Filosofiya 3-tema lekciya teksti

birine noqat qoyǵızdı. Qáliplesiwdegi xristianlıq, sxolastika siyaqlı óziniń fundamentallıq postulatlarında izbe-iz idealistlik sistema boladı. Sebebi joqarǵı absolyut qudaydıń úshinshi ipostası Iisus Xristos Bibliya boyınsha adam obrazında boladı, ózinde qudaylıq (ideallıq) hám adamlıq (materiallıq-denelik) tábiyatqa iye. Qudaylıq penen adamlıqtı birlestipiw materiyanı jalǵan bolmıs hesh nárse emes sıpatında biykarlawǵa múmkinshilik bermedi. (Joqtan jasalǵan - degen dogmat bar) Sonıń ushın Foma Akvinskiydiń materiyanı bolmıstıń ázzi túri sıpatında pikirlewi shirkew tárepinen payda bolǵan metodologiyalıq hám logikalıq tubekten shıǵıw sıpatında boldı. Materiya juwmaǵında sxolastikada óziniń ǵárezlilik jaǵdayın saqlap jeke jaǵdayda húkim súriw huqıqına iye boldı.

Ideallıq hám materiallıqtıń arasındaǵı pikirlerdiń talası realistler menen (lat realiahaqıyqıy, zatlıq) hám nominalistler (lat. pomepatama, at) arasındaǵı ataqlı aytıs penen baylanıslı. Gáp universaliylerdiń tábiyatı tuwralı, demek ulıwma hám podlıq túsiniklerdiń tábiyatı tuwralı boldı.

Realistler (Ioann Skott Eriugena, Ansel`m Kenterberiyskiy, Foma Akvinskiy) Aristotel`diń ulıwmalıq jekelik penen ajıralmas baylanısta turatuǵınlıǵı, onıń forması bolatuǵınlıǵına tiykarlana otırıp, universaliylerdiń ómir súriwiniń úsh usılı tuwralı ayttı. Máselen, Foma Akvinskiyde universaliylep úsh túrli ómir súredi: Zatlarǵa deyin «qudaylıq aqıl – oyda», zatlardıń ózinde, olardıń tiykarı, mánisi sıpatında. Bunday sheshim filosofiyanıń tapıyxında «ólpeń realizm» atamasına iye. Al «shekten shıqqan» realizmde ulıwmalıq tek zatlardan tısqarı ómir súredi. SHekten shıqqan (крайний реализм) realizmniń tamıpları Platonnıń táliymatlarına tireledi hám idealistlik sxolastikaǵa jaqın bolıp kóringeni menen shirkew tárepinen qabıllanbadı. Aqırı xristianlıq tárepinen materiya Iisus Xristostıń eki tábiyatınıń biri sıpatında ańlandı.

Nominalistler (Roscelin, P`er Abelyar) ulıwmalıqtıń ob`ektiv ómir súriwin biykarlawdı logikalıq juwmaqqa deyin jetkizdi hám olar universaliylep tek oylawda ǵana ómir súredi degen edi. Nominalistler konkret jeke zattaǵı ulıwmalıqtı ǵana biykarlap qoymastan, onıń «zatqa deyin» bolatuǵının da biykarladı. Bul materiyanıń artıqmashılıǵı tuwralı tezis penen barabar edi. Roscelin universaliylep tek dawıstıń terbeliwine baylanıslı dep túsindirdi. Tek individuallıq ómir súredi hám tek sol ǵana biliwdiń predmeti boladı.

Roscelinniń hám basqalardıń nominalizmi shirkew tárepinen 1092-jıl Suasson soborında qaralandı, al Foma Akvinskiydiń ólpeń realizmi sózsiz qabıllandı.

Solay etip, universaliylerdiń tábiyatı tuwralı orta ásirlik gúres logika menen biliw

universaliylerdiń nominalistlik kriteriyasınıń metodikası Dj.Berkli hám D.Yum tárepinen islenip shıǵılǵan. Sub`ektiv gumanistlik doktrinanıń qáliplesiwinde paydalanıldı. G.Leybnic hám P.Dekart ózleriniń idealistlik racionalizminiń tiykarına adam sanasında ulıwma túsiniklerdiń barlıǵı haqqında realizmniń tezisin engizdi. Sońınan universaliylerdiń ontologiyalıq ǵárezsizligi tuwralı pikir XVIII-ásirdiń aqırı XIX-ásirdiń basındaǵı nemec filosoflarına ótti.

Orta ásirlik filosofiyanıń áhmiyeti sonda, ol biliw teoriyasınıń keleshektegi rawajlanıwına úlken úles qostı, racionallıq, empirikalıq hám apriorlıqtıń ara qatnasınıń hár túrli variantların islep shıqtı hám anıqladı. Bul ara qatnas máselesi sońın ala tek sxolastikalıq tartıstıń predmeti ǵana emes, ilimiy bilimniń principlepin qáliplestipiw ushın tiykar boldı.

Oyanıw dáwiri ertedegi burjuaziyalıq revolyuciyalardıń ideyalıq hám mádeniy rawajlanıwınıń tariyxıy processi sıpatında belgilenedi. Rawajlanǵan Evropa ellerinde XII-XIII- ásirlerde sanaattıń, sawdanıń ósiwi boladı. Teńizde júziw, áskeriy is kúsheydi. Orta ásirlik teokratizm menen gúreste birinshi planǵa gumanizm hám antropocentpizm shıǵadı. Jerdegini jek kóriw adamnıń aqılın, onıń baxıtqa umtılıwı menen almasadı. Gumanistlik idollardıń realizaciyası

ótkendegini meńgeriwdi esapqa aladı, sonıń ushın da antik mádeniy miyrasqa áyyemgi filosofiyanıń baylıǵın iyelewge qızıǵıwshılıq, máptarlıq oyanadı. Jańadan Platon, Aristotel`, neoplatoniklep, stoiklep hám epikurshılap ashıladı.

Oyanıw - bul eń aldı menen antik shıǵarmalardı erkin ulıwmalastıpıw, tayar hám ózgerissiz shınlıqtan bas tartıw. SHınlıqtıń individuallıq túsiniginiń ornına qaysısın shınlıq, qaysısın shınlıq emes dep túsiniwge múmkinlik hám huqıq berildi.

Aqıl-oydıń sxolostikadan azat bolıwı hám tikkeley logikalıq mashqalalardan dún`yanı, adamdı tábiyiy ilimiy tanıp biliwge umtılıw burılıs wazıypası payda boladı.

Hikolay Kuzanskiydiń táliymatında adamzat biliwiniń qudireti esapqa alınadı. Adam óziniń aqılınıń dóretiwshilik iskerliginiń járdeminde qudayǵa uqsas. H.Kuzanskiydiń dóretiwshiliginde dialektikanıń elementleri de bar. Máselen, barlıq qarama-qarsılıqlardıń qudayda teń keliwi, bolmasa bólek hám pútinniń ara-qatnası tuwralı ideya pútinniń aldın-ala bolganlıǵın dálilleydi. Kuzanskiy sonday-aq qarsılıq nızamınıń matematikada qollanılıw shegarası, matematikalıq túsiniklerdi tábiyattı biliwge qollanıw múmkinshilikleri tuwralı ayttı.

Adamdı ulıǵlaw ideyası Piko della Mirandolanıń dóretiwshiliginde úlken orınǵa iye. Adam tanlaw erkinligine iye. Bul onı kosmoslıq jaqtan bekkemlenbegen, tanılmaǵan ete aladı hám onıń ózin-ózi bekkemlewdegi dóretiwshilik uqıbın tastıyqlaydı. Mipondolanıń táliymatındaǵı panteizm onı Hikolay Kuzanskiy menen jaqınlastırdı. HKopepniktiń «Aspan sferasınıń aynalası» haqqında shıǵarması astronomiyada revolyuciya boldı. Sebebi GELIOCEHTRIZMDI tastıyıqladı.

1)Jer álemniń orayında háreketsiz bolmaydı, al kóshepi dógereginde aylanadı.

2)Jer álemniń orayın tutatuǵın quyash dógereginde aylanadı.

