy filosofiyalıq mektepler –

personalizm, protestantizm filosofiyası hám t.b. Usı eki topardıń aralıǵındagı úshinshisi de bar. Ol: pragmatizm, neogegel`shiler, fenomenologiyalıq mektep ham t.b.

Pozitivizm. Eń iri hám keń en jayǵan agımnın biri. Ӯákilleri: SHlik, Vitgenshteyn (Avstriya), Mur, Ayer (Angliya), Eyno, Kayla, Iergenson (Skandinaviya elleri), Feygl`, Karnap (AQSH), Ruj`e (Franciya).

Pozitivizm filosofiyalıq aǵım sıpatında XIX ásirdiń 30-jıllarında payda boldı. Onıń tiykarın salıwshı O.Kont. Pozitivizmnin evolyuciyasına kelsek, onıń úsh basqıshtı basıp ótkenin bilemiz. Birinshi basqıshta bul aǵımnıń wákilleri O.Kont, G.Spenser, Dj.S.Mil` filosofiyanıń tiykarǵı máselesin sheshiwge bolmaydı dep járiyaladı. Olardıń pikirinshe, dún`yadaǵı zatlardıń hám qubılıslardıń tiykarı tanılıp bilinbeydi. Adamzat biliwi zatlardıń tek sırtqı pishimin súwretlew menen sheklenedi. Teoriyanıń ilimiyliginiń ólshemi Kont boyınsha sonnan ibarat, ol tábiyat ob`ektleriniń baqlaw múmkin bolǵan qásiyetlerin ǵana sıpatlaydı. Bunday bilim pozitivlikke iye, al Kont filosofiyasınıń pozitivizm atanıwı usınnan.

Kont óziniń sociologiyasında, sonday-aq usı poziciyadaǵı basqa da alımlar jámiyetlik toparlardıń, máselenklasslardıń gúresin maqullamadı. Pozitivizmniń ekinshi empiriokriticizm (yamasa maxizm) basqıshında onıń wákilleri E.Max, R.Avenarius hám t.b. materializm hám idealizmnen basqa úshinshi liniyanı izlep tabıwǵa háreket etti. Pozitivizmniń úshinshi neopozitivizm basqıshı XX ásirdiń 20-jıllarınan baslanadı. Onıń belgili wákilleri: R.Karnap, O.Neyrat hám t.b. «Vena dógereginiń» aǵzaları bolıp tabıladı. Bul sub`ektiv idealistlik aǵım filosofiyanıń tiykarǵı máselesin biymáni, jalǵan másele retinde qarap, biykarlaydı. Neopozitivistlerdiń pikirinshe, eń baslı másele filosofiyanı biykarlaw hám saplastırıw. Olar filosofiyanı filosofiyalıq tiykarınan ayrılǵan logikaǵa ózgertiw, logika menen almastırıw kerek ekenligin aytadı. Olardıń pikirinshe, dún`yanıń tiykarında bizin sanamızdıń qubılısları orın tutadı. Barlıq dún`ya biziń seziwlerimizdiń aǵımı, bul sezimlerdiń aǵımınan basqa dún`yada hesh nárse joq. Máselen, Djonsonnıń pikirinshe, roza gúliniń hár túrli qásiyetleri bar, biziń sanamızdan tısqarı jasaytuǵın materiallıq ósimlik zat emes, al biziń sanamızdaǵı iyis, sezim, kóriw organlarınıń belgili bir nátiyjesinde payda boladı. neopozitivistler materializmniń biliw teoriyasına qarsı shıǵadı. Olardıń pikirinshe, shınlıq biziń oylawımızdaǵı materiallıq dún`ya zatlarınıń súwretlemesi emes, shınlıqtı biliw ushın sózlerdi mazmunına ajıratıp qarap, olardıń tek formalıq baylanısın izlew kerek.

Neotomizm. Bul aǵım Vatikan menen tıǵız baylanısta bolǵan katolik shirkewiniń rásmiy filosofiyası. Ӯákilleri: J.Mariten, E.Jil`son hám t.b. Neotomizmniń aldına qoyǵan bas wazıypası diniy kóz-qarastı filosofiyalıq «dáliller» menen jaqlaw, Orta ásirlerdegi Foma Akvinskiydiń sxolastikalıq táliymatın házirgi dáwirge qolaylastırıw. Olardıń pikirinshe, din hám ilim haslında bir maqsetke alıp baratuǵın eki jol.

