Filosofiya 13-tema lekciya teksti (pdf.io)
.pdfTariyxıy tájiriybe hár qıylı xalıqlardıń jaqınlasıwı olardıń mápleri sáykes kelgen jerde ásirese jaqsıraq júz beretuǵınlıǵın kórsetedi. Óz-ara mápdarlıq hár qıylı qıyınshılıqlardı tez
saplastırıw, sawda-satıqtı belsendi |
rawajlandırıw, |
ekonomikalıq, |
siyasiy hám mádeniy |
|
baylanıslardı bekkemlewge kómeklesedi. |
|
|
||
Ádette bul jolda jeńiwge tuwra keletuǵın eń úlken qıyınshılıqlar eskishe kóz-qaraslar, |
||||
qatıp qalǵan pikirlew |
usılı, dástúrler |
menen baylanıslı boladı. Olar ózgeriw qásiyetlerine iye, |
||
lekin bul júdá uzaq, |
úlken qıyınshılıqlar menen sırtqı yaki ishki faktorlar tásirinde júz beredi. |
|||
Mısalı, sırtqı faktorlar |
qatarına ekologiyalıq keskinliktiń kúsheyiwi, «demografiyalıq jarılıs» |
|||
aqıbetleri, urıs qáwpi hám tek ǵana adamlardıń turmıs |
tárizin sezilerli |
dárejede ózgertetuǵın |
||
emes, al bálkim olardıń sanasına da óz tásirin kórsetken basqa global mashqalalar kiredi. Ishki faktorlar insan mápi, onıń sub`ektiv, shaxsiy tiykarı menen baylanıslı. Anaw yaki mınaw mashqalalardıń keskinlik dárejesi, hátteki bunıń ushın zárúr shárt-shárayat hám jetkilikli tiykarlar payda bolǵan jaǵdaylarda da, ne ushın páseyme atırıptı degen sorawǵa juwap tabıwdı joqarıda atap ótilgen faktorlar, ásirese mápdarlıq faktorı álbette esapqa alınıwı lazım.
Global mashqalalardı sheshiwde jeke hám ulıwmalıq mápler. Xár bir xalıq, hár bir el xalıqaralıq múnásebetlerdiń anaw yaki mınaw tártipinde, mámleketlerara sawda aǵımlarınıń baǵdarı hám kapitallardıń bólistiriliwinde óziniń belgili bir máplerine iye boladı. Olar tábiyiy resurslardan paydalanıw, qorshaǵan ortalıqtı saqlaw hám usı kibi máselelerde udayı óz máplerin qorǵaydı, bul olardıń siyasatında ulıwmalıq máselelerde de, jeke máselelerde de tikkeley sáwlelenedi hám basqa eller siyasatına uqsamaslıǵına sebep boladı. Bazıda ishki mápler ulıwmalıq máplerden ústinlik qıladı. Bunday jaǵdaylarda usı siyasat basqa mámleketlerdiń máplerine qayshı ráwishte ámelge asırıladı. Masalan, ekologiya kózqarasınan bul qońsı aymaqlarda jasawshı xalıqlardıń qarama-qarsı mápleri toqnasqan jaǵdaylarda kóp baqlanadı.
Biraq házir, jámiyet turmısınıń internacionallasıwı hám ekonomikalıq baylanıslardıń ósip baratırǵan integraciyalasıwı shárayatında, planetamızdıń hár qıylı múyeshlerinde dúnya hámjámiyetiniń yadro urısı, ekologiyalıq keskinlik, demografiyalıq keskinlik hám resurslar jetispewshiligin saplastırıwdan ibarat ob`ektiv máplerin ózleriniń ulıwmalıq mánpááti dep biliwshi adamlar sanı barǵan sayın kóbeyip barmaqta. Máripatlı siyasiy hám jámiyetlik ǵayratkerler jáne de anıǵıraq ańlap jetip atırǵan kelisilgen háreketlerge bolǵan bul ob`ektiv zárúrlik házirdiń ózinde-aq ayırım mámleketler minez-qulqına tásir kórsetpekte hám hátteki olardıń ishki hám sırtkı siyasatın málim dárejede belgilemekte.