Jerdiń óz kóshepinde aylanıwı menen H.Kopernik kún menen túnniń almasıwın, sonday-aq juldızlı aspannıń aynalıwın túsindirdi. Jerdiń aylanıwı menen quyashtıń juldızlapǵa qarata ózgerisin, sonday-aq planetalardıń jerden baqlaǵanda tárizli háreketin túsindirdi. Koperniktiń geliocentristlik teoriyası filosofiyanıń rawajlanıwına úlken tásir etti. Biraq geybir fundamentallıq aljasıwlardan da quralaqan emes edi.

Birinshiden, H.Kopepnik dún`yanıń ózi haqqında húkim súriwshi ideyanı maqulladı. Ekinshiden, Jer emes, al quyash álemniń orayı boldı.

M.Montenniń (1533-1592 jj.) skepticizmi onıń «Tájiriybelep» atlı miynetinde kórinis tabadı. Onıń pikiri: Adamnıń oylawı tábiyattıń nızamların biliw tiykarında mudamı jetilisip barıwı kerek.

Djordano Bruno (1548-1600 jj.) oyanıw dáwiri panteizminiń kórnekli wákili qaramaqarsılıqlardıń sáykes keliwi tuwralı dialektikalıq ideyanı tastıyıqlay otırıp, filosofiyalıq biliwdiń maqseti quday emes, al tábiyat dep túsindiredi. Bul boyınsha tábiyattıń sheksizligi hám álemde dún`yalardıń kópligi tuwralı gipotezası bar. Eksperimentallıq teoriyalıq tábiyattanıwdıń tiykarın salıwshılardıń biri klassikalıq mexanikanıń tiykarın salıwshı G.Galiley (1564-1642 jj.). Onıń pikirinshe, biliwde tábiyattıń qubılısların sezimlik qabıllawlardan olardı teoriyalıq túsiniwge ótiw hám bul boyınsha analizdi hám sintezdi - eki metodtı paydalanıw kerek. Haqıyqıy biliw, solay etip, analitikalıq penen sintetikalıqtıń, seziwlik penen abstraktlıqtıń birliginde boladı.

Oyanıw dáwirinde qáliplesken ideyalar adamlardıń dún`ya, ondaǵı adamnıń jaǵdayına kózqarasın ózgertip, sońǵı dáwirler ilimi hám fiolsofiyasınıń xarakterinde tereń iz qaldırdı. Bul dáwirdiń xarakterli belgisi antik filosofiyanıń ekinshi tuwılıwı bolıp esaplanadı. Adamǵa múráját, stixiyalı materialistlik tendenciyalardıń bolıwı hám onıń arab tilles musılman filosofiyası hám mádeniyatı tásirinde boladı h.t.b.

Jámiyetlik tariyxıy praktikanıń talapları monastırlıq mektepler menen birge universitetlik ilimniń qáliplesiwi hám bekkemleniwinde tábiyiy hám gumanitar ilimlerdiń rawajlanıwı ushın kúshli impul`s boldı, sonday-aq Jańa dáwirdiń tájiriybelik tábiyattanıwınıń tiykarın saldı.

3. Oyanıw dáwiriniń filosofiyasınıń izleniwi uzaq waqıt gegemonlıq qılǵan sxolastikaǵa qarsı reakciya da edi. Sol sebepli tájiriybege súyengen ilimniń rawajlanıwı sxolastikalıq metodtı real` dún`yaǵa baǵdar alǵan jańası menen ózgertiwdi talap etti. Filosofiyalıq oylawdıń qáliplesiwindegi jańa usılın jana dáwirdiń filosofiyalıq oyı dep belgilese boladı. Oyanıw dáwiri menen jana dáwir filosofiyasınıń anıq shegarasın ajıratıw onshelli durıs emes. F.Bekon hám P.Dekarttıń filosofiyalıq sistemalarınıń qáliplesiw dáwirinde qalǵan Evropada ele tamam bolmaǵan Renessans ideyalarınıń sesti shıqpadı. SHama menen XXI-ásirdiń aqırı XVII-ásirdiń birinshi yarımında ekonomikalıq rawajlanıwdıń orayı Angliyaǵa, Niderlandiya, belgili dárejede

Franciyaǵa ótedi. Geypara ilimlerdiń rawajlanıwı, máselen, ximiyanıń hám biologiyanıń rawajlanıwı ele urıqlıq halatta boldı, biraq matematikanıń hám mexanikanıń rawajlanıwı hámmesin óz ishine alǵan jaǵdayda boladı. Mexanika arqalı oyshıllap dún`yanıń sırların túsiniwge urındı. I.H`yutonnıń ashılıwları qorshaǵan dún`yanıń mexanikalıq determinaciyası tuwralı kózqarastı bekkemleydi. N`yutonnıń kóz-qaraslarında mexanikalıq seberlilik tereń matematikalıq tiykarlawǵa iye boldı.

Sonıń menen birge, háreketti maqullaǵanı menen mexanika rawajlanıwdı biykarlaydı. Usı sebepli alımlardıń hám filosoflardıń sol dáwirdegi oylaw metodı metafizikalıq boldı.

Frensis Bekon (1551-1626 jj.) Jańa dáwir materializminiń atası. Ol filosofiya eń aldı menen praktikalıq xarakterge iye bolıwı tiyis. Eger ol oy-pikirlewler sxolostikalıq dárejede qalsa, ol haqıyqatlıq emes eksperimentallıq tábiyattanıwdıń metodologiyasın - jańa ilimdi jasaw F.Bekonǵa tiyisli. Bul ilimde keleshekte adamnıń tábiyat ústinen húkim súriwiniń girewin kórdi. Tek tábiyattıń nızamlarına súyene otırıp, onıń ústinen húkim súriw múmkin. Ilimniń juwmaqları faktlarǵa súyenedi hám olardan tek ulıwmalastırıwlapǵa ótemiz. Eksperimentallıq bilimge Bekon tárepinen islengen hám kirgizilgen indukciya metodı sáykes keledi. Indukciya metodı baqlaw, analiz, salıstırıw hám eksperimentten turadı. Biraq tájiriybe anıq, haqıyqıy bilimdi sonda ǵana beriwi mumkin, eger sana jalǵan idollardan hám eleslerden azat bolsa (ruw elesleri, úńgir elesleri, bazar elesleri, teatr elesleri). Bekonnıń pikirinshe, filosofiyanıń áhmiyeti orta ásirlik filosofiyaǵa tán dun`yaǵa spekulyativlik seziwlik qatnastı sınǵa alıwda.

T.Gobbs (1588-1679 jj.) Angliya filosofiyalıq oyınıń kórnekli wákillepiniń biri. Ol arqalı F.Bekonnıń táliymatı óziniń dawam ettiriwshisin taptı. «Birinshi filosofiya» tuwralı pikirlepinde Gobbs «denelik» - «телесность» (demek materiya) máńgi, al jeke denelep waqıtsha dep pikir jurgizedi. Deneliktiń qásiyetleri (yaǵnıy «akcidenciyalapı») háreket hám tınıshlıq, túr h.t.b. Háreketti ol denelerdiń keńisliktegi orın almastıpıwı, yaǵnıy mexanikalıq qubılıs sıpatında qaraydı. Bul boyınsha tábiyattıń barlıq deneleri ǵana emes adamnıń hám jámiyettiń de barlıq deneleri mexanizmge uqsatıldı. Gobbstıń filosofiyalıq doktrinasınıń mexanistligi sonda kórinedi, al háreketti eki deneniń soqlıǵısıwınıń nátiyjesi sıpatında tusindiriwde qudaylıq birinshi túrtkini (deizm) moyınladı. Gobbs barlıq ilimlerdiń seziwlerdiń járdeminde alınatuǵının aytıw menen birge ózıniń biliw teoriyasında aqıl-oydıń (разум), ayrıqsha onıń matematikalıq operaciyalarınıń áhmiyetin atadı.

Rene Dekart (1596-1650 jj.) francuz alımı hám filosofı biliwde aqıl-oydı birinshi planǵa shıǵardı. Jańa dáwir racionalizminiń tiykarın salıwshısı sıpatında Dekart barlıq ilimlep ushın universal metod islep shıǵıw wazıypasın qoydı. Bul metod adamnıń aqılında tuwma ideyalar yamasa aksiomalar dep atalatuǵın, kóp jaǵdayda biliwdiń nátiyjesin belgileytuǵın boladı.