Neotomistlerdiń pikirinshe, dún`yanı dóretken adamzattıń ómirin basqaratuǵın – quday. Usı búginge shekem neotomizmde antropologiyalastırıw tendenciyası keń tarqalǵan hám

Ioann Pavel II tárepinen qollap-quwatlanadı. Papanıń ózi – professional filosof. 80-jılları kardinal K.Voytola bolıp, «Hárekettegi shaxs» atlı kitap jazdı. Onıń ústine M.SHeler, J.Mariten, G.Marsel`, F.Tillix, E.Mun`e, Teyyar de SHarden sıyaqlı alımlardıń antropologiyalıq táliymatlarına waqtında qáwip penen qaraǵan bolsa, búginliginde olardıń biraz ideyaları «antropologiyalıq burılıs» sıpatında paydalanılmaqta. Sonday-aq búginliginde diniy filosofiyaǵa ulıwmaadamzatlıq qádiriyatlardı maqullaytuǵın baslamalar júda ham tiyisli bolıp tabıladı.

Ekzistencializm. Keń en jayǵan aǵımlardıń biri. Baslawshısı – daniyalı mistik hám idealist Ser`en K`erkegor. «Bolmıs ham waqıt» atlı Xaydeggerdiń shıǵarması járiyalanǵannan soń XX ásirdiń 20-jıllarında qáliplesti. Sońınan bul sub`ektiv idealistlik aǵım diniy belgilerge iye boldı. Ekzistencializm ásirese Germaniyad, Franciyada keń en jayǵan. Ekzistencializmdi geypara alımlar ádette sociallıq úmitsizlik filosofiyası dep ataydı. Aqırı, ekzistencialistlerdiń birazınıń pikirinshe, adamnıń ómir súriwi aǵın suwdıń iyirimine túsken hálsiz shólke uqsaydı. Sol sebepli adam sociallıq teńsizlikti, ádilsizlikti saplastıra almaydı. Hámme adam óledi. Sonlıqtan hár bir adam ájeli jetkenshe basqa adamlardıń pikiri menen sanaspay, tek óziniń tirishilik ǵamın qanaatlandırıw menen júre beriwi kerek.

Ekzistencializm – bul sub`ektiv idealistlik filosofiya. Negizgi kategoriyası – ekzistenciya – adamnıń sanasındaǵı qubılıslardıń jasawın bildiredi. Onıń predmeti – adamnıń janı. Demek, hár bir adam ózi ushın filosofiya oylap tabıwı kerek. Olardıń pikirinshe, din menen filosofiya arasında aytarlıqtay ayırmashılıq joq. Hátteki din menen ilimdi jaqınlastırıwdı da shep kórmeydi.

Ulıwmalastırıp alǵanda ekzistencializmniń mánisi tómendegilerdi qamtıydı:

1)Ekzistencializm tiykarınan insan haqqındaǵı filosofiya. Jámiyetlik siyasiy tarawda ekzistencialistlerdiń kóz-qaraslarında qarama-qarsılıq bar. Mısalı, J.P.Sartr hám Kamyu francuz qarsılıq kórsetiw frontınıń qatnasıwshısı, al YAspers, Marsel`lerdiń kóz-qarasları liberal xarakterge iye.

2)Ekzistencializmde unamlı tárepler barın da aytıw kerek. bul ásirese J.P.Sartrdıń kózqaraslarında kórinedi. Onın pikirinshe, ekzistencializm – bul gumanizm. Ol óziniń «Peshshe» atlı p`esasında gumanizm ruwxında bolǵan jámiyetlik juwapkershilik haqqında obraz dóretti. J.P.Sartr turmıstıń keyingi dáwirinde tınıshlıq ushın urıs qawpin boldırmaw, xalıqlar arasında múnásibetler ornatıw ushın gúresti, gumanizm tárepdarı bolıp iskerlik kórsetti. AQSHtıń YAponiyanıń Xirosima hám Nagasaki qalaların atom bombası járdeminde jer menen jeksen etiwin qattı ǵázep penen qabıl etti.

Pragmatizm. Ótken ásirdiń 70-jıllarında payda boldı. Bul filosofiyalıq aǵımnıń belgili

wákilleri hám tárepdarları AQSHta Pirs, Djems, D`yui, Germaniyada Fayxinger, Zimmel`, Italiyada Papini, Percolinn, Angliyada SHiller Ferdinand, Qıtayda Xu-SHi hám t.b. esaplanadı. Degen menen pragmatizmiń júdá en jayǵan jeri AQSH. Bul jerde pragmatizm ásirese biznesmenlerdiń dún`yaǵa praktikalıq kóz-qarasın filosofiyalıq táliymat dárejesine kóteredi, olardıń háreketin, praktikalıq mápin teoriyalıq jaqtan dálilleydi hám jaqlaydı.