Krizis tamırları. Ayırım ellerde de, pútkil dúnyada da turaqlı sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwǵa erisiw texnokratiyalıq jámiyettiń dúzilisi hám mánis-mazmunınan kelip shıǵatuǵın úlken qıyınshılıqlar menen baylanıslı. Ol komp`yuter revolyuciyası tásirinde ózgergenine
qaramastan, texnogen civilizaciyanıń tiykarǵı keskin-kelbetin saqlab qalmaqda |
hám usı sebepli |
|||||
házirde |
orın alǵan kóriniste tek ǵana |
bunday jámiyet kritikların emes, al bálkim |
texnika |
|||
progresi |
tárepdarlarınıń (texnokratiyalıq optimistler) |
burınǵı |
izbasarlarınıń |
bir bólegin de |
||
qanaatlandırmay atır. |
|
|
|
|
|
|
Olardıń kópshiliginiń pikirine kóre, házirgi Batıs |
civilizaciyası insaniyat |
ushın |
shikastlı |
|||
bolǵan kóp ǵana qayshılıqlardı júzege |
keltirdi, óytkeni onıń |
negizinde tábiyat |
hám onıń |
|||
resurslarına bolǵan tutınıwshılıq jantasıwı jatadı. Tiyisli qádiriyatlar sistemasınan bekkem orın alǵan bunday túsinikler tariyxıy jaqtan sanaat revolyuciyası, keyinirek - ilim-texnika revolyuciyası dáwirinde qáliplesken bolıp, óz tamırları menen insan, misli Jerdegi Quday kibi, dúnyanı jaratadı, onı tábiyat imkaniyatları hám óz imkaniyatları menen esaplaspastan óz ıqtıyarına kóre ózgertedi degen dúnyaǵa kóz-qarasqa barıp taqaladı. Aqırında tek ǵana ekologiyalıq hám demografiyalıq keskinlikler emes, al bálkim mánawiy krizis te júzege keledi, bunda áwelgi dúnyaǵa kóz-qaras orientirleri ob`ektiv shárayat basımı astında ózgerip atırǵan ámeliyat penen toqnasadı. Sol sebepli Ózbekstanda áyne mánawiy krizistiń aldın alıw maqsetida 1994-jılı Ruwxıylıq ham aǵartıwshılıq orayı shólkemlestirildi, 1996-jılı oray iskerligin jetilistiriw boyınsha húkimet qararı qabıl qılındı hám oǵan kóre 1997-jıldan barlıq bilimlendiriw makemelerinde «Ruwxıylıq tiykarları» pánin oqıtıw engizildi. 1999-jılı
Ruwxıylıq hám aǵartıwshılıq orayları iskerligin muwapıqlastırıwshı Ruwxıylıq keńesi shólkemlestirildi. 2008-jılı respublikamızdıń birinshi prezidenti Islam Karimov óziniń «Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh» shıǵarmasında mánawiy qáwipler hám mánawiy joqarılaw faktorların teoriyalıq tiykarladı, óytkeni «Mánawiyat - insannıń ulǵayıw hám kúsh-qúdiret deregi»13, tek anawiy jetik insan ǵana hár qanday qáwiplerge qarsı gúreske ózinde kúsh tabıwı múmkin.
Jańa qádiriyatlar sisteması. Áyne usı sebepli qádiriyatlar mashqalası, sociallıq rawajlanıwdıń jańa ústinliklerin hám basqa dúnyaǵa kóz-qaras orientirlerin izlew jámiyetti mánawiy jańalawdıń baslı wazıypalarına aynaladı. Búgingi kúnde hár qıylı ellerdiń alımlari basqa qádiriyatlarǵa muwapıq jaratılǵan ózge civilizaciyaǵa ótiw ámelge asırılǵanda ǵana insaniyat ekologiyalıq hám basqa global mashqalalardı saplastıra alıwı múmkinligin derlik birdemlik penen atap kórsetpekte. Olardıń pikirinshe, bul qádiriyatlar tábiyat hám onıń zárúrliklerin tábiyattan ústin qoyıwshı antropocentrizmge emes, al ómir fenomeniniń biytákirarlıǵına hám biosferanı teń salmaqlıq jaǵdayında saqlaw lazımlıǵına itibardı qaratıwshı biosferocentrizmge tiykarlanıwı lazım. Insan bolsa, aqıllı janzat hám bul quramalı sistemanıń quram bólegi sıpatında, bunıń menen tek esaplasıp ǵana qoymastan, al bálkim tiyisli tárizde is kóriwi de lazım.
Onın dúnyaǵa múnásebetin ózgertiw, insanpárwarlıq hám koevolyuciya, yaǵnıy tábiyat hám jámiyettiń óz-ara baylanıslı rawajlanıwı principlerine tayanıp, jańa qádiriyatlar sistemasın hám sociallıq rawajlanıw orientirlerin jaratıwdan basqa jolı joq.