Tuwma aksiomalarǵa Dekart matematikanıń, logikanıń kóp ǵana jaǵdayların, máselen, «úsh múyeshlik tórt tárepten artıǵına iye emes» degendi kirgizdi. Dekarttıń tábiyatqa kóz-qarası mexanikalıq xarakterge iye. Onıń pikirinshe, álem quramalı mexanizm. Quday dun`yanıń payda bolıw hám rawajlanıwı ushın birinshi túrtki beredi, sońınan materiyanıń ózinshe dóretiwshilik energiyası ózi alıp ketedi. Dekart mexanikalıq tiykarda bolsa da evolyuciya ideyasın islewshilerdiń biri. Onı tábiyat tuwralı táliymatlardan baslap, máselen, jaqtırtqıshlar hám planetalardıń payda bolıwınan baslap ósimliklerdiń, haywanlardıń, adamlardıń payda bolıwına deyin qollanadı. Juldızlar hám planetalıq sistemalar Dekarttıń pikirinshe, materiyanıń vixrlıq háreketi nátiyjesinde payda boladı. Dekart universuumnıń materiallıq birligi principine tikkeley keldi hám jer júzlik materiyanı sheksiz, bir tegis, boslıqqa iye emes, sheksiz bóliniwge iye dep túsindirdi. Organikalıq dun`ya usı nızamlıqlarǵa baǵınadı. Haywanla bul quramalı mashinalar. Adamnıń haywannan artıqmashlıǵı aqıl-oyda, sóylewge iye. Bul nárse mexanika nızamınıń xarakteri shegarasınan shıǵadı. Bul jaǵdayda Dekart túsindire otırıp, materiallıq substanciya menen bir qatapda qudaydıń da ol dóretken ruwxıy, oylaytuǵın substanciyanıń - jannıń barlıǵın maqullawǵa májbúr boldı. Solay etip Dekart - dualist.

Dekapt ushın áhmiyetli filosofiyalıq mashqala haqıyqıy bilim múmkinshiligi metodı mashqalası boldı. Bul wazıypalardı sheshiwde filosofiyalıq skepticizm biraz keyin sheginedi. Biliwdiń tiykarı radikal gúmanlanıw menen baylanıslı. Usılayınsha haqıyqıy bilimniń tastıyqlanıw

múmkinshiliklerine keledi. Dekart bılay pikirleydi: Men hámme nárseden gúmanlanaman. Meni hiyleker shaytan ya ótirikshi aldap tur, biraq sóytip turıp men ózimniń gúmanlanıp turǵanıma gúmanlanbayman. Meniń gúmanımnıń, oyımnıń barlıǵına gúmanlanbayman. Dekart usıdan rezyume jasaydı: «Men oylap turıppan, demek jasap turıppan».

Solay etip Dekarttıń ilimiy metodın analitikalıq yamasa racionalistlik dese boladı. Racionalizm - filosofiyalıq kóz-qaras sıpatında aqıldı hám oylawdı biliwdiń deregi, onıń haqıyqatlıǵınıń kritepiyi dep biledi. Racionalizm metodı oylawdıń óziniń operaciyalarınıń shınlıǵın qarama-qarsılıqsızlıǵın talap etedi. Bunı matematika támiynleydi. Oylawdıń ob`ekti ápiwayı elementar bóleklerge bólinip, olar jeke izertlenip, sońınan oydıń ápiwayısınan quramalısına ótiwi boladı.

Benedikt Spinoza (1632-1667 jj.) Dekarttıń racionalizmin dawam ettiriwshilerdiń biri. Substanciya tuwralı táliymatında Dekarttıń dualizmin basıp ótti. Spinoza birlikli substanciyaǵa qudaydı, ideallıqtı hám materiallıqtı birlestipedi. Onıń pikirinshe, sanadan tısqarı jalǵız substanciya ǵana bar. Onıń sebebi ózinde, ol óz-óziniń sebepshisi (причина самой себя). Spinozanıń qudayı jekelik sapadan aypılǵan, tábiyattan bólinbeydi. Spinozanıń pikirinshe, jer júzlik taкtılıwdıń jalǵız principi birlikli substanciyanıń ishki nızamlarınan kelip shıǵatuǵın sebep penen aqıbettiń óz-ara tásiri bolıp tabıladı. Birlikli quday tábiyat yaki tanıp biliwdegi atpibutlarǵa hám ajıralmas qásiyetlerge, aralıqqa, oylawǵa iye. Oylaw uqıbı elementar zattan adamnıń miyine shekem sozıladı. Oylaw Spinoza tárepinen tábiyattıń ózin-ózi sanalı tanıp biliwi sıpatında túsindiriledi. Bul Dekarttıń racionalizmin transformaciyalaw: ideyalardıń tártibi hám baylanısı - zatlardıń tártibi baylanısı. Adam kontaktqa túsken zatlardıń toparı keńeygen sayın, demek sub`ekttiń aktivligi kúsheygen sayın oylau jetilgen boladı. Oydıń jetiliwi tábiyattıń ulıwma nızamı menen kelisiminiń ólshemi menen belgilenedi, al dún`yanıń adekvat tanılǵan ulıwma formaları hám nızamları oylawdıń haqıyqıy qádeleri boladı. Zattı túsiniw, demek, onıń individiuallıǵınıń artındaǵı universal elementti kóriw, jekelik modustan substanciyaǵa qaray júriw degen sóz. Aqıloy (разум) mudamı tábiyattaǵı sebep hám aqıbettiń ishki garmoniyasın ashıwǵa umtıladı. Biraq bunday wazıypa aqıl-oydıń tiykarǵı baqlawları menen tolıq razı bolmawı menen baylanıslı.

Spinozanıń dıqqat orayında erkinlik máselesi turadı. Onıń tusinripiwinde substanciyada zárúrlik hám erkinlik birigedi. Quday (substanciya) erkin. Ol ne islese de oziniń zárúrliginen kelip shıǵadı. Tábiyatta (Spinoza tábiyatqa adamdı da kirgizedi) determenizm, demek zárúrlik hukim súredi. Biraq adam ayrıqsha. Oǵan tek keńlik, dawamlıq ǵana tán emes, al oylaw, demek, aqıl-oy da tiyisli. Adamnıń erki sheklengen. Adamnıń erki aqıl-oy menen erktiń birliginen turadı hám real` erkinliktiń ólshemleri aqıl-oylıq biliwdiń dárejesi menen belgilenedi. Erkinlik hám zárúrlik qarama-qarsı túsinikler emes, al kerisinshe, olar birin-bipi belgileydi. Zárúrliktiń qarama-qarsılıǵı Spinozanıń pikirinshe, erkinlik emes, al zorlıq, qısım.

Adamnıń minez-qulqı ózin-ózi saqlaw instinktiniń hám onnan kelip shıǵatuǵın affektlerdiń tásirinde boladı. Olardıń tiykarǵıları quwanısh, qayǵı hám seziwlik. Adam oǵan baǵınap eken, ol erkin emes. Adamnıń erkinligi mashqalası olardıń erkinen azat bolıwında. Bul anıq biliwdi talap etedi. Spinoza usılay «erkinlik tanıp bilingen zárúrlik» degenge keledi.

Djon Lokk Angliya filosofiyasında empirikalıq liniyanıń wákili. Ol «tuwma ideyalardıń» bolıwın biykarlaydı hám biz bilimlerdi tájiriybeden hám seziwlerden alamız. Lokktıń pikirinshe, jańa tuwılǵan balanıń bası «taza taqta» tárizli. Oǵan ómir óziniń «jazıwların»- belgilerdi túsiredi. Solay etip Lokk Dekarttıń racionalizmine qarama-qarsı sensualizmdi tastıyıqlaydı. Sensualizm bul bilimlerdiń mazmunın seziw organlarınan keltirip shıǵaratuǵın hám onı seziwlik biliwdiń elementleriniń summasına toqsıratuǵın táliymat. «Aldın seziwde bolmaǵan nárse aqılda da joq» deydi Dj.Lokk.