Arnawlı ádebiyatlarda pragmatizm sub`ektiv idealistlik táliymat sıpatında qaraladı. Degen menen U.Djems, Dj.D`yui pragmatizmdi materialistlik hám idealistlik liniyalardan basqa, olardı kelisimge keltiretuǵın úshinshi bir liniya sıpatında kórsetiwge urınadı.

Pragmatistlerdiń pikirinshe, adamıń tájiriybesi bul haqıyqatında adamzat sezimleriniń stixiyalı aǵımı. Bul sezimlerdiń aǵımı dún`ya zatlarınıń substanciyası bolıp tabıladı. Olardıń pikirinshe, shınlıq biziń sanamızdaǵı materiallıq dún`ya zatlarınıń, olardıń óz-ara súwretlemesiniń, óz-ara baylanısınıń tuwrı súwretlemesi emes. Kerisinshe, shınlıq, bul paydalılıq. Bizler tek sol pikirdi, rejeni, ilimlerdiń nızamların, eger ol bizge payda keltirse ǵana shınlıq dep ayta alamız.

Pozitivistlik hám irracionallıq aspekttegi mekteplerdiń kópligi tábiyat tuwralı ilimler menen mádeniyat tuwralı ilimlerdiń ayırmashılıǵı mashqalasın shaqırǵan ótkir soqlıǵısıwlardı payda etti.

Neokantshılar (wákilleri: K.Forlender, G.Kogen) tábiyat tuwralı hám mádeniyat tuwralı ilimlerdi jarastırıwǵa umtıladı. Degen menen neokantshılardıń eksperimenti unamlı jemisin hám berdi. Birinshiden, termin engizildi hám jańa filosofiyalıq pánniń - aksiologiyanıń (qádiriyatlar tuwralı ilim - V. Vidiel`bandt) baslaması baslandı. Solay etip, etikanıń, estetikanıń ideyaları hám sociallıq filosofiyanıń ádep-ikramlıq - siyasiy aspektleri arnawlı pánniń izertlew predmetine aynaldı.

Ekinshiden, neokantshılar «bolıwı tiyis pikirlewler» (yamasa «imperativlik» pikirler) túsinigin kirgizip, onıń teoriyasın biraz islep shıqtı. Bul mádeniyat tuwralı ilimge tiyisli. Bul sońınan ulıwma teoriyalıq mádeniyattanıwdıń metodologiyalıq tiykarı bolıp xızmet etti. Sońında, úshinshiden, neokantshılar barlıq qalǵan filosofiyalıq mekteplerge olardıń óz mashqalaları menen shıǵısıwına járdem etti.

«Turmıs filosofiyası». Bul aǵım XIX ásirdiń aqırında Germaniya hám Franciyada payda boldı. Onıń tiykarın salıwshılardıń biri nemec Filosofı Nicshe (1844-1900 jj.). Ol insanǵa baylanıslı dástúriy pikirlerdi analizlep, olarǵa baha berer eken, adamda maqluqlıq hám xoliklik (jaratıwshılıq) birlesip ketkenin jazadı, filosofiyasın adamdı maqluqlıqtan qutqarıp, xoliklik muqamına kóteriwge qaratadı.

Nicshe klassikalıq filosofiyadaǵı tiykarǵı túsinikler bolǵan materiya hám ruwx, bolmıs hám sana ornına «turmıs» túsinigin kirgiziw kerekligin aytadı.

Turmıs degende ol tábiyiy-biologiyalıq tamandı túsiniw menen bir qatarda insannıń mukammallıqqa umtılıwı hám názerde tutıladı. Nicshe bul umtılıwda erktiń kúshine itibar berdi.

3.Соифназаров И. Курс лекций по философии. – Т.: 2004.

4.Falsafa. Mamashokirov S.Tahriri ostida. -Т.: Sharq, 2005.

5.Гуревич П.С.Основы философии – М.: 2002.

6.В. Ф. Асмус. Античная философия. – М.: 1986.

7.История философии в кратком изложении. – М.: 1991.

8.А. Ф. Лосев. Античная философия истории. – М.: 1990.

9.Фрагменты из ранних древнегреческих философов. – М.: 1989.

10.Современная западная философия. Словарь. – М.: 1991.