Dúnya xalıqlar ortasında óz-ara baylanıs hám tiykarlı birge islesiw jolına jáne de isenim menen kiriwi, adamlardıń sociallıq-ekonomikalıq iskerligi bolsa tábiyat penen qayshılıqqa kirispewi ushın dúnyada júz berip atırǵan házirgi processler haqqındaǵı ilimiy bilimlerdi keńeytiw hám tereńlestiriw, sonday-aq adamlardıń júz berip atırǵan qubılıslar hám processlerge óz juwapkershiligin jáne de tereńirek túsiniwine erisiw lazım. Bul jáne sonıń ushın da mańızlı, zamanagóy elektron qurılmalar hám esapaw texnikası insannıń óz iskerligi nátiyjelerin de, olar alıp keliwi múmkin bolǵan aqıbetlerdi de shamalaw hám boljaw qábiletin kóp ese arttıradı. Sol sebepli sociallıq hám óndiris processlerin basqarıwda alımnıń roli artıwı menen bir qatarda onıń insan ushın da, qorshaǵan ortalıq ushın da belgili bir ekologiyalıq, medicinalıq hám basqa aqıbetlerge alıp keliwi múmkin bolǵan texnikalıq joybarlar boyınsha qararlar hám usınıslar ushın juwapkershiligin teńsiz dárejede arttırıw máselesi de ayrıqsha áhmiyetke iye.
Sońǵı jıllarda genetika tarawındaǵı izetlewler hám ámeliy ishlar ózine barǵan sayın kóbirek itibardı tartpaqta. Bul jerde tiri organizmlerdi, sonıń qatarda insandı da klonlastırıw imkaniyatın beriwshi gen injeneriyası ushın keń imkaniyatlar ashılmaqta. Bul kóp sanlı morallıq hám psixologiyalıq máselelerdi júzege keltiredi, óytkeni insan shaxs sıpatında genler
tásirinde tek ǵana eliw payızǵa qáliplesedi, |
qalǵan |
aspektten |
ol sociallıq |
ortalıq hám belgili |
|||||||||||
bir jasaw shárayatları menen belgilenetuǵın sociallıq maqulıq bolıp tabıladı. |
|
|
|
||||||||||||
Usı múnásebet penen eń jańa filosofiyalıq ádebiyatlarda insanpárwarlıq máseleleri |
jáne |
||||||||||||||
birinshi orınǵa shıqpaqta. Ilim-texnika |
progresin tek ǵana jeke insannıń emes, al bálkim pútkil |
||||||||||||||
insaniyattıń |
ádep-ikramlılıq |
pazıyletlerine |
tikkeley |
boysındırıwshı insan |
iskerligin |
pútkilley |
|||||||||
ózgertiw lazımlıǵın |
ańlatıwshı «ilimiy |
insanpárwarlıq» ataması |
belsendi |
islep shıǵılmaqta. |
|||||||||||
I.A.Karimov |
bul tuwralı: |
«Mánawiyatga |
qarsı qaratılǵan |
hár |
qanday |
qáwip |
óz-ózinen |
||||||||
mámleket qáwipsizligin, onıń milliy |
máplerin, salamat áwlad keleshegin |
támiyinlew |
jolındaǵı |
||||||||||||
salmaqlı qáterlerdiń birine |
aynalıwı |
hám aqır-aqıbette jámiyetti kriziske alıp keliwi múmkin»14 |
|||||||||||||
degen edi. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ulıwmainsanıy |
qádiriyatlar. |
Házirgi |
shárayattan kelip |
shıǵıp |
belgili bir |
universal |
|||||||||
tiykar sıpatındaǵı |
«jańa |
insanpárwarlıqtıń» |
mánis-mazmunı |
jer sharında jasawshı |
barlıq |
||||||||||
adamlardıń |
mańızlı |
máplerin sáwlelendiretuǵın hám sol sebepli pútkil |
dúnyada ulıwmalıq |
||||||||||||
qádiriyatlar |
sıpatında |
qabıl etiletuǵın |
bolmıs |
normaları hám principlerin |
ornatıwdan ibarat. |
||||||||||
13Karimov I.A. YUksak ma`naviyat-engilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008. –B.18. 14I.A. Karimov. YUksak ma`naviyat - engilmas kuch. –T.: Ma`naviyat, 2008. – B.12.
Bunday qádiriyatlardıń ayırımları alǵashqı ret jáhán dinlerinde ulıwmainsanıy qaǵıydalar sıpatında táriyplengen.