Sırtqı zatlardıń biziń seziw organlarımızǵa tásiri nátiyjesinde seziwler payda boladı. Buǵan sırtqı tájiriybe dep atalatuǵın pikirge tiykarlanıw bar. Aqıldıń óz iskerligin kórinis usılların baqlawı Lokk tárepinen ishki tájiriybe, refleksiya dep ataldı. Lokktıń kóz-qaraslarınıń áhmiyetli elementi onıń birinshi hám ekinshi sapalar tuwralı ideyaları bolıp tabıladı. Birinshi sapalar da, ekinshi sapalar da sırtqı tájiriybeniń tiykarında alınǵan ideyalarǵa kiredi. Birinshi sapalar ideyaları biziń seziw organlarımızda sırtqı dun`yanıń ob`ektlepine tiyisli qásiyetlerdiń tásiri arqasında payda

boladı. Lokk olarǵa keńislik, massa, háreket h.t.b. kipgizedi. Lokk olardı ob`ektiv ómir súriwshi qubılıs dep qaraydı. Ekinshi sapalardıń payda bolıwı seziw organlarınıń specifikası menen baylanısı. Lokk olarǵa iyis, dám, túr h.t.b. kirgizedi. Bul qásiyetler tek sub`ektiv túrde ómir súredi. Lokktıń kóz-qaraslarında sol dáwirdegi ilimiy bilimlerdiń dárejesi sáwlelenedi. Ol waqıtları seslerdiń hawanıń terbelisine baylanıslı payda bolǵanlıǵı hám jaqtınıń tolqınlıq hám korpuskulyarlıq teoriyası islenip shıǵılǵan edi. Bunnan Lokk iyis, dám hám túr tek adamzat qabıllawına ǵana tán dep juwmaq shıǵardı. Tuwma ideyalardı tájiriybeden tısqarı hám tájiriybege deyingi bilimler sıpatında biykarlap, Lokk aqıl-oyda anaw ya mınaw iskerlikke uqıp yamasa jaǵdaydıń barlıǵın moyınladı. Anıqlıǵı boyınsha bilimlerdiń úsh túrin bólip kórsetti: seziwlik, yamasa tiykarǵı, jeke zatlardıń bilimin beredi, demonstrativlik, yamasa dáliyllik, oy juwmaǵı arqalı, máselen, saplastıpıw hám túsiniklerdiń qatnası arqalı, intuitiv bilim onıń joqarǵı rodı aqıloy tárepinen zatlardıń bir-birine sáykesliginiń hám sáykessizliginiń bahalanıwı. Lokk semiotika túsinigin kirgizip, onı belgilerdiń ulıwma teoriyası sıpatında qaraydı. Bul jaǵınan ol Gobbstıń til menen oylawdıń baylanısı tuwralı ideyanı dawam etti.

Leybnic Gotfrid Vilgel`m (1646-1716 jj.) nemec filosofı. Gotfrid Leybnic Evropanıń filosofiyalıq racionalizminiń belgili dárejede tamamlanıwın ańlatadı. Leybnictiń filosofiyalıq sistemasınıń yadrosı monadalar tuwralı táliymatmonadologiya. Dún`ya monadalardan yamasa bolmıstıń mayda ruwxıy elementlerinen turadı. Monadalar aktivlikke, ózgeshelikke iye, úzliksiz ózgeriste hám qıynalıw, qabıllaw hám sanalı túrde biliw uqıbına iye. Leybnic Spinozanıń tiykarınan háreketti hám aktivlikti dún`yadan biykarlaytuǵın jalǵız substanciya tuwralı táliymatın biykarlaydı. Sonday-aq Leybnic Spinoza tárepinen qudaydıń panteistlik túsindiriliwin biykarlap, qudaydı materiallıq dún`yanıń ústine shaǵaradı. Leybnictiń qudayı - dún`yanıń «ayıpkeri de, xojeyini de». Monadalardıń birligi hám kelisimi quday tárepinen ornatılǵan garmoniyanıń nátiyjesi. Rawajlanıw dárejesi boyınsha Leybnic monadalardıń úsh túrin ajıratıp qaraydı. Tómengi monadalarǵa tek anıq emes, gúmilji túsinikler tán (Organikalık emes dun`ya hám ósimlikler dun`yası usınday halda turadı). Joqarǵı monadalar seziwlerge iye bolıw uqıbına hám olarǵa súyenetuǵın anıq túsiniklerge iye (haywanlar hám adam). Leybnic bul eki monadanı jannıń monadaları sıpatında qaraydı. Joqarı dárejede rawajlanǵan monadalar appercepciyaǵa uqıplı (sanaǵa iye). olardı Leybnic monadalar-ruwxlar dep ataydı. Hár bir monadada rawajlanıw múmkinshiligi bar hám bunıń menen monadalardıń mudamı ózgeriste, rawajlanıwda bolatuǵınlıǵı belgilenedi. Rawajlanıwdaǵı sapalı ózgerislerdi Leybnic monadalardıń rawajlanıwınıń hár túrli dárejesi menen belgileydi. Hár bir monada ózinde óziniń keleshegin de, ótmishin de qamtıydı.

Leybnic keńislik hám waqıttıń bolmıstıń ózinshe baslamaları tuwralı túsinik ekenligin biykarlaydı. Keńislikti ol bir-birinen tısqarıda turǵan kóp túrli individuallıq denelerdiń óz-ara jaylasıw tártibi sıpatında qaraydı. Waqıt birin-bipi almastırıwdaǵı qubılıslardıń yamasa denelerdiń halatınıń tártibi sıpatında túsindiriledi. Leybnicte ulıwmalıq penen jekeliktiń dialektikasın islep shıǵıw bar: individuallıq monada jámlengen dún`ya hám birlikli hám sheksiz álemniń aynası. Leybnic logikanıń rawajlanıwına jeterli dárejede jaǵday jasadı, onıń simvolikasın islep shıǵıp, dáliyllew dúzilisin hám nızamların ashtı hám onı racionallıq oylawdıń tiykarǵı usılı sıpatında qaradı. Ol házipgi simvolikalıq hám matematikalıq logikanı jaratıwshılardıń biri.

Djordj Berkli (1681-1753 jj.)

Angliyada taxtqa Oranskiyler dinastiyası otırǵannan soń elde «dańqlı revolyuciya» luranı astında burjuaziya belgili dárejede ekonomikalıq hám siyasiy huqıqlarǵa iye boldı. Bul revolyuciyadan keyingi angliya burjuaziyasınıń birinshi ideyalıq wákili Djordj Berkli boldı. Berklige Lokktıń birinshi hám ekinshi sapalar haqqında ideyaları tásir etti. Lokktan ayırmashılıǵı sonda, Berkli barlıq sapalardı ekinshi (demek, sub`ektivlik) dep ataydı. Onıń argumentleri siyasiy, awırlıq hám barlıq keńislilik qásiyetler hám qatnaslap tiykarınan biziń seziw organlarımızdıń uqıpları menen belgilenedi. Hátteki qarapayım keńisliklik qásiyet bolıp tabılatuǵın muǵdar Berklidiń kóz-qarasınan biziń qabıllawlarımız procesi, ob`ektiv xarakterge iye emes. Bir predmet, Berklidiń túsindiriwinshe, úlken (ol onsha uzaqta turmasa), kishkene (ol eger uzaqta tursa) bolıp kórinedi. Demek muǵdar hám uzaqlıqbular hár túrli seziw organınıń qatnası menen induktivlik juwmaqlardıń tiykarında payda boladı. Berklidiń pikirinshe, ómir súriw demek, bul «qabıllawda

bolıw» degen sóz. Sırtqı dún`yanıń zatlarınıń hám qubılıslardıń ob`ektiv ómir súriwi demek «materiya» túsinigin Berkli biykarlaydı. Bul túsinik ulıwma sonıń ushın jalǵan. Biz materiyanı qabıllamaymız, ol zatlardıń belgili qásiyetlepin - dám, iyis, túr h.t.b. qabıllaymız. Berkli bulardı qabıllawdı «ideyalar» dep ataydı. Bizdi qorshap turǵan zatlar qudaydıń aqılında ideyalar sıpatında ómir súredi, al ol óz gezeginde jerdegi ómidiń sebebi hám dáregi boladı.

Berklidiń barlıq shıǵarmalarında hátteki ekonomika, siyasatqa hám huqıqqa arnalǵanlarında da din tuwralı pikir bar. Onıń pikirinshe, din jámiyetti birlestiredi, al ateizm jámiyet ushın qáwipli qılmıs.

Devid Yum (1711-1776j.)

Berklidiń zamanlası. Sırtqı dún`ya barma degen sorawǵa Yum bilmeymen dep juwap bergen. Pútkil aqıl-oyımız olardı shaqıratuǵınlar menen emes, al biziń sózlerimizdiń mazmunı menen is alıp baradı.

Yum haqıyqıy bilim logikalıq penen alınadı. Izertlew predmeti faktqa súyenip logikalıq jaqtan dáliyllenbeydi. Tájiriybeni Yum tásirlerdiń aǵısı, al olardıń sebebi belgisiz, tanıp bilinbeydi dep túsindiredi. Onıń pikirinshe, tájiriybelik bilimniń anıq emesligi sonda, tájiriybede dáslep qubılıs tuwralı bir tásirge, sońınan ekinshi tásirge iye bolamız. Biraq bul jerde bir nárseni túsiniwimiz kerek. Eki qubılıs biriniń izinen biri kelebermeydi, birewi ekinshisiniń sebebi, ekinshisi onıń aqıbeti boladı. Bul durıs. Biraq Yum bunnan sebepliliktiń ob`ektiv xarakterin tanıp biliwdiń múmkin emesligi tuwralı juwmaq jasaydı, onıń ob`ektivligin biykarlaydı. Sonıń menen birge Yum ob`ektiv sebepliliktiń ómir súriwi ideyalarınıń tuwındasın seziwlik tásirlerdiń tiykarındaǵı yadtıń obrazlar túrinde maqullaydı. Barlıq seziwlik tásirler teń emes: olardıń birewleri ayqın, tirishe, turaqlı. Bular adamlardıń praktikalıq orientaciyası ushın jetkilikli. Jıldıń periodlıq almasıwında, kúnniń kúndelikli shıǵıwında hám batıwında biz isenimlimiz. Bul isenim qaytalanıp turǵan bir qubılıstı kóriwdegi ádetleniwlerge tiykarlanǵan. Yum Berklidiń materiya túsinigin sınǵa alıwın ǵana emes, adamnıń bolmıs túsinigin sınǵa alıwın da qabıl etti. Din máselesinde Yum onıń payda bolıwı, sociallıq funkciyaların biraz tábiyiy túrde túsindiriwge urındı. Onıń áhmiyetin ásirese morallıq normalardıń tastıyıqlawlarında hám háreketiniń qáliplesiwinde moyınladı.

XVIII-ásirde Franciyada filosofiyalıq oydıń rawajlanıwı aǵartıwdıń, keń mádeniy ideologiyalıq hárekettiń tiykarında ámelge astı. Aǵartıwdıń tiykarǵı belgileri klassikalıq anıqlılıq, izbe-izlik hám radikallıqta kópindi. Shınına kelgende dóretiwshilik penen oylaytuǵın hámme Francuz oyshılları - filosoflar hám aǵartıwshılar boldı. Onıń kórnekli wákillepi: Vol`tep, Russo, Didro, Lametri, Gel`veciy hám Gol`bax. Al olardıń ideyalıq qarsılasları teologlap ǵana boldı. Onıń ústine filosofiyalıq diskussiyalar aǵartıwdıń óziniń wákilleri arasında boldı. Filosofaǵartıwshılar ózleriniń kóz-qaraslarında materialistlik kóz-qarastı onıń mexanikalıq formalarında maqulladı. durıs, olardıń jumıslarınıń geyparalarında dialektikanıń elementleri boldı. Didronıń kóz-qarasınan, tábiyat (materiya) hámme nárseniń tiykarı, ózi menen ózi ómir súredi, máńgi jasaydı, sebebi onıń óz sebebi ózinde. Individke baylanıslı materiya sezim organlarına anaw yaki mınaw jol menen tásir etkenniń bári. Materiallıq deneler atomlardan turadı. Birinshi gezektegi wazıypalardıń biri sıpatında aǵartıwshılar mámleketlik hákimiyattıń sekulyarizaciyasın - demek shirkewdiń mámleketten bóliniwin atadı. Olar mámleket tárepinen shirkewlerdiń hám sektalardıń iskerligin qadaǵalaytuǵın qadaǵalawlardıń bolıwın maqulladı. Olardıń oyınsha, bul qadaǵalaw puqaralıq nızamdı buljıtpay orınlawı, diniy fanatizmdi hár túrli dinge iseniwshilep arasında boldırmawı tiyis. Aǵartıwshılar adamdı qayta dóretiwdi, onı kemshiliklerdi qutqarıwdı, olarda unamlı táreplerdi rawajlandırıw hám sońında qorshaǵan jámiyetlik ortanı rawajlandırıwdı árman etti.

XVIII-ásirdiń aqırı, XIXásirdiń basında Germaniya ekonomikalıq hám siyasiy jaqtan artta qalǵan mámleket bolıwına qaramastan, francuz revolyuciyasınıń kúshli tásirinde filosofiya payda boldı. Onıń qáliplesiwinde tábiyattanıw hám jámiyet tanıw jetiskenleri úlken rol` oynadı. Fizika, ximiya úlken jetiskenliklerge eristi. Organikalıq tábiyattı úyreniw alǵa ilgeriledi, matematika tarawındaǵı ashılıwlar processlerdi olardıń anıq sanlıq kórinisinde túsiniwge múmkinshilikler berdi. Bunnan basqa organizmlerdiń rawajlanıwınıń sırtqı orta menen belgileniwshiligi haqqında Lamarktıń táliymatı úlken qızıǵıwshılıq penen qabıllandı. Buǵan jańasha astronomiyanıń, geologiyanıń hám embriologiyalıq teoriyalap da kiredi. Bul teoriyalardıń hámmesi, sonday-aq

adamzat jámiyetiniń rawajlanıw teoriyası, rawajlanıw ideyasın haqıyqatlıqtı biliwdiń teoriyası sıpatında hám metodı sıpatında islep shıǵıw zárúrligin belgiledi.

Immanuil Kant (1724-1804 jj.) nemec klassikalıq filosofiyasınıń tiykarın salıwshı. Ullı filosof, tereń hám ótkir alım. Ol tárepinen islenip shıǵılǵan Kún sistemasınıń gaz dumanınan kelip shıǵıwı koncepciyası usı búginge deyin astranomiyanıń eń fundamental ilimiy ideyalarınıń birinen sanaladı. Kanttıń tábiyiy ilimiy ashılıwları tábiyattı metafizikalıq durıs túsindiriwshilerdiń arasına ala pasırlını alıp keldi. Sebebi olar oǵan tanıs tábiyat tanıwdıń principlepin tek álemniń dúzilisine emes, al onıń genezisine hám rawajlanıwına qollanıw boyınsha birinshi umtılıw boldı. Kanttıń taǵı bir xızmeti sonda, ol haywanlardı bólistipiwdi olardıń kelip shıǵıw tártibi boyınsha ámelge asırıw ideyasın, adamzattıń rasasınıń tábiyiy kelip shıǵıw teoriyasın usındı.

Kanttıń kóz-qarasınsha, bolmıs, moral` hám din sıyaqlı kardinal filosofiyalıq mashqalalardı sheshiwge kirispesten burın, adamzat biliwiniń múmkinshiliklerin hám shegarasın izertlew zárúr. Biliwdiń zárúrli sharayıtları aqıl-oydıń ózinde jámlengen hám bilimniń tiykarların quraydı. Kant adam tárepinen qabıllanatuǵın zatlardıń qubılısları hám zatlardı ózi menen ózi jasap atırǵan sıpatında ayıradı. Biz dún`yanı qalay bolsa tap sol túrde emes, al bizge qalay kóringendey bolsa tap sonday etip tanıp bilemiz. Biziń bilimlerimizge tek zatlardıń qubılısları yamasa fenomenler tiyisli dep tastıyıqlaydı Kant. Olar biziń tájiriybemizdiń mazmunın quraydı. «Ózlik zattıń» («nárse ózinde») seziw organlarına tásiri nátiyjesinde seziwlerdiń xaosı payda boladı. Bul xaos birlikke hám tártipke biziń aqıl oyımızdıń kúshi menen túsedi. Tábiyat nızamları esaplaytuǵınlarımız shın mánisinde aqıl, oy tárepinen qubılıslar dún`yasına alıp kelingen baylanıs. Basqasha aytqanda, biziń aqıl-oyımız tábiyatqa nızam buyıradı. Biraq qubılıslar dún`yasına adamzat sanasınan biyǵápez zatlardıń mánisi- «ózlik zatlar» sáykes keledi. olardı absolyut tanıp biliw múmkin emes. «Ózlik zatlar» bizler ushın tek noumenler, demek aqıl jetetuǵın, biraq tájiriybede berilmegen tiykar.