Keyin ala belgili bir insan dúnyalıq ádep-ikramlılıq hám qádiriyatlar ulıwmalıq sistemasın jaratıwdıń baslawısh tayanısh noqatına aynaldı. Bul adamlar, mámleketler hám xalıqlar ortasındaǵı múnásebetlerde ádep-ikramlılıqtıń «altın qaǵıydasın» júzege shıǵarıw múmkinligi hám zárúrlikti járiyalaǵan Farabiy, Ibn Sino, T.Gobbs, P.Gassendi, M.Vol`ter, J.J.Russo, I.Kant, G.Gerder hám basqa oyshıllar etikasında ásirese bórtip kózge taslanadı. Onıń bizge shekem hár qıylı kórinislerde jetip kelgen mazmunı Vol`terdiń bayanlaǵanında barlıq adamlarǵa qaratılǵan insanıy shaqırıq sıpatında jańlaydı: «Óziń menen qanday qarım-qatnasıq qılıwların qáleseń, basqalar menen sonday qarım qatnasıq qıl». Áyne usı XVII ásirde inglis liberalizminiń jarqın wákili J.Lokk (1632-1704) insannıń ajıralmas huqıqları (jasaw, erkinlik, menshik huqıqı hám t.b.) qol qatılmaslıǵı haqqdaǵı ideyanı ilgeri súrdi. Áliysher Nawayı óziniń ataqlı «erkinlik», «teńlik», «birdemlik», «ádolat» uranların járiyalap, adamlardıń ulıwmainsanıy qádiriyatlarǵa bolǵan ishonimin bekkemledi.
Olar tolıq halda BMSH Bas Assambleyası 1948-jıl 10-dekabr`de qabıl qılǵan Insan huqıqları umumjáhán deklaraciyasında óz ańlatpasın taptı hám 1975-jılda xalıqaralıq Xel`sinki pitimi menen tastıyıqlanıp, jáhán hámjámiyeti tán alıwshı ulıwmalıq normaǵa aynaldı.
Insaniyat ózin-ózi shólkemlestiriwshi janlı sistema sıpatında óz bar bolıwı, jasawı ushın gúres alıp barmaqta, jaqsıraq keleshekke erisiwge háreket etpekte. Bunda házirgi globallasıw processleri hám olar júzege keltirip atırǵan hár qıylı mashqalalar insaniyat aldındaǵı pıtırańqılıq hám konfliktlerdi jeńip, óz birligine qaray háreket qılıw, áyne waqıtda mádeniyatlar, ásirlik dástúrlerdiń ózine tánligin, ayırım milletler hám xalıqlardıń ózgesheliklerin saqlawdan basqa shara qaldırǵanı joq. Bunday birlesiwge bolsa, tek ǵana ulıwmainsanıy qádiriyatlardı tán alıw hám ularǵa ámel qılıw arqalı erisiw múmkin.
Bekkemlew ushın sorawlar hám tapsırmalar
1.Globallasıw qubılısı ne?
2.Globallasıw qubılısın keltirip shıǵarıwshı faktorlardı kwrsating.
3.Globallasıw qubılısı qanday parametrler menen sıpatlanadı?
4.Globallasıwdıń qanday formaları bar?
5.Sociallıq turmıstıń hár qıylı tarawlarında globallasıw processleriniń ózine tán aspektleri qanday?
6.Globallasıwdıń negativ hám pozitiv aspektleri qanday?
7.Texnopessimizm hám texnooptimizm nima?
8.Global mashqalalar ne? Olardıń globallıq ólshemlerin kórsetiń.
9.Global mashqalalar klassifikaciyasın túsindiriń.
10.Global mashqalalardıń sheshimin tabıwda filosofiya pániniń roli qanday?
11.Rim klubı nima? Ol qanday iskerlik penen shuǵıllanadı?
Ádebiyatlar
1.Davronov Z., Shermuhamedova N, Qahharova M, Nurmatova M, Husanov B, Sultonova A. Falsafa. – Toshkent: TMU, 2019
2.Madaeva Sh. Shermuhamedova N. va boshqalar. Falsafa – o‘quv qo‘llanmasi. – Toshkent: 2019
3.Saifnazarov I. Muxtorov A., Sultanov T., Usmonov F. Falsafa. Darslik. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2021.-424 b.
4.Shermuhamedova N. Falsafa. – Toshkent: Idris Abdurauf Nashr, 2021. 667-b
5.Berdimuratova A. Filosofiya. – Nókis, Qaraqalpaqstan, 2010