Kant adamnıń aqıl-oyınıń sheksiz kúshine sheksiz isenimdi skeptikalıq dárejede bahalaydı. Bul isenimdi dramatizm dep ataydı. Adamzat biliwiniń principiallıq shekleniwinde belgili ádep ikramlıq mánisin kórdi. Eger adam absolyut bilimge iye bolǵanda, onda onıń ushın ádep ikramlıq wazıypanı orınlawǵa táwekel de, gúres te bolmaǵan bolar edi.

Keńislik hám waqıt ideyaları, Kanttıń kóz-qarasınan adamǵa qabıllawdan burın belgili. Keńislik hám waqıtideallıq, al reallıq emes. Seziwlik tásirler bir biri menen pikirleslerdiń járdeminde baylanısadı. Bul pikirlerdiń tiykarında kategoriyalar, demek ulıwma túsinikler bar. olar, Kanttıń túsindiriwinshe, «taza oylawdı» sıpatlawshı «taza logikalıq formalar», al onıń predmeti emes. Kategoriyalar adamǵa apriori - demek qálegen tájiriybege deyin berilgen.

Biliw tuwralı táliymatta Kant dialektikaǵa kóp orın beredi. Qarsılıq biliwdiń zárúrli tárepi sıpatında qaraladı. Biraq dialektika Kant ushın sub`ektivlikke iye, ol tek gnoseologiyalıq princip, sebebi oylaw iskerliginiń qarsılıǵın ǵana sáwlelendiredi. Al bilimlendiriw mazmunın sáwlelendirmeydi. Sonıń ushın dialektikanıń predmeti bilimlendipiw mazmunınan ajıralǵan logikalıq formalardıń ózleri boladı. Kanttıń dinshillik isendiriwlepine qaramastan onıń «Metafizikanı» kritikalawı dinge kóp zıyan tiygizdi. Sebebi ol sońǵını anıq racionallıq tiykarlardıń múmkin emesligin kórsetti. Filosofiya hám jeke ilimlerdiń din menen radikal dárejede bóliniwin ótkize otırıp, Kanttıń óziniń aytıwınsha, bilim oblastın din ushın sheklewge urınǵan menen túsinikli sebeplerge baylanıslı bul bilimniń diniy isenimnen ǵárezli ekenligin sheshiwshi túrde biykarlaǵanın onsha kóp sırtqa shıǵarmaydı.

Hemec filosofiyası Kanttan soń I.G.Fixte (1762-1814j.) hám F.SHelling (1775-1854 jj.) tárepinen islenip shıǵıldı. Olar Kanttıń qubılıslar hám zatlar arasındaǵı qarama-qarsılıǵın basıp ótiwge, onı bólistipiwge upındı. Bul Fixte «Men» arqalı, SHellingte bolmıs penen oylawdı absolyut teńlestiriwde, birlestipiwde kórinis taptı. Bunnan basqa SHelling dialektikanıń kategopiyalarına názik analiz jasadı, ásirese erkinlik hám zárúrlik, birliktiń hám kópliktiń birdeyligi h.t.b. SHellingtiń natupfilosofiyalıq ideyaları tábiyat izertlewshilerdiń, sonday-aq opıs filosofiyasına úlken tásir etti.

Geopg Vilgel`m Fridrix Gegel` (1770-1831j.)

Onıń dóretiwshiliginde nemec filosofiyasınıń rawajlanıwı óziniń kul`minaciyasına jetti. Gegel` dialektikanıń nızamları hám kategoriyaları haqqında táliymattı rawajlandırdı. Birinshi ret

sistemalı túrde dialektikalıq logikanıń tiykarǵı jaǵdayların islep shıqtı hám sol dáwirdiń táliymatlarında húkim súrgen oylawdıń metofizikalıq metodına qarsı shıqtı. Kanttıń ózlik zatına «dialektikalıq» principti qarsı qoydı. Tiykar kórinedi, qubılıs mániske, tiykarǵa iye. Gegel` kategoriyalar haqıyqatlıqtıń ob`ektiv formaları bolatuǵınlıǵın tastıyıqladı. Onıń tiykarında «jer júzlik aqıl-oy», «absolyut ideya» hám «jer júzlik ruwx» bar. Bul iskerlikli baslama, ol dún`yanıń payda bolıwına hám rawajlanıwına impul`s beredi. Ózin-ózi tanıp biliw procesinde jer júzlik aqıl oy úsh etaptı ótedi - ózin-ózin tanıp biliwshi absolyut ideyanıń ózinde, oylaw stixiyasında bolıwı, demek ideya óziniń mazmunın dialektikanıń nızam hám kategoriyaları sistemasında ashadı (LOGIKA). Ideyanıń «basqasha bolmıslanıwı» formasında tábiyattıń qubılısları túrinde rawajlanıwı, basqasha aytqanda tábiyattıń ózi emes, al tek kategoriyalar rawajlanadı (TÁBIYAT FILOSOFIYASI). Ideyanıń oylawda hám adamzat tariyxında rawajlanıwı (RUWX FILOSOFIYASI). Bul juwmaqlawshı etapta absolyut ideya ózine qaytadı hám ózine adamzat sanası hám ózin ózi sapalı túrde tanıp biliw formasında jetedi.

Rawajlanıw ideyası Gegel`diń pútkil filosofiyasın óz ishine aladı. Onıń pikirinshe, rawajlanıw tuyıq sheńbep arqalı emes, al izbe-iz, tómennen joqarıǵa qapay boladı. Bul proceste sanlıq ózgerislerdiń sapalıq ózgerislerine ótiwi boladı, al rawajlanıwdıń deregi – qaramaqarsılıqlar. Qarama-qarsılıqlar qálegen ózinen-ózi háreketti quraytuǵın princip.

Gegel`diń filosofiyasında haqıyqatlıq dialektikalıq ótiwlerdiń shınjırı sıpatında.

Gegel`diń tariyx filosofiyasınıń mánisin «tariyxıy aqıl-oy» sózi menen kópsetiw múmkin dedi. Aqıl-oy, Gegel`she, jer-júzlik tariyxıy baslama. Ol tariyxta jer júzlik ruwxtıń yamasa absolyut ideyanıń rawajlanıwı sıpatında boladı.

Pútkil tariyx, bul oydıń tariyxı, aqıl-oydıń óz-ózinen rawajlanıwı. jer júzlik tariyxtıń maqseti jer júzlik ruwxtıń ózin-ózi tanıp biliwi. Bul proceste ol bir qansha konkret basqıshlardı ótedi. Ol xalıq ruwxına jámlenedi. Bul nızamlar, mámleketlik mekemeler, iskusstvo, yaki, filosofiyanıń birligin quraydı. Anaw yaki mınaw dáwirde jer júzlik ruwxtı alıp keliwshi málim bir xalıqtıń ruwxı boladı. Al bul waqıtları basqa xalıqlap óziniń eń joqarı gúlleniwine ótti, olar múmkinshiliklepin tawıstı, endi ótiwge qapadı. Endi birewleri payda bolıp kiyatır. Gegel`de aqıl -oy tariyxta solay ámelge asıpıladı, hár bir xalıq ózin-ózi biliwdiń ruwxına óziniń úlesin qosadı. Biraq bul process xaotiklik emes. Gegel` jer júzlik tariyxtıń dáwirlerge bóliwdiń anıq kriteriyasın ornatadı. Ol erkinlikti tanıp biliwdegi progress. Oǵan bul alǵa ilgepilewde tórt etap sáykes keledi 1) shıǵıs dún`yası, 2) grek dún`yası, 3) rim dún`yası, 4) german dún`yası.

SHıǵıs xalıqlarında erkinlik bolmadı. Tek ǵana bir adam-despot erkinlik bolıp esaplandı. Sonlıqtan bul jerde birinshiden, zorlıq-zombılıq, bassınıwshılıq, qumardıń máskúnemlikke burılıwı, ekinshi tarepinen, soqır túrde baǵınıw - xalıq ruwxınıń belgisi.

Grek-rim dún`yasına erkinlik tán, biraq ol sheklengen shegarada-geybirewlep ushın ǵana sanalı túrde tanılıp bilindi. Sonlıqtan Grek-pim dún`yasınıń mámleketlik dúzimi qullıqtı biykarlamadı. Biraq grek hám rim dún`yasınıń ruwxı hár túrli opientaciyaǵa iye boldı. eger grek dún`yası ushın gózzal individuallıq principtiń ómir súriwi xarakterli bolǵan bolsa, rim dún`yası ushın «abstrakt ǵalabalıq» tán boldı. Tolıq erkinlik óziniń kórinisin tek german xalıqlarında ǵana taptı. Olar ózleriniń tariyxıy rawajlanıwlarında Reformaciya hám 1789-jılǵı Francuz revolyuciyasınıń jemislerin miyraslar, ǵalaba puqaralıq hám siyasiy erkinlikke eristi. Solay etip, Gegel`diń pikirinshe, jer júzlik tariyx xalıqlardıń erkinliginiń hám real` turmısınıń jámlengeni. Ol jep-júzlik tariyxtıń úzliksiz tariyxıy processtiń ózinshe, ayrıqsha basqıshları boyınsha ullı saltanatı. Haqıyqıy tariyxtı, Gegel` xalıqtıń turmısınıń mámleketlik huqıqıy shólkemlesiwi menen baylanıstırdı, al aqılǵa sıyımlı mámleketlik dúzimge baylanıslı progress ulıwma tariyxıy progress penen baylanıstıpıladı. Gegel` german xalqı ǵana aqılǵa sıyımlı mámleketlik dúzimdi ornattı hám ol jer júzlik tariyxıy processti haqıyqıy alıp keliwshi bolıp esaplanadı dep túsindirdi.

Gegel` islep shıqqan metodtıń fiolosofiyası biliwdiń sheksizligine qaratılǵan bolıp, tereń ishki qarsılıqlarǵa da iye. Onıń ob`ektiv tiykarı - absolyut ruwx, al maqseti - bul absolyut ruwxtıń ózin-ózi tanıp biliwi. Álbette biliw biraz sheklengen. Basqasha aytqanda, biliw sisteması biliw basqıshlarınıń ciklın óte otırıp, sońǵı basqısh penen ózin-ózi tanıp biliw menen tamamlanadı.

Bunıń ámelge asıqılıwı Gegel` filosofiyasınıń ózi. Solay etip Gegel`diń metod hám sistemasınıń

arasındaǵı qarsılıq sheklilik hám sheksizlik arasındaǵı qarama-qarsılıq. Bul qarama-qarsılıq burınnan sońǵı rawajlanıwdıń deregi bola almaydı.

XX-ásir sociallıq sistemalar ushın hám ruwxıy ádep-ikramlıq principler, bahalıqlar ushın hám qatań sınaq dáwiri. Dáwir individlerdiń, jámiyetlik toparlardıń maqset hám ideallarınıń qanshalıq dárejede bekkemligin tekserip otır. Bul qıyın qarama-qarsılıqlı, konfliktli, júdá dinamikalıq dárejedegi dáwirdi XIX ásirdiń aqırındaǵı hám XX ásirdegi filosofiya qalay sáwlelendiredi, mine bul júdá qızıǵarlı másele. XX-ásir filosofiyası qanday tiykarǵı juwmaq penen ideyalıq gúres arenasına shıqtı hám qanday liniya menen olardıń evolyuciyası júrip otır. Bul sorawlarǵa juwap beriw ańsat emes. XX ásir filosofiyası - hár túrli mektep, baǵdar, koncepciyalar. Olar oǵada kóp. Sol sebepli olardıń eń tiykarǵılarına toqtap, olar kótergen mashqalalar hám ideyalar tuwralı aytıw, sonday-aq olardıń sheshiliwi h.t.b. XX ásirdiń filosofiyasınıń filosofiyalıq oydıń rawajlanıwına qosqan úlesi tuwralı da aytıw júdá orınlı bolsa kerek.

Biziń ásirimizdiń filosofiyasınıń aǵısı, álbette, ózi menen birge qıyın izleniste payda bolǵan qarama-qarsılıqlı, tamam bolmaǵan, biraq soń ala rawajlanıw múmkinshiligine iye podxodlar menen ideyalardı alıp keldi. Oǵan dóretiwshilik biliwdiń bulaqları ǵana emes, dogmatizmniń elementleri hám enisti.

Filosofiyadaǵı jańa, tábiyiy túrde jańa sıpatında ol gónege qarsı turıp, onıń menen salıstırılsa ǵana kórinedi. Sol sebepli filosofiyanıń klassikalıq hám klassikalıq emes (zamanagóy keń mániste) tiplerin salıstırıw júdá durıs boladı. Matematikalıq, tábiyattanıw ilimlerinde «klassikalıq ilim», «klassikalıq emes (házirgi keń mániste) ilim» túsinikleri qashshannan bar. Máselen, Evklid geometriyası - klassikalıq ilimniń úlgisi. Ol kóp ásirler boyı húkim súrdi, sonday aq N`yuton fizikası. XIX ásirdiń ekinshi yarımında, al XX ásir menen shegarada jańa, klassikalıq emes ilimge ótiw dáwiri baslandı. SHama menen usı dáwirde filosofiyada klassikadan ketiw hátte oǵan topılıs bolıp, princip, úlgilerdiń almasıwı ámelge asadı. Áyyemgi grek sózin qollansaq, filosofiyalawdıń paradigmaları ózgeredi. Bul bahalıqlardı qayta bahalaw keń ruwxıy processiniń ishki tuwısqanlıǵı hám sociallıq-tariyxıy belgilengenligi haqqındaǵı oydı alıp keledi. Bul process biziń kúnlerimizde de tamam bolǵan joq.

Klassikalıq emes filosofiyanıń qáliplesiw hám rawajlanıwın klassikalıq filosofiyanıń tiykarǵı principlerin bilmey túsiniw qıyın.

XIX ásirde oyanıw dáwirinde baslanǵan ruwxıy awdarıspaqtıń dawamı, belgili dárejede tamamlanıwı bolǵan filosofiyalıq táiymatlar joqarı bahalandı hám keń tarqaldı. Bul waqıtta olardıń oǵada jarqın úlgisi hám jámleniwi XVIII-XIX ásirlerdegi klassikalıq dep áytewir aytılmaǵan nemec filosofiyası boldı. Ol evropalıq jańa dáwir filosofiyasınıń tiykarǵı koncepciyaları jámlegen principlerdi maqulladı hám olardı alǵa qaray rawajlandırdı. (Álbette, evropalıq jańa dáwir filosofiyasındaǵı hár qıylılıqtı, ondaǵı ideyalıq qarama-qarsılıqlardı biykarlamaymız).

XXásir filosofiyasınıń klassikalıq filosofiyalawdıń principlerinen ajıralıwı, bólekleniwi tuwralı máseleni qoyar ekenbiz, onıń áhmiyetliligi júdá seziledi. Aqırı, tábiyat, tariyx, adam tuwralı bas ideyalar, ádette, tek ǵana jalǵız filosofiyanıń iygiligi emes, anaw ya mınaw dáwirdiń húkim súriwshi principlerin, ideyaların, mádeniyatınıń bahalıqların sáwlelendiredi. Olar arqalı filosofiya óziniń dáwirin «oylarda ańlaydı».

Klassikalıq emes oylawdıń filosofiyalıq klassikanıń principleri menen soqlıǵısıwın tolıǵıraq qaraw ushın aqıl-oy (разум) mashqalasın mısalǵa alayıq. Bul aqıl-oy mashqalası jańa dáwir filosofiyasınıń ózek mashqalası. Bul dáwirdiń filosofları aqıl-oydı keń túsindiriwge umtıldı. Olardıń pikirinshe, tábiyat, tariyx, adamnıń iskerligi, olarǵa tiyisli ishki «aqıl-oyǵa sıyımlılıq penen» (разумность) háreketke iye.

Durıs, XVIII ásirdegi filosoflar aqıl-oydı (разум) adamǵa tán biliw uqıplarınıń biri sıpatında túsindiredi: aqıl-oydıń arqasında adam oylaydı, túsinikler qáliplestiredi, olar menen operaciyalaydı. Racionallıq iskerliktiń ramkasında eki plast bólinedi. Birinshisi tájiriybege tiykarlanǵan oylaw iskerligi. Demek, bul pikirlew, dáliyllew esap h.t.b. járdeminde ámelge asırıladı. Ekinshisi, tájiriybeniń ústinde turatuǵın, tájiriybeden ústinlikke iye oydıń iskerligi. Birinshisin, aqıl-es (рассудок), ekinshisin, aqıl-oy (разум) dep atadı. Geyde aqıl-es penen aqıloydıń birligin intellekt dep atadı. Jańa dáwir tusında filosoflar tek adamzat oyınıń úlken

múmkinshilikleri tuwralı ǵana emes, onıń sheklengenlikleri tuwralı hám ayttı. Aqıl-oyǵa (разум) kritikalıq qatnasta bolǵanlardıń biri I.Kant («Taza aqıl-oydı kritikalawdı») yadqa túsireyik.

Oydıń tariyxında aqıl-oydıń keń túsindiriliwiniń payda bolıwı sebebi sonda, shınıda da «individuallıq aqıl-oydıń» ramkasınan shıǵatuǵın qıyın mashqala payda boladı. XVIII-XIX ásirdiń klassikalıq oyında aqıl-oydı individuallıq uqıp sıpatında kritikalaw menen bir qatarda individuallıq tısqarı aqıl-oydı dańqqa bólew tendenciyası hám kúsheydi. Onıń produktları hám formaları (ideyalar, túsinikler, teoriyalar, ideyalar, normalar, bahalıqlar) individuumnan bóleklengen hám adamzat mádeniyatınıń ramkasında ómir súredi. Ruwxıy iskerliktiń individuallıq hám individuallıqtan tısqarı formalarınıń járdeminde adam dún`yanı meńgeredi, dún`yanı oyda bir waqıttıń ishinde eki esege arttırıp tanıp biledi. Bul «qudaylıq» aqıl-oydıń teologiyalıq, idealistlik koncepciyalarınıń real` tiykarı yamasa absolyut ruwx, joqarǵı aqıl-oydıń, dún`yanıń rawajlanıwın basqaradı degen tastıyıqlawǵa tiykar boldı.

Filosofiyada aqıl-oydıń kul`tı (ekinshi, keń mániste túsindiriliwi boyınsha) ornaydı. Al bunıń bolıwı filosofiyalıq ilimniń óz dáwiriniń aqıl-oyın, kóńil kúyin, bahalıqların anıq hám dál túsiniwi menen baylanıslı. Buǵan XVIII ásir francuz revolyuciyası mısal bola aladı. Ol járiyalaǵan aqıloydıń kul`ti aqıl-oydıń (razum) baslamasında ómirdi qayta qurıw múmkinshiligine keń tarqalǵan isenimdi bekkemlew hám xoshametlew boldı. Bul boyınsha Erkinlik, Teńlik, Tuwısqanlıq ideyaları eń aldı menen túsinildi. Usı uranlar astında 1789-1794 jıllardaǵı Ullı francuz burjuaziyalıq revolyuciyası ámelge astı. Ol qarama-qarsılıqqa hám iye edi, bul onıń ideyalıq tiykarları, sonıń ishinde aqıl-oydıń kul`ti tuwralı máseleni qoyıwǵa qattı májbúrledi.

Germaniyanıń klassikalıq filosofiyası, geypara alımlardıń pikirinshe, francuz revolyuciyasınıń nemeclik teoriyası bolıp, bir tárepten francuz oyınıń aqıl-oydı túsiniwin sınǵa aldı. Al, ekinshi tárepten «haqıyqıy», «taza aqıl-oydıń» múmkinshiliklerin joqarı bahaladı. Kanttan Gegel`ge shekemgi jol - bul sonday jol, onda aqıl-oydı Kantsha adamnıń joqarǵı, biraq kritikalıq bahalanatuǵın uqıbı Gegel`diń «Qudaylıq» aqıl-oyınıń kul`tına ornın berdi.

Bunı jasawǵa, boldırıwǵa álbette birinshi gezekte Gegel`diń ózi qatnaslı. Durıs, mádeniyatta aqıl-oydı (разум) haqıyqıy gegel`lik (júdá mazmunlı, quramlı, qarama-qarsılıqlı) túsiniw emes, al júdá ápiwayılasqan gegel`lik model` keń orın aldı. Bul XIX ásirdiń ekinshi yarımında hám XX ásirde qattı sınǵa alındı.

Gegel`llik model`diń orayında jetkilikli dárejede keń. optimistlik, «progressivlik» dárejede aqıl-oydı túsiniw boldı. Bul boyınsha aqıl-oy tábiyattıń nızmlılıǵınıń, maqsetke muwapıqlıǵınıń sinonimii, alǵa qaray ilgerilegen tariyxtıń málim «aqılǵa sıyımlı maqsetke» umtılıwı túsindirildi. Sonday-aq aqıl-oy ómir súrip turǵan, jasap turǵanlardan ústem joqarı sud`ya, «haqıyqıy» shınlıqtı alıp keliwine hám «joqarı» ádep-ikramlılıqtıń kepili sıpatında túsindiriledi. Bunday «taza aqıloyǵa» sıyımsızlıqtı (nerazumnost`) – tosınlıq, xaotiklik, kóp táreplemelik konkret tariyxqa, real adamzat háreketi hám iskerligine tiyisliler sıpatında qarama-qarsı qoyıldı. Biraq aqıl-oy barlıq «haqıyqıy emes», «aqılǵa sıyımlı emesler» arqalı báribir ózine jol saladı dep esaplanıldı. «Aqıloydıń hiylesi» (Gegel`diń termini) báribir túbinde tábiyattıń «qıysıqlıǵın» hám tariyxtıń tosınlıǵın jeńiwi tiyis boldı. Bunday ápiwayılasqan túsinik kóz-qarasınan individler aqıl-oydıń tariyxta jámlengen ápiwayı quralı boladı. Biraq eń keminde olardıń geyparaları aqıl-oydıń kúshin moyınlap hám onıń nızamların tanıp-bilip, haqıyqıy aqılǵa sıyımlı biliwge hám háreketke keliwi múmkin hám tiyis. Al aqıl-oydı, ilimdi, bilimdi alıp keliwshiler «haqıyqıy aqıl-oydıń»tuqımın adamlardıń janına sepse, aqıl-oy tolıǵı menen saltanat quradı.

Usınday klassikalıq filosofiyadaǵı málim individuallıqtan tısqarı aqıl-oydıń «jeńisli júrisine» isenim individtiń racionallıq sanasınıń kúshine, qúdiretine isenim menen tıǵız baylanıslı edi. Hátteki Kantqa usap júdá joqarı dárejedegi racionalistlik úmitke isenbese de, ilimge, onıń progressine, adam oyınıń kúshine júdá isendi.

Solay etip, jańa dáwirde aqıl-oydıń ilimniń progressi arqalı jetiliwine isenim húkim súrdi. Bul nárse sol waqıttaǵı kóp ǵana filosoflarda aqıl-oy (razum) adamzat jámiyetin qayta qurıwdıń bas, eń jaqsı quralı sıpatında isenimge ótip ketti. Bunday aqıl-oydıń ashıq -aydın formasınan bolıp ilimiy biliw esaplanadı. Degen menen kóp ǵana úmit hár bir adamǵa tiyisli aqıldı (rassudok),